Кистэлэҥнэр толору арылыннахтарына эрэ…

Өбүгэлэрбитигэр махтаныах   эрэ тустаахпыт

Өбүгэлэрбит оонньуулара, мас тардыһыыта, үйэлэри уҥуордаан, аан дойду таһымыгар таҕыста, саха норуотун ааттатта. Соторутааҥҥа диэри американец дуу, поляк дуу, финн дуу мас тардыһыахтара диэн өйгө-санааҕа баппат курдуга.

Мас тардыһыыта аан дойду таһымыгар тахсан, бастатан туран, сахалар омук быһыытынан билиниини ыллыбыт. Икки­һинэн, норуот быһыытынан харысхаллаах буолуубут улаатан, күүһүрэн биэрдэ. Үсүһүнэн, үүнэр-сайдар кэскилбит кэҥээтэ.

Мас тардыһыыта аан дойду таһымыгар тахсыыта – биир киһи, биир тэрилтэ үлэтэ буолбатах. Хас эмэ көлүөнэ дьон ыыппыт үлэлэрин түмүгэ диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Бастатан туран, бу оонньууну толкуйдаабыт мындыр өбүгэлэрбитигэр махтаныах эрэ тустаахпыт. Олоҥхолорбутуттан, үһүйээннэрбититтэн спорт национальнай көрүҥнэрин туһунан билэбит-көрөбүт.

Маны таһынан Сибиири, Саха сирин үөрэппит учуонай-чинчи­йээччилэр ХVII үйэттэн саҕалаан национальнай көрүҥнэрбитин сурукка киллэрбиттэрин бэлиэтиибин. Этэргэ дылы, «суруллубут — суоруллубат».

1991 сыллааҕы Чурапчыга ыытыллыбыт «Агропромстрой» мас  тардыһыытыгар күрэхтэһиитин син биир ахтан ааһабын. Бу спорт көрүҥэр улахан суолу-ииһи хаалларбытын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ити күрэхтэһиигэ Чурапчы уолаттара Степан Алексеев, Григорий Барашков, Горнай уола Петр Варламов араас албастары туфттан, тирэнэр мас устун сүүрэн, олус кыраһыабай тардыһыылары көрдөрөннөр, мас тардыһыытыгар дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыттара. Аҥаардас настройкаланан өрө уһуутуу-уһуутуу ыстаҥалыылларын, бэйэ-бэйэлэригэр суоһурҕаналларын, тирэнэр мас устун төттөрү-таары  сүүрэкэлииллэрин киһи көрөн олоруох курдуга.

Мас тардыһыыта сайдыытыгар Виктор Николаев — Хотой, Петр Каратаев, Дмитрий Шарин, Илья Скрябин, Иннокентий Григорьев, Федор Дегтярев, Александр Акимов, Алексей Афанасьев, Владимир Шарин үгүс сыраларын уурбуттарын, ууралларын бэлиэтиибин. Мас тардыһыыта киэҥ маассаҕа тахсыытыгар Оокко Бухатыыр, Николай Колодко оруоллара улахан. Кинилэри көрөөрү саала иһэ лыык курдук киһинэн туолара. Николай Константинов, Андрей Винокуров, Анатолий Баишев, Иван Белолюбскай, Николай Дьяконов, Евгений Сивцев, Александр Захаров, о.д.а. ааттарын тумнарбыт эмиэ табыллыбат.

Маны таһынан кэлиҥҥи кэмҥэ спорт национальнай көрүҥнэригэр судаарыстыбаннай политика ыытыллыытын, энтузиаст дьоммут сыралаах үлэлэрин, үгүс көлөһүннэрэ тохтууларын түмүгэр, өбүгэлэрбит оонньууларын,  мас тардыһыытын, ыыра кэҥээтэ. Ол курдук, 2010 сыллаахха Fila норуоттар икки ардыларынааҕы федерация мас тардыһыыбытын норуоттар төрүт спортарын көрүҥүн быһыытынан билиммитэ.

