Дьадайыыны утары — социальнай хантараак

Саха сиригэр 2017 с. тохсунньу 1 күнүттэн СӨ Бырабыыталыстыбатын ыам ыйын 12 күнүнээҕи №137-дээх уурааҕынан судаарыстыбаттан социальнай хантараак быһыытынан социальнай өйөбүлү оҥоруу бэрээдэгэр уларыйыылар үлэҕэ киирбиттэрэ номнуо иккис сылын туолла. Быһа холоон сыллата 500-700 хантараак түһэрсиллэр. Үбүлээһинэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн барар.

Россия Президенэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха Анал этии туһаайыытынан  дьадайыыны утары охсуһууга социальнай хантараагынан бу хайысханы көдьүүстээхтик кэҥэтэргэ тоһоҕолоон ыйбыта. Кэлэр биэс сылга, дойду үрдүнэн 9 мөлүйүөнтэн тахса киһиэхэ тустаах көмө туһуланара ыйыллыбыта.

Ити курдук, социальнай хантараагынан кыаммат ыалы өйөөһүҥҥэ СӨ бырагыраамата 2012 сылтан үлэлиир. Статистика дааннайынан:

— 2013-2015 сс. барыта 2066 кыаммат ыалы, 1995 соҕотох олорор дьону кытта хантараак түһэрсиллибит. 2015 сылга 48 мөл. суумалаах 400 хантараак түһэрсиллибит.

— 2016 сылга барыта 493 кыаммат ыалга көмө оҥоһуллубут. Тыа сирин сайыннарыы бырагырааматын чэрчитинэн, көрүллүбүт үп-харчы 85%-на тыа сиригэр олорор дьоҥҥо, ыалга бэриллибит.

— 2018 сылга 1288 дьиэ кэргэҥҥэ 199,9 мөл. солк. суумалаах көмө социальнай хантараагынан  тиэрдиллибит. Көмө орто кээмэйэ – 154,1 тыһ. солк.

Докумуоҥҥа суруллубутунан,  социальнай хантараак биэс сылга биирдэ бэриллэр. Сайабылыанньалаах киһи үлэ булан, дохуот киллэрэн, дьарыктаах буоларыгар уонна хаһаайыстыбатын сайыннаран, дьиэ кэргэнин иитэригэр, ыарахан балаһыанньаттан тахсарыгар көмөлөһөр сыаллаах. Бэриллибит харчыны төнүннэрбэттэр, отчуоттууллар эрэ. Быһа барыллаан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн  бэйэ дьыаланы арыйыыга — 47%, хаһаайыстыбаны тэриниигэ — 52,4% туһаммыттар.

Субсидия туохха ананарый?

1. Дьиэ кыылын (сүөһүнү, сылгыны, көтөрү, хоруолугу, күндү түүлээх кыылы, мүөттээх тигээйини) атыылаһарга, иитэргэ;
2. Тыраахтардары уонна тыа хаһаайыстыбатын техникатын атыылаһарга;
3. Оҕуруот аһын, отоннору, үүнээйини үүннэрэргэ.
4. Ону тэҥэ индивидуальнай предприниматель быһыытынан регистрацияланан, өҥөнү оҥорууга эмиэ бэриллиэн сөп.

Социальнай хантараак түһэрсэргэ сайабылыанньа олохтоох дьаһалта аатыгар бэриллэр уонна социальнай харалта управлениеларын нөҥүө ананар. Көмөҕө наадыйаач­чы управлениеҕа тиийэн билсэрэ ирдэнэр. Туох усулуобуйалааҕын, ирдэнэрин быһаччы үлэлэһэр специалиһы кытта кэпсэтэн, ыйыллыбыт докумуоннары хомуйаллар.

Ким туһанарый?

Элбэх оҕолоох, кыра дохуоттаах нэһилиэнньэ:

1. Сайабылыанньалаах киһи (ыал) өрөспүүбүлүкэҕэ биэстэн аҕыйаҕа суох сыл олорбут буолуохтаах;
2. Предприниматель, эбэтэр бааһынай хаһаайыстыба, юридическай сирэй салайааччытын быһыытынан регистрацияламматах буолуохтаах.

