«Боксердар — рингэ ортотугар!»

Бокс историятыттан кыратык ахтан аһардахха, 1982 сыллаахха оччотооҕу РСФСР чөмпүйэнээтэ Дьокуускайга ыытыллан турар. Онно Александр Петров, Александр Михайлов уонна  Владимир Дронов кыһыл көмүс, Сергей Мордвинов үрүҥ көмүс уонна Василий Афанасьев боруонса мэтээли ылбыттара.

Ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүлэригэр, 80-с сылларын саҥаларыгар саха боксердара оччотооҕу бүтүн Сэбиэскэй Сойууска киэҥник иһиллибиттэрэ-биллибиттэрэ. 1978 сыллаахха Александр Михайлов сахалартан аан бастакынан Сойуус чөмпүйүөнүн үрдүк аатын сүкпүтэ. Аҕыйах ыйынан, Аан дойду чөмпүйэнээтигэр боруонса призер буолбута. Виктор Ефремов 70-с – 80-с сыллар кирбиилэригэр Сойууска биирдэ үһүс, биирдэ иккис миэстэлэһэн турар. Кэккэ Гран-при үрдүк таһымнаах норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ эрэллээхтик бастаталаабыта. Виктор Ефремов уонна Николай Жирков, РСФСР чөмпүйэнээтэ Дьокуускайга ыытыллыбыт 1982 сылыгар, Сойуус сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар сылдьар буоланнар, кыттыбатахтара. Ол үрдүнэн, итинник бэртээхэй түмүк ситиһиллибитэ.

2007 сылга биһиэхэ ыытыллыбыт Арассыыйа чөмпү­йэнээтигэр Георгий Балакшин 51 киилэҕэ бастаабыта, 48 киилэҕэ Дмитрий Винокуров, 51 киилэҕэ Семен Степанов, 54 киилэҕэ Николай Дмитриев, 57 киилэҕэ Афанасий Поскачин, 91 киилэ ыйааһыннаахтарга Вадим Лихман боруонса призердарынан буолбуттара. Мантан көстөрүн курдук, Арассыыйа таһымыгар ити сылларга саамай чэпчэки ыйааһыннарга саха боксердара, туох да мөккүөрэ суох, чахчы үчүгэй уонна бигэ позицияҕа сылдьыбыттар эбит диэн түмүк оҥорорго толору төрүөт баар. 2000 сыллар усталарын тухары саха аатырбыт боксера, Арассыыйа алта төгүллээх, Дьобуруопа үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, Аан дойду 2001 сыллааҕы чөмпүйэнээтин боруонса призера, 2008 сыллааҕы Пекиннээҕи олимпиада боруонса мэтээлин хаһаайына, дойду сүүмэрдэммит хамаандатын хапытаана Георгий Балакшин уһун кэмнээх «сулустаах чааһа» саҕаламмыта.

2018 сыллааҕы Арассыыйа боксаҕа чөмпүйэнээтэ Саха сиригэр ыытылларыгар, өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Егор Борисов тус кэпсэтиитэ, кини ыйааһыннаах тыла-өһө, саха боксаҕа оскуолатын аптарытыата, өрөспүүбүлүкэ үрдүк таһымнаах уонна мастааптаах күрэхтэһиилэри ыытарга иҥэриммит өр сыллаах  улахан уопута, үчүгэй баазата — барыта аахсылланнар, Дьокуускай дойду биир саамай улахан күрэхтэһиитин хаһаайынынан уонна аренатынан буолар чиэһи сүкпүтэ. Дьэ, онон, субу аҕыйах хонугунан, гонг тыаһа лыҥкынаатын, чаҕылхай софиттар уоттарынан күлүмүрдүү сырдаабыт рингэ ортотугар дойду бастыҥ боксердара, ким күүстээҕин быһаарса, биир бииргэ утарыта көрсүөхтэрэ.