Спорт бу көрүҥэр хас да түһүмэхтээх аан дойдутааҕы Кубоктар уонна регионнааҕы, континентальнай чемпионаттар ыытыллаллар. Ол курдук, бастаан 2011 сыллаахха өбүгэбит оонньуута норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсыбыта. Ити сыл Литваҕа Европа уонна Индияҕа Азия чемпионаттара ыытыллыбыттара. Оттон 2005 сылтан ылата Россия чемпионата биир да сылы көппөккө буолбутун бэлиэтиибин. Мас тардыһыыта Российскай Федерация спортка министерствотын реестригэр киллэриллибитэ. Маны таһынан өбүгэбит оонньуута Россия спордун көрүҥүнэн официальнайдык ааҕыллыбыта.

Билигин Российскай Федерация үгүс ахсааннаах субъектарыгар, аан дойду 60-ча судаарыстыбатыгар  мас-рестлининэн дьарыктаналлар. Биэс сыл анараа өттүгэр 30-тан тахса дойдуга өбүгэлэрбит оонньуутунан интэриэһиргээбит буоллахтарына, билигин этэн аһарбытым курдук, ити сыыппара икки төгүл улаатта. Мас тардыһыытын географията кэҥии турарын бэлиэтиибин.

Маннык спорт национальнай көрүҥэ хайа да омукка суох, бары былчыҥнары үлэлэтэн, киһини эт-хаан өттүнэн сайыннарар — ураты көрүҥ. Аны көрөргө үчүгэйэ. Онон киэҥ араҥа болҕомтотун тарпыт буолуон сөп.

Мас-рестлиҥҥэ аан дойду үһүс чемпионатыгар  күрэхтэһии эрэ буолбакка, «төгүрүк остуол», пресс-конференциялар, быыстапкалар – биир  кэлим үлэ барбытын тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Өбүгэлэрбит оонньууларын научнай өттүнэн чинчийии кэҥээбитин, дириҥээбитин ыйабын. Мас тардыһыыта аан дойду таһымыгар тахсыытыгар терминнэргэ болҕомто ууруллубута, английскай тылынан тылбаастаммыта кэрэхсэбиллээх. Манна хас да сахалыы терминнэр бэйэлэринэн хаалыахтара. Ол аата ийэ тылбытын үгүс араас омук туттар буолуоҕа.

Биһигини   эрэ толкуйдаппат буолуохтаахтар

Мас тардыһыытыгар аан дойду күрэхтэһиитэ үстэ ыытылынна. Аан бастаан 2014 сыллаахха Дьокуускайга күрэхтэһии буолбута. Астыммыппыт, дуоһуйбуппут. Иккис чемпионат 2016 сыллаахха Кыргызстаҥҥа ыытыллыбыта.

Биллэрин курдук, бастакы күрэхтэһиигэ Россия икки хамаанданы туруорбута. 125 киилэттэн үөһэ ыйааһыннаахтарга Вязьма ааттааҕа Виктор Колибабчуктан ураты атын ыйааһыннарга Саха сирин мадьынылара илин-кэлин түһүспүттэрэ. Кыргызстаҥҥа эмиэ оннук этэ. Быйылгы мас-рестлиҥҥэ аан дойду чемпионатыгар 85 киилэлээхтэргэ Кабардино-Балкарияттан Кристина Кочесоковаттан уонна 125 киилэлээхтэргэ диэри ыйааһыннаахтарга Иван Галкинтан ураты эмиэ өрөспүүбүлүкэбит мадьынылара күрэхтэстилэр.

Биһиги мадьыныларбыт мэлдьи кыайыы көтөллөнөллөрүн бэлиэтиибин. Тоҕо? Бу ыйытыыга харда биэрэргэ кыһаллыам. Тус санаабын сурукка тиһиэм. Ким эрэ сөбүлэһиэн, ким эрэ сөбүлэһимиэн сөп. Спортсменнарбыт кыайалларыттан-хотоллоруттан биир өттүнэн үөрэбит. Иккис өттүнэн утарсааччылара кыратык да эмэтик тардыһан көрбөттөрүттэн, астыммаппыт.

