Спорт киэҥ түһүлгэтэ норуоту түмтэ

Бу күннэргэ Аммаҕа ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын сэттис спортивнай оонньуулара уостан түспэккэ кэпсэлгэ сырытта. Ханна да хайыс, кимниин да кэпсэт, оонньуулары ырытыы, Аммаҕа айан, аймаҕы атаарыы тула буолла.

Тус бэйэм Аммаҕа оонньуу­лары саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы көрдүм. Хас биирдии спортивнай эбийиэккэ, күрэхтэһиигэ киирэн илэ харахпынан көр­бөтөхпүн көрөн, эт кулгаахпынан истэн, этэргэ дылы, туспа спортивнай олоҕу олорон аастым.

Тэрээһин үлэтин, хас биирдии спорт көрүҥүн сырдатар кыах бэриллэрэ буоллар, унньуктаах уһун суруйуу тахсыа диэн кылгастык, дьон санаатын, тугу бэлиэтии көрбүппүн ааҕааччыларбар тиэрдэ сатыым.

Айылҕабыт харыстанар

Оонньуулар усталарын тухары тымныы күн-дьыл турда. Үгүс дьон Аммаҕа сөтүөлүү, дьэдьэннии кэлбиппит тыбыс-тымныы, ардах бөҕө диэн санаарҕаата. Биир өттүттэн, ити көрөөччүгэ үгүс күчүмэҕэйдэри үөскэттэ. Ол эрээри чахчы уоттаах-күөстээх, омуннаах ыалдьааччыга тымныы диэн мэһэй буолбатах. Оттон спортсменнарга сөрүүн күн, төттөрүтүн, үчүгэй диэн кыттааччылар бэйэлэрэ бэлиэтииллэр. Ол да иһин Аммаҕа хас да олимпийскай рекорд олохтонно, үгүс спортсмен көрдөрүүтүн тупсарда.

Олохтоохтор Амма сирэ-уота бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр адьынаттаах диэн бэлиэтииллэр. Олус элбэх дьон тоҕуорустаҕына, улахан бырааһынньыкка, ыһыах­тарга куруук ардыыр, хаардыыр. Онон дойдуга сиэри-туому тутуһан сылдьарыҥ ирдэнэр дииллэр.

Амма дьоно-сэргэтэ да дой­дутугар олус кэрээнэ суох бы­һыыны-майгыны туората сатыыр. Өрүскэ массыына сууйбут киһи тараччы тутуллан, 30 тыһыынча ыстараапка ыйаммыт сураҕын истибиппит. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, итинтэн атын быһыыны-майгыны санаан ааһыым. Биир ыалдьыт Аммаҕа үлэлии кэлбит. Хара үлэҕэ үлэлээн, буһан-хатан, киртийэн, киэһэлик өрүскэ сөтүөлүү киирбиттэр. Ыалдьыппыт өрүскэ киирбэккэ, дугдуруҥнуу турар үһү. Маннык ыраас ууга, ама, бу курдук кирдээх киириэм дуо диир үһү. Хор, оннук. Барыта киһиттэн тутулуктаах.

Адаптивнай спорт көрүҥэ сайдар

Адаптивнай спорт көрүҥ­нэригэр күрэхтэһиилэр Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгэр саҥа спорткомплекса хото бардылар. Мин чуолаан олорон эрэ волейболу бэрт сэҥээрэн көрдүм.

Сунтаар уонна Уус-Алдан хамаандалара бэрт тыҥаа­һыннаахтык кииристилэр. Сунтаардар ыалдьааччылара да “арасаа” бытыылкатыгар Амма тааһын уктан олорон, бэрт эрчимнээхтик сахсыйталаан, ыһыытаан-хаһыытаан хамаандаларыгар күүстээхтик көмөлөстүлэр. Сунтаар хамаандата бэрт эрчимнээхтик инники таҕыста. Оттон Уус-Алдан хамаандатыгар биир эрэ киһи илиитин өрө уунарын, ыһыытыырын-хаһыытыырын таба көрөн, чуо тиийэн кэпсэттим. Онтум хамаанда суоппара Петр Сысолятин эбит. Иккиэлэспиччэ, хамаандабытыгар өссө күүскэ ыалдьан, ирэ-хоро кэпсэтэн тарҕастыбыт.