— Барыта 29 боксер үс түһүмэхтээх бэлэмнэниини уонна эрчиллиини бара сылдьар, — диэн кэпсиир өрөспүүбүлүкэ кылаабынай тириэньэрэ Артур Пахомов. – Бэлэмнэнии бастакы түһүмэҕэр, от ыйыттан саҕалаан, уопсай күүһү-уоҕу уонна анал күүһү-уоҕу эрчийиигэ сыал-сорук туруорунан үлэлээбиппит. Спорт үрдүкү маастарыстыбатын оскуолатын эрчиллэр-бэлэмнэнэр баазата «Манньыаттаах» Мэҥэ сиригэр, Аллараа Бэстээх чугаһынан, өрүс үрдүгэр турар. Атырдьах ыйыгар боксердар салгыы «Манньыаттаахха» күүс-уох анал бэлэмин бардылар уонна таактыкалаах тэхиниичэскэй маастарыстыбаларын чочуйдулар. Бу балаҕан ыйын 12 күнүттэн, спортивнай бэлэмнэнии киинэ «Триумф» баазатыгар, эрчиллиибит түмүктүүр түһүмэҕин ыыта сылдьабыт. «Триумфка» үрдүттэн олоробут, манна аһыыбыт, эрчиллэбит.

Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурук быйылгы чөмпүйүөннэрэ Борис Сидоров (49 киилэ ыйааһыннаахтарга), Николай Матвеев (49 киилэҕэ), Николай Григорьев (52 киилэҕэ) уонна Михаил Варламов (60 киилэҕэ), буолаары турар Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр  кыттар путевкалаах боксердар буолаллар. Спорт үтүөлээх маастара Василий Егоров Саха сирин аатыттан 49 киилэҕэ кыттыаҕа. Бу уолаттары таһынан, чөмпүйэнээти ыытар хаһаайыттар буоларбытынан, 7 киһилээх хамаанданы туруоруохпут. Хамаандаҕа кыра ыйааһыннары таһынан, 60, 64, 69, 75, 91 киилэ ыйааһыннаах боксердарбыт рингэҕэ тахсыахтара.

Арассыыйа чөмпүйэнээтэ биирдиилээн бастааһын бириинсибинэн ыытыллар. Сэтинньи ый бастакы аҥаарыгар Сочи куоракка Аан дойду чөмпүйэнээтэ ыытыллыаҕа. Арассыыйаҕа бастаабыттар, ол онно кытталларыгар улахан кыах үөскүөҕэ. Эрчиллиибит хаамыыта эриэ-дэхситик баран иһэр. Тириэньэрдэр көрүүбүтүгэр, уолаттарга эбиллии баар. Спорка, хаһан да, эрдэлээн элбэҕи этиллибэт, сутурукпутун кытаанахтык болточчу тутабыт уонна салгыны охсон баран: «Рингэ көрдөрүөҕэ!», — диибит. 49, 52, 60 ыйааһыннарга бас-көс уолаттарбытыгар эрэлбитин уурабыт.

Артур Иннокентьевич, дьыала туһугар биир сүрүн эппиэтинэстээх киһи быһыытынан, түбүк үөһүгэр төбөтүн оройунан түһэн сылдьара өйдөнөр. Бырааппын кытта балачча өр эриһэн, сөбүлэҥин ылан, турар-олорор икки ардынан балаһыанньаҕа кэпсэтиһэ түһэн ыллым. Кини туруу үлэһитин билэбин, сүүнэ уопутугар итэҕэйэбин. Бокс түрбүөннээх эйгэтигэр, Артур Иннокентьевич курдук, уһуннук уонна ситиһиилээхтик эриллибит, буспут-хаппыт атын исписэлииспит, кырдьыгынан эттэххэ, суох.

Киһи доруобуйатын туруга эрэ буолбакка, күүһэ-уоҕа, санаатын-оноотун олоруута аһыыр аһылыгыттан быһаччы тутулуктаах диэтэххэ, ама, ким кэлэн утарыай дуу, мөккүһүөй дуу. Оттон спортсмен аһылыгын боппуруоһа уонна проблемата, бүтүн науканан, мэдиссиинэнэн, туһааннаах халыҥ кэккэ исписэлиистэринэн үөрэтиллэн, ырытыллан оҥоһуллубут бүтүн индустрия үлэлиир эйгэтэ буоллаҕа. «Триумф» үс тус-туспа саала­лаах остолобуойун шеф-пуобара Светлана Цимучинаны кытта кэпсэтэбин:

— Боксердар, балаҕан ыйын 12 күнүттэн алтынньы 13 күнүгэр диэри, биһиэхэ күҥҥэ үстэ аһыыллар. Менюбутугар Өлөөн табатын этэ, Үөһээ Халыма балыга, Уус-Алдан ынаҕын этэ мэлдьитин бааллар. Билигин күһүҥҥү кэм буолан, олохтоох оҕуруот аһа толору. Биһиги, үлэһиттэр, сүрүн сорукпутунан аспыт арааһын элбэтии уонна байытыы буолар. Сибиэһэйтэн сибиэһэй эрэ бородуукта көрүҥэ бэлэмнэниэхтээҕэ, кэпсэтиигэ турбат. Спортсменнарга анаан бэлэмнэммит аһылыктар  быраас-диетолог кытаанах хонтуруолугар тутуллаллар. Биһиги, асчыттар, бу эйгэҕэ үлэлии үөрүйэхтээх дьоммут, сыыһаны-халтыны таһаарбаппыт.