Ханнык докумуоннар ирдэнэллэрий?

1. Дьиэ кэргэн чилиэннэрин пааспардарын, төрөөбүтүн туһунан сибидиэтэлистибэлэрин куоппуйалара;
2. Кэнники үс ыйга дохуоту мэктиэлиир ыспыраапка;
3. Дьиэ кэргэн састаабын туһунан ыспыраапка;
4. Үлэ киниискэтин дааннайдара (үлэтэ суох дьоҥҥо кэнники үлэлээбит сирин туһунан суруга);
5. Дьарыктаах буолуу сулууспатыгар учуокка турарын, көмө, пособие ылбытын туһунан сибидиэнньэлэр;
6. Дьиэ кэргэн материальнай балаһыанньатын туһунан анкетаны толоруу;
7. Тус хаһаайыстыбаны сайыннарыы, эбэтэр предприниматель быһыытынан үлэни тэрийии туһунан былаан;
8. ЕГРИП уонна ЕГРЮЛ сис­тиэмэлэргэ предприниматель уонна бааһынай хаһаайыстыба, юридическай сирэй салайааччыта быһыытынан турарын/турбатын туоһулуур ыспыраапка;
9. Хамсаабат баайга-дуолга биир кэлим судаарыстыбаннай реестр выписката;
10. ГИБДД ыспыраапката (массыына баарын/суоҕун туһунан);
11. Биэнсийэ пуондатыттан сайабылыанньалаах киһи, дьиэ кэргэнин чилиэннэрин тус счеттарын выписката;
12. Приставтарга иэһэ суоҕун/баарын туһунан туоһуулуур ыспыраапка.

Санатар буоллахха

Социальнай хантараак — судаарыстыбаннай көмө биир көрүҥэ. Кыра дохуоттаах дьоҥҥо эбии дохуот киллэрэргэ соруктаммыт ньыма. Киһи үлэлии үөрэнэр, көрдүү эрэ олорбокко, эппиэтинэһи бэйэтигэр ылынар, дьиэ кэргэнигэр кыһаллара күүһүрэр.
2019 сылга СӨ бырабыыталыстыбата социальнай хантараак ньыматынан кыаммат нэһилиэнньэ уопсай ахсаанын 9,6%-гар тиэрдэр былааннаах.
Саха сиригэр социальнай сө­бүлэҥ быһыытынан, быйыл барыта 255 мөл. солк. үллэриллиэҕэ.

Үлэ хаамыыта хайдах баран иһэрий?

Дьокуускайдааҕы социальнай харалта управлениетын дьиэ кэргэҥҥэ социальнай көмөнү оҥорор отделын начальнига Марта Жиркова иһитиннэрбитинэн, быйыл Дьокуускай уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэр олохтоохторугар барыта 19 мөл. солк. кэриҥэ үп көрүллүбүт, билиҥҥи туругунан 20 сайабылыанньа хомуллан, бэрэбиэркэни ааһыахтаах.

Салгыы СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтин  специалиһа Валентина Васильева кэпсиир:

— Саха сиригэр социальнай хантараагынан көмө кээмэйэ хас суумаҕа тэҥнэһэрий?

— Бигэргэммит балаһыанньа быһыытынан, биир кэмнээх харчынан көмө кээмэйэ дьиэ кэргэн ыйдааҕы дохуотуттан тиийинэн олоруу кээмэйин көҕүрэтэн, ол араастаһыытын хантараак хас ыйга түһэрсиллибитигэр төгүллээн суоттанар. Маны таһынан, Саха сиригэр бигэргэммит киһи айах ииттэн олорор сыллааҕы кээмэйиттэн үрдүк буолуо суохтаах, ол курдук:

— I зона – биир сылга 236 748,0 солк.;

— II зона – биир сылга 195 648,0 солк.