Петр Сысолятин, Уус-Алдан хамаандатын ыалдьааччыта: «Олорон эрэн волейбол көрөргө үчүгэй баҕайы, интэриэ­һинэй эбит. Ити көр­дөххө судургу курдук эрээри, олорон эрэн оонньуур сүүрэ сылдьардааҕар ыарахан эбит дии санаатым. Хамаандабын күөдьүтэн, хаһыытаан күөмэйим бүтэ сыста. Муҥ саатар кыайтаран иһэрбит кыһыыта бэрт. Саатар биир баартыйаны ылбыт киһи. Ол да буоллар санаабытын  түһэрбэппит. Сунтаар хамаандата дьарыктааҕа биллэр. Биһиги хамаанда араас нэһилиэктэртэн хомуллан кэлбитэ. Өссө күүскэ эрчилиннэхпитинэ, инникитин үчүгэйдик оонньууһуктар диэн эрэлим улахан».

Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ спорт адаптивнай көрүҥнэрэ кэнники кэмҥэ киэҥ биһирэбили ылаллар. Доруобуйаларыгар хааччахтаах дьон спортан туора турбатыгар, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыырыгар оруола улахан. Бу бөҕөх санаалаах буолуу үтүө холобура буолар.

Спортка усулуобуйа тэрилиннэ

Амма улууһун үрдүнэн улахан эбийиэктэр олоххо киирдилэр. Аҥардас «Амма Олимп» 430 мөлүйүөннээх баараҕай тутуу буолар. Маны таһынан Чапчылҕаҥҥа, Бөтүҥҥэ уонна Амма сэлиэнньэтигэр спортивнай саалалар уо.д.а. тутуулар ааннара тэлэччи арылынна. Онон нэһилиэнньэ спортка сыстарыгар олук ууруллубута саарбахтаммат.

Анастасия Никитина, Бөтүҥ нэһилиэгин олохтооҕо: “Балтараа тыһыынча нэһилиэнньэлээх, икки сүүстэн тахса үөрэнээччилээх нэһилиэк буолабыт. Өр сылларга спортивнай саалата суох буолан, оскуола оҕолорун, ыччаты ыаллыы сытар Чапчылҕан нэһилиэгэр кыһыннары оскуола массыынатынан таһан үөрэттэрбиппит, дьарыктаабыппыт. Оҕо ахсаана сыл аайы эбиллэ турар. Бу аныгылыы, бары өттүнэн табыгастаах спорт комплекс Оонньуулары кытта тэҥҥэ арыллыбытыгар, итиэннэ Ил Дархаммыт Айсен Николаев, Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев, норуот дьокутааттара бэйэлэринэн кэлэн үөрүүбүтүн тэҥҥэ үллэстибиттэригэр олохтоохтор өрөгөйбүт үс бүк үрдүк. Мантан инньэ бары дьарыктанар, бары спортсмен буоларбыт буолуо (күлэр).

Саалабыт суох эрдэҕинэ да ыччаттарбыт, инбэлииттэрбит спорт араас көрүҥнэригэр үрдүк көрдөрүүнү ситиһэллэрэ. Хайдах дьарыктанар сирэ суох эрээри кыайыыны ситиһэҕит диэн өрүү сөҕөөччүлэр. Мантан инньэ спортивнай көрдөрүүбүтүн өссө үрдэтиэхпит диэн эрэнэбит”.

Ил Түмэн сүүрүк кыыһа

Ил Түмэн пресс-сулууспатын үлэһитэ Марияанна Васильева Амма оонньууларыгар бастакытын сүүрдэ. Марафон буолуохтаах күн ардах курулаччы кутта. Хата, күрэхтэһии иннинэ тохтоон, сүүрүү саҕаланна. Бетон суолга сүүрэр судургу буолбатах. Үгүс спортсмен эчэйэн биэтэккэ тиийбэккэ туораата. Марияанна бадарааннаах суолунан, чалбаҕы үрдүнэн, 3 ч 54 мүн көрдөрүүлээх 20 киһиттэн 14 миэстэҕэ таҕыста. 42 км 195 м олимпийскай дистанцияны толордум диэн үөрүүтэ улахан.