Күнүскү быыс-арыт кэм буолан, эрчиллии кэмигэр түбэспэтим. Эрчиллии процеһын, боксердар спарринг-киирсиилэрин илэ хараҕынан көрүү чахчы интэриэһинэй буолааччы. Бокс исписэлииһэ да буолбатарбын, баҕар, туох эмэ толкуй олорон хаалыан эмиэ сөп этэ буоллаҕа. Чэ, кыаллыбатах да кыаллыбатах, кэпсэтиинэн даҕаны айаннаан көрдөхпүт дии.

— 2016-2017 уонна 2018 сылларга  Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурук 49 киилэ ыйааһыннаахтарга чөмпү­йүөнэбин, — Борис Сидоров бэйэтин билиһиннэрэр. — Сааһым — 22-м. Өрөспүүбүлүкэҕэ үстэ бастаабытым. Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр урут иккитэ путевка ылан кыттыбытым. Бу үһүс төгүлүн кыттаары бэлэмнэнэ сылдьабын. Бэйэм ыйааһыным 51-52 киилэҕэ тэҥнэһэр, ону 49-ка холкутук түһэрэбин.

2016 сылга Оренбург куоракка Арассыыйаҕа бастаан күрэхтэрбэр иккис утарсааччыбар бүрээт боксеругар,  Арассыыйа хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, Дьобуруопа призера Тамир Галановка 3:2 кыайтарбытым. 2017 сылга Арассыыйа чөмпүйэнээтэ Грознайга ыытыллыбыта. Эмиэ бүрээт уола, Арассыыйа призера Доржо Раднаевка 5:0 кыайыыны биэрбиттэрэ. 49 киилэҕэ Арассыыйаҕа бастакы нүөмэринэн тывинец Артыш Саян сылдьар. (А.И.Пахомов, тыва уолун туһунан, «Арассыыйаҕа үчүгэйдик күрэхтэһэр эрээри, аан дойдутааҕы таһымнаах күрэхтэһиилэргэ көрдөрүүтэ биир тэҥэ суох» диэн характырыыстыкалыыр. – П.И.).

Борис Куорунай улууһут­тан төрүттээх. 8 кылааска үөрэнэ сылдьан, биллиилээх тириэньэр Валентин Аргуновка эрчиллэн саҕалаабыт. Куорунай боксаҕа оскуолатын иитиллээччитэ буолар. Сирин-уотун иэнинэн, нэһилиэнньэтин ахсаанынан Куорунай киин улуустарга кыралар ахсааннарыгар сылдьар эрээри, спорка үчүгэй ситиһиилэринэн өрүүтүн бастыҥнар кэккэ­лэригэр буолар. Оттон чуолаан боксаҕа ситиһиилэринэн, ааспыт үйэ 60-с сылларын адьас саҥаларыттан, улуус бэйэтин аатын дор­ҕоонноохтук ааттатар. Борис Сидоров бүгүҥҥү күннээххэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүүмэрдэммит хамаандатыгар биир саамай уопуттаах боксер буолар. Уолбутугар – ситиһиилэри!

Николай Матвеев — 49 киилэ ыйааһыннаахтарга путевкалаах. Спорт маастара. Ньурба боксаҕа оскуолатын иитиллээччитэ.

Ньурба Маалыкайыгар кыра сааһыттан эрчиллэн сиһин этэ сиппит Николай Григорьев, Дальнай Восток уокуругун бу сыллааҕы чөмпүйүөнэ буола­рынан, Арассыыйаҕа путевканан кыттар. Аан бастакытын. Николай сааһа – 20-тэ, өрөспүүбүлүкэтин – чөмпүйүөнэ.