Арай көрдөххө, быыппастыгас былчыҥнардаах, этэргэ дылы, олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыыр курдук дьон тахсан кэллэхтэринэ, биһиги дьоммутун тулутуо суок курдуктар. Бэйэлэрэ да истэригэр оннук саныыр, толкуйдуур буолуохтаахтар. Кыайтаран баран, соһуйаллар, дьиктиргииллэр. Тоҕо итиннигий диэн мин эмиэ толкуйга түстүм, төбөбүн сыстым.

Урукку өттүгэр мас тардыһыыта киэҥ эйгэҕэ таҕыстаҕына, биһиги мадьыныларбытын аан дойду ааттаахтара таах кыайыахтара, хаардыы хаамыахтара диэччилэр, норуоттар икки ардыларыгар таһаарары утарааччылар эмиэ бааллара. Ити сыыһа санаа, толкуй буоларын бүгүҥҥү күн көрдөрдө.

Үгүстэр атын сир тардыһааччылара албастары ситэ билбэттэрэ буолуо диэн этэллэр. Күрэхтэһиини көрөн олорон, спортсменнар бары да мас тардыһыытын араас албастарын балачча баһылаабыттарын бэлиэтиигин. Өбүгэлэрбит оонньуулара киэҥ эйгэҕэ тахсыбыта да ыраатта, араас күрэхтэһии буолара да элбэх.

Бу спорт көрүҥэр туруору күүс, былчыҥ, ыйааһын улахан оруолу оонньообото көстөн кэлэр. Хайа баҕарар спорт көрүҥэр, үлэҕэ төбө олоруута бөдөҥ быһаарар оруоллаах. Мас тардыһыытыгар эмиэ утарылаһааччыгын үөрэтэн билэн, бу киһилиин хайдах гынан тардыстахха ордук буолуой, кыайыахпын сөбүй диэн төбө, мэйии толкуйа наада. Биһиги мадьыныларбыт итиннэ утарылаһааччыларыттан ордуктар. Атыттар болҕомтолорун күүс өттүгэр уурар буолуохтарын сөп. Иҥиир-ситии оруола эмиэ улахан суолталаах дии саныыбын. Мадьыныларбыт төһө да быыппастар былчыҥнара суохтарын иһин, иҥиир-ситии өттүнэн баһыйар буолуохтаахтар.

Маны таһынан өбүгэлэрбит оонньууларыгар айылҕалыын мэлдьи алтыһыы, бөҕө кут-сүр (крепкий дух), итэҕэл тугунан да кэмнэммэт оруоллааҕын, этэргэ дылы, сүрэхпинэн таайабын, сэрэйэбин. Сайдыылаах дойдулар спортсменнара айылҕаттан тэйиилэрэ, таас уулуссалардаах, дьиэлэрдээх куораттарга хаайтарыылара баар суол. Итинниккэ, биллэн турар, куттара-сүрдэрэ мөлтүүрэ чуолкай. Оттон биһиги мадьыныларбыт үгүстүк айылҕалыын алтыһаллар, бултууллар-алтыыллар. Маны таһынан итэҕэллээхтэр.

Быйылгы күрэхтэһиигэ кыргызтар ордук эбиллибиттэрин бэлиэтии көрдүм. Мас-рестлиҥҥэ иккис аан дойдутааҕы күрэхтэһии ити дойдуга ыытыллыбыта да оруолу оонньообут буолуон сөп. Ол эрээри ити норуот күүстээх итэҕэллээҕинэн, куттааҕынан-сүрдээҕинэн биллэрин, аатырарын бэлиэтиибин.

Өтөрүнэн улахан ыйааһыҥҥа илин-кэлин түсүһэр мадьыныламмаппыт буолуо дии саныырбыт. Быйылгы күрэхтэһии биир уратытынан 125 киилэттэн үөһэ ыйааһыннаахтарга бэйэбит уолбут Сергей Фролкин кыайыы көтөллөнөн, биир дойдулаахтарын үөртэ-көтүттэ.