«Хара маҥнайгыттан холкутук биир тэҥник сүүрэргэ былааннаммытым. Хайаан да биэтэккэ тиийэр санаалааҕым. Оҕо эрдэхпиттэн сүүрэрбин сөбүлүүбүн. Чугас дьонум, доҕотторум өйөөн, бастакы 30 км чэпчэкитик ааста. 30–35 км саамай ыарахан этэ. Онтон биэтэккэ чугаһаатаҕым ахсын атаҕым бэйэтэ миигин көтүтэн испитэ. Уопсайынан, марафоҥҥа кыттардааҕар бэлэмнэнэр быдан уустук этэ. Үлэҕин, дьиэ кэргэҥҥин кытта спорду тэҥҥэ тутар күчүмэҕэйдээх. Күн аайы дьарыктанаргар дьонуҥ-сэргэҥ өйдүүрэ, өйүүрэ хайаан да наада. Күн аайы 100-тэн тахса км (кыччаабыта) сүүрэр судургу буолбатах. Сөптөөх бэлэмнэниини ааһан, ол эбэтэр бэйэҥ кыаххын, күүскүн таба тутан дьарыктаннаххына, кыайаҕын. Тренергин таба таларыҥ эмиэ улахан оруоллаах. Биирдэ күүскэ сүүрэн баран, аны хаһан да маннык дьыалаҕа ылсыбат эбиппин диэн мах бэрдэрэн хаалар дьон баар. Сөптөөхтүк салайар, наадалаахха тэптэрэн биэрэр эбэтэр санааҕын көтөҕөр, ыйар-кэрдэр киһи улаханнык көмөлөһөр. Марафоҥҥа сүүрэргэ санаммыт киһи дьаныардаахтык алта ый кэриҥэ бэлэмнэниэн наада. Итиэннэ марафонец туохха барытыгар, араас соһуччу быһыыга-майгыга бэлэм буолуохтаах. Онно бэлэмнээх, ыарахантан чаҕыйбат, эр санаалаах буолара ирдэнэр.

Сүүрүү миэхэ эрэллээх доҕоттору, биир санаалаах дьону аҕалла. Киһи эт-хаан өттүнэн эрчиллэн сайдар, санаатынан да бөҕөргүүр. Онон маннык улахан күрэхтэһиигэ кыттыбыппыттан толору дьоллоохпун. Дьиэ кэргэммэр, бииргэ үлэлиир дьоммор махталым муҥура суох. Биир улахан баҕа санаабын толордум диэн киэн туттар кыахтанным!»  — диэн кэпсээтэ Марияанна.

Чурапчы-Амма — бэлисипиэтинэн айан

Оонньуулары этэҥҥэ түмүктээн, Амматтан Дьокуускайдаан иһэн аара чайнойга Байдам Филиппов диэн «Чурапчы-Амма» велопробег кыттыылааҕын көрсө түстүм. Тимир аттаах дьон тута биир тылы булан, ирэ-хоро кэпсэттибит.

От ыйын 1 күнүгэр Чурапчыга олорор аммалар түмсүүлэрэ уонна “Удьуор” Чурапчы эр дьонун түмсүүтэ көҕүлээһининэн Чурапчы – Амма маршрутунан тоҕус киһи 180 км бэлисипиэтинэн кэлбит. Кыттааччылар бу уһун сырыыларын Амма оонньууларыгар аныыллар. Ону ааһан, Сахаачча мусуойугар харчынан көмө оҥорбуттар.

Байдам Филиппов уруккаттан бэлисипиэттиир эбит. Бэйэтэ куоракка ХИФУ сурук-бичик мусуойугар үлэлиир. “Чурапчыттан төрүттээхпин, ийэм Амма Болугура. 2016 сыллаахха Болугурга дылы, онтон Чурапчыга дылы бэлисипиэтинэн сылдьан турардаахпын. Маннык велопробег тэриллэрин истээт, кыттарга санаммытым. Чурапчыттан турунарбытыгар олимпиец Павел Пинигин, спорт управлениетын начаалынньыга Иван Оконешников уонна Чурапчы нэһилиэгин баһылыга Владимир Сивцев атаарбыттара. Аара Мындаҕаайыттан икки кыыс кыттыспыта. Суол улахан аҥаарын тэбэн, Мээндигигэ 130 км кэлэн Деляевтар диэн ыалга тохтоон хонон ааспыппыт. Үчүгэй баҕайытык көрсөн, чэйдэтэн, баанньыктатан атаарбыттара. Суол Мындаҕаайыга дылы үчүгэй этэ. Оттон кумахтаах сиргэ бэлисипиэт батарыта түһэр буолан, тэбэргэ ыарахан этэ. Олох Амма чугаһыгар Бөтүҥҥэ киириигэ бүүс-бүтүннүү щебенка кутан кэбиспиттэригэр бэлисипиэт олох барбатын тэҥэ буолбута. Дьолго, биир да көлө алдьаммакка, этэҥҥэ сыалбытын сиппиппит. Кыттааччылартан саамай кырдьаҕаспыт 70-чалаах Егор Пермяков борустуой, биир скоростаах бэлисипиэтинэн айаммыт саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы тэбэн кэлбитэ. Сорох уустук суолга арыаллыыр массыынабыт кыргыттарбытын сынньатан көмөлөспүтэ. Инньэ гынан түөрт эр киһи, биэс кыыс Аммабытын этэҥҥэ булбуппут», – диэн үллэһиннэ.