— Ортотунан  сылга  субсидияны хас киһи  туһанарый?

— Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 1261 социальнай хантараак түһэрсиллэрэ быланнанар. Ортотунан сыл бастакы аҥаарын түмүктэниитэ сайабылыанньа биэрээччи  уопсай ахсааныттан 30-40% туһаныа, атыттар сыл иккис аҥаарыгар тиксиэхтэрэ.

— Көмө ыйыллыбыт көрүҥ­нэриттэн, нэһилиэнньэ  кыаммат араҥата чопчулаан ордук тугу туһанарый?

— Өрөспүүбүлүкэҕэ  хантараак көрүҥнэринэн ылан көрдөххө: былырыын кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга — 47%, дьарыктаах буолуу уонна бэйэ дьыалатын тэриниигэ —  52,4%  туһаммыта.

— Субсидияны сөптөөхтүк туһамматах, отчуотун туттарбатах дьоҥҥо туох миэрэ ылылларый?

— Холобура, балаһыанньаҕа 7.3 п. ыйыллыбытынан, социальнай хантараагы  утарсан, тохтотор түгэннэригэр биир кэмнээх социальнай көмө уопсай бэриллибит суумата 3 ый иһигэр төннөрүллүөхтээх, эбэтэр этиһии үөскүүр төрүөтүгэр,  дьыала суукка бэриллэр. Ону таһынан, социальнай хантараагы сөп­төөхтүк туһамматах, ыйыллыбыт былааны уонна соруктары тутус­патах  дьон иккиһин субсидияны туһамматтар.

— Нэһилиэнньэ бэйэ дьыаланы тэрийиигэ, өҥөнү оҥорууга ордук ханнык үлэлэри таларый?

— Этиллибитин курдук, бэриллибит субсидияны кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга, сүөһүнү, сылгыны, көтөрү атыылаһан иитиигэ, хотон, теплица тутуутугар, үүнээйи, оҕуруот аһын олордуутугар, тыа хаһаайыстыбатын техникатын, туттар тэрилин атыылаһыыга уо.д.а. туһаныахха сөп. Сайабылыанньалаах киһи үлэ булан, дохуот киллэрэн, дьарыктаах буоларыгар уонна хаһаайыстыбатын сайыннаран, дьиэ кэргэнин иитэригэр, уопсайы­нан, ыарахан балаһыанньаттан тахсарыгар көмөлөһөргө ананар. Холобура, күндү түүлээхтэринэн иистэнэр, парикмахерскай, кондитерскай, столярнай, автомастерской сыахтарын арыйан уо.д.а. бэйэ дьыалатын арынан үлэлииригэр төһүү күүс буолар.

­— Социальнай хантараак биэс сылга биирдэ бэриллэр диэн, оттон ыйыллыбыт больдохтон көмөнү иккиһин туһаныахха сөп дуо?

— Социальнай хантараак биэс сылга биирдэ бэриллэр. Биэс сыл ааспытын кэннэ,  этиллибит усулуобуйаларга эппиэттиир уонна инники хантараагынан   ылбыт көмөнү сөпкө туһаммыт буоллахтарына, көмөнү иккиһин туһаныахтарын сөп. Бу боппуруоһу анал хамыыһыйа миэстэтигэр бэйэ­тэ быһаарар.

— Субсидияны туһанаач­чыларга тугу туһаайан тиэрдиэҥ этэй?

— Судаарыстыба  өтүттэн кө­рүллэр көмөнү сөпкө туһанан, хас биир­дии киһи ыал туруктаах буолуу­ну ситиһиэхтээх, олоҕун-дьаһаҕын хаачыстыбатын тупсарыахтаах. Ол курдук, үлэтэ суохтарга, бэйэ дьыа­латын тэриниэн баҕалаахтарга туһаайан көхтөөхтүк кыттаргытыгар ыҥырабын!

— Эппиэккит иһин махтанабын.

Василий Прокопьев