Михаил Варламов урут Хабаровскайга үөрэнэ сылдьан Дальнай Востокка бастаабыт. Уокурук   быйылгы чөмпүйүөнэ. 25 саастаах. Сунтаартан үүммүт боксер буолар. Наар 60 киилэ ыйааһыннаахтарга киирсэр. 2016 сыллаахха Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кыттан, иккис  утарсааччытыттан кыайтарыы хомолтотун билбит. «Ыйааһыммар  Оренбург бэрэстэбиитэлэ, Арассыыйа чөмпүйүөнэ, Дьобуруопа иккис призера Мамедов билиҥҥитэ лиидэр быһыытынан ааҕыллар. Эрчиллии бары түһүмэхтэрин үчүгэйдик түмүктээн эрэбин. Эбилинним дии саныыбын. Санаам – бойобуой», — диир Михаил.

Новосибирскайга үөрэнэ сылдьар Дьулус Яковлев уонна Артур Ложников бу чөмпүйэнээккэ 52 киилэ ыйааһыҥҥа булгуччу кытталлар. Арай Саха сириттэн эбэтэр  Новосибирскайтан кытталлара боппуруос быһыытынан туруон сөп.

Тириэньэрдэр састааптарын уонна боксердар уопсай мунньахтарыгар киирсэн, олорсо түстүм. Спорт үтүөлээх маастара, кэлэр Олимпийскай оонньууларга эрэлбит Василий Егоров атырдьах ыйыгар ыытыллыбыт «Арассыыйа – Германия» уонна субу балаҕан ыйыгар «Арассыыйа – Куба» матчевай көрсүһүүлэригэр хайдах кыттыбытын кэпсээтэ. Түмүккэ, Арассыыйа хамаандата ньиэмэстэри 8:2 ахсаанынан, кубинецтары 11:9-ка кыайбыт. Уолбут икки көрсүһүүгэ икки кыайыыны ситиһэн, бэртээхэй көрдөрүүлэммит. Манна даҕатан этэн аһардахха, балаҕан ыйын 16-гар Василий 25 сааһын туолбут. Маннык түбэлтэҕэ, төрөөбүт күннээх спортсмен бэйэтэ бэйэтигэр бэртээхэй бэлэҕи оҥорбут диэччилэр.

Кубаҕа мөлтөһүөр буолуох­тааҕар, бэл ортоһуор боксер диэн суох. Куба боксерун кыайыы хаһан баҕарар ураты суолталаах уонна бочуоттаах буолар. Ону тэҥэ, Василий Германияҕа бастакы нүөмэринэн ааттанар боксеру кыайыыта биһигини эмиэ улаханнык үөрдэр. Василийдыын аҕыйах тылынан бырахсан кэпсэтэ түстүм.

— Буолаары турар чөмпү­йэнээккэ, 49 киилэҕэ Саха сирин аатыттан кыттабын, — диир биһиги ураты эрэлбит Василий. – 52 киилэҕэ, боруобалааһын бэрээдэгинэн, күрэхтэһэ сырыттым эрээри, тохтоттум. Бэйэм олохпор ыйааһыным 52-53 киилэҕэ тэҥнэһэр. Дьарыктанан, 49 киилэҕэ туох да уустуга суох түһэрэр кыах баар. Сочига ыытыллыахтаах Аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыттыым туһунан билиҥҥитэ тугу да этэрим суох. Ким барара, кыттара дойду сүүмэрдэммит хамаандатыгар күн бүгүнүгэр диэри биллибэккэ турар. Бэл, Арассыыйа бу чөмпүйэнээтин кыайыылааҕа даҕаны барарыгар толору мэктиэ суох диэн буолар. Эриэйтини, баалы таһаарыы түмүгүнэн, боксер кыттара-кыттыбата быһаарыллыа дииллэр.

Бокс, спорт ураты кытаанах көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ буолар. Ол быһыытынан, былыр-былыргыттан кытаанах быраабылалардаах. Боксер күрэстэһии кэмигэр күҥҥэ биирдэ эрэ рингэҕэ тахсар. Кыайтарар түбэлтэтигэр, күрэхтэһииттэн тутатына туоруур. Чөмпүйэнээт биирдиилээн ыйааһыннарга төһө да элбэх кыттааччылааҕын иһин, боксер күрэхтэһии былаһын тухары ортотунан 4-5 охсуһууну ыытар.

Уолаттарбытыгар истиэнэлэрэ кытта кө­мөлөстүн. Охсор сутуруккут уонунан төгүл ыараан биэрдин, самнары саайыҥ, тиэрэ биэриҥ! Кыайыыны-хотууну, үөрүүнү-өрөгөйү!