Тэрээһин сөхтөрдө, долгутта

Оонньууну арыйыы үөрүүлээх түгэнэ үгүс киһи биһирэбилин ылла. Сыырка дириэктэрэ, Амматтан төрүттээх Сергей Расторгуев туруоруута көрөөччүлэри сөҕүөн-сөхтөрдө. Кини бэйэтэ этэринэн, бу барыта нэһилиэнньэ көхтөөх кыттыыта, улахан киэҥ хабааннаах репетиция түмүгэ буолар. Бэлиэтээн эттэххэ, Сергей Расторгуев дойдутугар буор босхо үлэлээтэ.

Олус долгутуулаах түгэннэр оонньуулары түмүктүүр тэрээһиҥҥэ буоллулар. Амма олохтоохторо, спортсменнар, ыалдьыттар бу аҕыйах хонукка туспа ураты быһыыга-майгыга кыттан, өрө күүрэн баран, түмүктүүр тэрээһиннэргэ биллэ долгуйан, уйадыйан атаарбыттара саарбахтаммат. Оонньуулар символлара сардаана сибэкки кыырай халлааҥҥа көтөн тахсыбытыгар сорох-сорохтор харах уулаах батыһа атаарбыттарын бэлиэтии көрбүтүм.

Санатар буоллахха, аныгыскы оонньуулар 2022 с. Уус Алдан Тойон Мүрү туонатыгар ыытыллаллар. САССР тэриллибитэ 100 сылыгар сыһыаран үбүлүөйдээх улахан тэрээһин буолара күүтүллэр.