Бу кыайыылар биһигини эрэ толкуйга түһэрбэт буолуохтаахтар. Атын сир мадьыныларын, тренердэрин эмиэ үгүс санааҕа түһэрэр буолуохтаахтар. Онон атын субъектар, тас дойдулар мадьынылара өбүгэлэрбит кистэлэҥнэрин арыйдахтарына, толкуйдарын тобуллахтарына эрэ, инникитин илин-кэлин түсүһүүлээх чаҕылхай күрэхтэһиилэри көрөрбүт саарбахтаммат.

Салгыы сайдарга сыралаах үлэ күүтэр

Михаил Гуляев, Ил Түмэн физическэй култуураҕа, спортка уонна ыччат дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, мас-рестлинг Бүтүн Россиятааҕы федерациятын президенэ:

— Мас-рестлиҥҥэ үһүс аан дойдутааҕы чемпионат үрдүк таһымҥа ыытылынна. Кыттааччылар, бочуоттаах ыалдьыттар, араас дойдулар бу спорт көрүҥэр федерацияларын салайааччылара, бука бары астыммыттарын, дуоһуйбуттарын биллэрдилэр. Күрэхтэһии чэрчитинэн мас-рестлиҥҥэ норуоттар икки ардыларынааҕы федерация Конгреһын ыыттыбыт. Манна стратегическай сыаллар-соруктар, ол иһигэр аан дойдутааҕы допины утары агентствоны кытта бииргэ үлэлээһин хайысхалара быһаарылыннылар. Итини таһынан судьуйалааһыҥҥа быраабылалар уонна наҕа­раадалааһын боппуруостара дьүүллэ­һилиннилэр. Көрүллүбүт боппуруостары барыларын Конгресс чилиэннэрэ өйөөтүлэр. Тэрээһиҥҥэ АХШ, Кыргызстан, Казахстан, Венгрия, Узбекистан, Латвия бэрэстэбиитэллэрэ миэстэтигэр мас-рестлинг хайдах сайдарын туһунан тыл эттилэр. Өбүгэлэрбит оонньуута ыыра кэҥээн, киэҥ билиниини ылан эрэрин бэлиэтиибин. Спорт бу көрүҥүнэн интэриэһиргээччи ахсаана күн-түүн эбиллэ турар.

ХИФУ «Сэргэлээх уоттара» култуура киинигэр ыытыллыбыт научнай-практическай конференция уонна Ил Түмэҥҥэ буолбут «төгүрүк остуол» эмиэ ситиһиилээхтик барбыттарын бэлиэтиибин. Ити тэрээһиннэргэ тас дойдулар мас-рестлиҥҥэ федерацияларын президеннэрэ, норуот депутаттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, наука уонна спорт эйгэлэрин бэрэстэбиитэллэрэ актыыбынай кыттыыны ыллылар. Экипировкаттан саҕалаан, албастарга, ньымаларга тиийэ тустаах спорт көрүҥүн сайдыытын тула үгүс кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолла. Тэрээһиннэргэ тас дойдулар уонна Россия биллэр учуонайдара кыттыыны ылбыттара кэрэхсэбиллээх.

Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт «төгүрүк остуолга» М.К. Аммосов аатынан ХИФУ учуонайдара, быйыл Москватааҕы физическэй култуура уонна спорт академиятыгар кандидатскай диссертацияларын көмүскээбит Александр Захаров уонна Егор Кудрин кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабыт. Маны таһынан Чурапчытааҕы институт аспираннара эмиэ бэйэлэрин санааларын үллэһиннилэр. Атын дойдулар бэрэстэбиитэллэрэ кэрэхсээбиттэрин биллэрдилэр. Эдэр кэскиллээх учуонайдар тустаах көрүҥү чинчийиигэ ылсыбыттара ким баҕарар болҕомтотун тардыан сөптөөх дии саныыбын.

Аан дойду чемпионата аһыллыытыгар Россия спортка миниистирин солбуйааччы Марина Томилова түөрт судьуйабытыгар – Иван Сивцевкэ, Дмитрий Шариҥҥа, Егор Саввиновка уонна Петр Баттаховка аан бастаан Бүтүн Россиятааҕы судьуйа категориятын туттартаата. Ити өбүгэлэрбит оонньуулара сайдарыгар үгүс кыаҕы биэриэҕэ. Холобурга аҕаллахха, категориялаах судьуйалар суох буоланнар, мас-рестлиҥҥэ Россия спордун маастарын кыайан иҥэрбэт бириэмэ эмиэ баара.

Дойду сүүмэрдэммит хамаандатыгар мас-рестлиҥҥэ саха оскуолатыттан 11 иитиллээччи киирбитэ. Кинилэртэн уона кыһыл көмүс уонна биир боруонса мэтээл хаһаайыннарынан буоллулар. Биһиги чемпионат иннигэр спортсменнарга сбордары ыыппыппыт. Россия сүүмэрдэммит хамаандатын кылаабынай тренерэ Николай Константиновы кытта спортсменнарбыт күрэхтэһиигэ чыпчаал бэлэмнээх кэлэллэригэр, үрдүк ситиһиилэри көрдөрөллөрүгэр сырабытын биэрдибит. Мадьыныларбыт бары дьоһуннук күрэхтэстилэр. Кинилэртэн аан дойду үс төгүллээх чемпионун Павел Черноградскайы уонна Сергей Фролкины ураты чорботон бэлиэтиир наадалаах.

Иккис миэстэҕэ Кыргызстан сүүмэр­дэммит хамаандата таҕыста. Орто Азия өрөспүүбүлүкэтиттэн түөрт мадьыны финалга тахсыбытын бэлиэтиибин. Маны таһынан биэс спортсменнара боруонса мэтээлгэ тигистэ. 2016 сыллаахха мас-рестлиҥҥэ иккис аан дойду чемпионата Кыргызстан Чолпон-Ата куоратыгар ыытыллыбытын бэлиэтиибин. Быйылгы чемпионат түмүгүттэн көрдөххө, тустаах хамаанда үчүгэйдик бэлэмнэммитин уонна эппитин ыйабын.

Билигин мас-рестлины олимпийскай бырагыраамаҕа киллэрэр улахан сыал-сорук туруорулунна. Спорт бу көрүҥэ сайдарыгар уонна олимпийскай дьиэ кэргэҥҥэ киллэриигэ биһиги юридическай өттүнэн хааччыйыыга толору масштабтаан сөбүлэһии бэлэмнии сылдьабыт.

Күн бүгүн мас-рестлинг быраап, сокуон өттүнэн хааччыллыыта суох хайдах даҕаны үүнэр-сайдар кыаҕа суох. Өбүгэлэрбит оонньуулара олус түргэнник аан дойдуга билиниини ылла. Судургу уонна өйдөнөр быраабылалаах уонна ким барыта дьарыктанарыгар сөптөөх көрүҥ буолан, тэтимнээхтик сайдар. Ол курдук, биэс континеҥҥа тарҕанна. Барыта 45 дойдуга мас тардыһыытынан дьарыктаналлар. Ыччакка, көрөөччүлэргэ интэриэһинэй, эмоциональнай, ураты саҥа спорт көрүҥэ буолар.

Мас-рестлинг Азия, Европа, ислам дойдуларын оонньууларын, универсиада бырагыраамаларыгар киллэриллэрэ наадалаах дии саныыбын. Биһиги иннибитигэр тустаах спорт көрүҥэ сайдарыгар сыралаах үлэ күүтэрин бэлиэтиибин.

Дьокуускайга ыытыллыбыт мас-рестлиҥ­ҥэ аан дойду чемпионата 1 млрд көрөөччүнү хаппытын бэлиэтиибин. Маны «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа дааннайдара бигэргэтэллэр. Телевидение сигналын икки күн устата Россия, Афганистан, Бразилия, Индия, Казахстан, Кыргызстан, Кытай, Монголия, Таджикистан уонна норуоттар икки ардыларынааҕы видеоагентстволар хаппыттарын бэлиэтиибин.