Оҕо спорда – инники кэскилбит

Ил Түмэн физическэй култуураҕа, спортка уонна ыччат дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев Аммаҕа ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын сэттис спортивнай оонньууларын туһунан биһиги хаһыакка санаатын үллэһиннэ.
— 2018 сыл сааһыгар Амма халаан уутугар эмсэҕэлээн, Саха сирин норуоттарын сэттис спортивнай оонньууларын өрөспүүбүлүкэ салалтата 2019 с. көһөрбүтэ. Сыл иһигэр халаан уутун алдьатыытын, хоромньутун туоратан, оонньууга ситэри бэлэмнэнэн, Амма дьоно-сэргэтэ, салалта элбэх үлэни ыытта. Түөрт спортивнай тутуу олоххо киирдэ. “Амма-Олимп” стадион уонна үс спортивнай саала тутулунна. Маны таһынан, суол-иис оҥоһуута, өрөмүөн араас үлэтэ, нэһилиэктэри тупсарыы күүскэ барда, оскуола, оҕо саадын оборудованиета саҥардылынна, ипподром арылынна. Бөтүҥҥэ саҥа оскуола сүрүн үлэтэ түмүктэнэн, спортсменнары түһэрдилэр. Онон сэттис спортивнай оонньуу былаан быһыытынан үчүгэйдик барда.
Оонньуу түмүктүүр чааһыгар спортсменнар уопсайа 16 көрүҥҥэ күрэс былдьастылар. Манна оҕолор улахан дьону кытта бииргэ кыттыбыттарын чорботон бэлиэтиир наада. Спортивнай оонньууларга оҕолор улахан спортсменнартан холобур ылан, инники өттүгэр үрдүк таһымҥа тахсалларыгар уонна үгүс оҕо төрөппүттэрэ көрөн олордохторуна үөрүү өрөгөйүн билэллэрэ икки өттүттэн суолтата улахан. Оҕолор спорка уһуйуллуулара, эргиччи сайдаллара инники кэскилбитин түстүүр. Үгүс өттүгэр хайы-үйэ аатырбыт спортсменнарга болҕомто ууруллар, хото үбүлэнэр. Ол гынан баран инники өттүгэр ситиһиини баҕарар буоллахпытына, оҕо спордун умнарбыт табыллыбат, болҕомтону күүскэ уурар наада. Оҕолору бэлэмнээн, ситимнээхтик дьарыктаан, туппут суолбутун ыһыктыбакка баран истэхпитинэ, оҕолорбут үүнэн-сайдан иһиэхтэрэ, кыайыыны-хотууну аҕалыахтара.
Аны туран, Аммаҕа ыытыллыбыт оонньууларга спорт адаптивнай көрүҥэ киирбитин үгүс дьон сэргээтэ. Урут адаптивнай спортка инбэлииттэргэ туһунан спартакиада ыытар буоллахпытына, бу сырыыга чэпчэки атлетика уонна олорон эрэн волейбол бырагыраамаҕа киирэн, көрөөччүнү уонна ыалдьааччыны долгутта. Улуус салайааччылара бэйэлэринэн көрөн-истэн, сэргээн, билэн бардылар. Онон бу өттүгэр болҕомто улаатар чинчилээх.
Бастакы бөлөххө бастакы миэстэни Дьокуускай ылла, иккис Ньурба хамаандата ылбыта бу улууска спорка болҕомто ууруллан эрэрин кэрэһэлиир. Нерюнгри үһүс буолла, дьиҥинэн, үчүгэй баазалаах, элбэх спорт оскуолалаах оройуон үлэтин тупсарар кэмэ кэллэ. Итиннээҕэр өссө үчүгэй балаһыанньалаах Мииринэй оройуонун көрдөрүүтэ өссө мөлтөх.
Иккис группаҕа Чурапчы бастакы миэстэ, Амма – иккис, Мэҥэ-Хаҥалас – үһүс, Нам – төрдүс буоллулар. Бу туһунан туспа бэлиэтиир буоллахха, хаһан баҕарар маассабай спордунан утумнаахтык дьарыктанар дьонноох-сэргэлээх улуустар куруук инники күөҥҥэ сылдьалларын өссө төгүл дакаастыыр.
Чуолаан көрүҥнэринэн бардахха, ытыы көрүҥнэригэр Арассыыйа таһымыгар ситиһиибит тупсан иһэрин бу күрэхтэһии түмүктэрэ туоһулуур. Урут чэпчэки атлетикаҕа сэмэй көрдөрүүлэрдээх буоллахпытына, кэлин сылларга Арассыыйа атын регионнарыттан итэҕэһэ суох маастардар да ахсааннара элбээбитэ сайдыыны кэрэһэлиир. Оонньуу көрүҥнэригэр волейболга, мини-футболга тыа сиригэр таһыммыт биллэ үрдээтэ. Ол курдук, мини-футболга урут бырамыысыланнас улуустарыгар хамаандаларбыт ырааҕынан хаалар буоллахтарына, билигин тэҥҥэ оонньуур буоллулар. Волейболга тыа хаһаайыстыбалаах улуустар Чурапчы, Амма, Нам уонна Уус-Алдан хамаандалара инники күөҥҥэ тахсыбыттара тыа сиригэр волейболу таптаан оонньууллара сайдыыны аҕалбытын көрдөрөр. Баскетбол өр кэмҥэ умнууга сылдьан баран, билигин сөргүтүллэн эрэр. Манна бырамыысыланнас улуустара ордук улахан болҕомтону уураллара көстөр. Эдэр ыччат баскетболунан утумнаахтык дьарыктанарын пропагандалыыр уонна эрчийэр буоллахха, бу көрүҥүнэн элбэх киһини хабыахха сөп. Бу манна бары улууска болҕомто ууруллуон наада.
Хоту улуустартан ыраах сытар Үөһээ Дьааҥы бастакы буолбута олус үчүгэй көрдөрүү буолар. Хоту оройуоннар төһө да суолга-иискэ үгүс ороскуоту көрүстэллэр, баһылыктар, салалта өйөөн, ситиһиилээхтик кытыннылар. Аҕыйах ахсааннаах хоту улуустартан Өлөөн инники күөҥҥэ тахсыбыта үөрдэр.
Тэрээһин үлэтин биһи­рээтим. Аммалар сүрдээҕин кыаммыттар, түмсүбүттэр, үгүс үлэни ыыппыттар. Амма дьоно-сэргэтэ сомоҕолоспуттарынан уонна кыайыыларынан эҕэрдэлиибин! 2022 сыллаахха Уус Алдаҥҥа САССР тэриллибитэ 100 сылыгар анаан үбүлүөйдээх оонньуу ыытыллыаҕа. Кылгас кэм иһигэр тэрээһиннээх элбэх үлэ ыытыллара күүтүллэр. Элбэх тутуу, үп-харчы көрүллүөн наада. Уус-алданнар эмиэ үрдүк таһымнаахтык ыытыахтара диэн эрэнэбит.

Ирина Ханды,

Амма – Дьокуускай