Улуу тренер уопута киэҥ эйгэҕэ тарҕаннар

Сотору кэминэн – кулун тутар 15-18 күннэригэр көҥүл тустууга Аан дойду кубога Дьокуускайга ыытыллыаҕа. Республика баһылыга Айсен Николаев ааспыт сайын Арассыыйа спортивнай тустууга федерациятын бэрэсидьиэнигэр Михаил Мамиашвилига уонна Арассыыйа көҥүл тустууга кылаабынай тириэньэригэр Дзамболат Тедеевкэ Аан дойду кубогын Дьокуускайга ыытарга этии киллэрбитэ өйөбүлү ылбыта. Салгыы аатырбыт тустуук, Ил Түмэн дьокутаата Виктор Лебедев көҥүл тустууга Аан дойду Федерациятын кытта дьүүллэһиини ыыппыта. Аан дойду кубогын Дьокуускайга ыытыы – Саха сирэ көҥүл тустуу биһигэ буоларын билинии уонна улахан эппиэтинэстээх, суолталаах түгэн буолар. Аан дойду тустууга түһүлгэтигэр Америкаттан, Японияттан, Ирантан, Монголияттан, Турцияттан, о.д.а. дойдулартан кэлэннэр Туймаада туонатыгар күөн көрсүөхтэрэ.

1972 сыллаахха Роман Дмитриев Мюнхеҥҥа саха норуотуттан бастакы олимпийскай чемпион буолбутун, оттон 1976 сыллаахха Павел Пинигин, Роман Дмитриев, Александр Иванов үс саханы ааттаппыт улуу өрөгөйдөрүн ама ким умнуоҕай?! Саха тустуутун аан дойду таһымыгар таһаарбыт, кыра-хара , муҥкук тыа уолаттарын харахтарын уотун уматан, эрчийэн, уһуйан аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥ таһымҥа тахсан тиэритэ быраҕаттыыр олимпийскай чемпионнары иитэн таһаарбыт улуу тренер умаппыт кыымыттан саҕыллан тахсыбыт кыайыыга эрэлэ билигин да тохсунньу тоһуттар тымныытын сымнатарга, сылааһынан угуттуурга дылы…

История бу чаҕылхай түгэнин олус сөпкө быһааран көҥүл тустууга олимпийскай чемпион Александр Иваницкай спорду суруйар суруналыыс Петр Павловка маннык этэн турар:

«СССР олимпиадаҕа барыахтаах сборнайыгар үс саха киирбитэ – киһи тылынан быһаарбат сөҕүмэр көстүүтэ. Улахан таһымнаах тустуугу иитэн таһаарыы олус сылаалаах уонна күүстээх үлэни эрэйэр. Олимпиадаҕа кыттар инниттэн араас улахан дойдуларынан сылдьан улахан күрэхтэһиилэргэ кыттыахха, уопутуруохха, эрчиллиэххэ наада. Манна элбэх үп-харчы, кыах, күүс наада, кини олус күүстээх Турция, Иран, ФРГ, Америка, Болгария тустууктарын кытта киирсиэхтээх. Ол эрэ кэнниттэн улахан таһымҥа тахсыахтаах. Оттон эһиги – сахалар ханна да ырааппакка  кыра нэһилиэккэ Сэбиэскэй Сойуус аатыттан киирсэр үс сүдү тустуугу хайдах иитэн таһаарбыккытын киһи сатаан быһаарбат! Улуу Москва да, Киев да, Грузия курдук баай, күүстээх республика да итини кыайбатахтара… Эһиги – сахалар иитэн таһаардыгыт, ол иһин эһигини аан дойдуга билинэллэр уонна убаастыыллар».

Д.П.Коркин оскуолатыгар 448 тустуук үүнэн-сайдан тахсыбыта. Үс олимпиец, Европа, аан дойду чемпионнара уонна призердара, 4 спорт үтүөлээх маастара, 12 спорт аан дойдутааҕы кылаастаах маастара, 175 ССРС спордун маастара Коркин оскуолатыттан куорсун анньынан тахсыбыттара.

Билигин да төһөлөөх айылҕаттан айдарыылаах, талааннаах оҕолор киэҥ нэлэмэн дойдубут таас хайаларын быыстарыгар хорҕойон, алаастарыгар саһан, тыаларыгар бүгэн  олороллорун ким билиэй? Баардарын кыайан батарбакка, кыахтарын ситэ арыйбакка олох хараҥа суолун тутуспуттар, хаайыы киһитэ буолбуттар элбэхтэрэ хомотор. Хайдахтаах да бэйэлээх күндү тааһы буортан булан, хостоон, ыраастаан, чочуйан  биэрдэххэ эрэ кустук араас өҥүнэн дьиримнии оонньуур. Бу оҕолору таба көрөн чочуйан, дьаныардаахтык дьарыктыыр, спорду культ оҥорон омугу түмэр, чөл, доруобай олоххо сирдиир, билиҥҥи үйэҕэ оҕону компьютерга хам хатаныыттан быыһыыр, норуот доруобай, ис тускула күүстээх буолуутугар олук уурар, Коркин тустууга оҕону дьарыктыыр ураты уопутун киэҥник тарҕатар, спорт атын да көрүҥнэригэр национальнай хамсааһын барара  – бүгүҥҥү олохпут туруорбут сүдү ирдэбилэ уонна соруга буолла.

Коркин Дмитрий Петрович учуутал, тренер, киһи быһыытынан олоҕо билигин да ситэ үөрэтиллэ илик, кини туттар ньымалара киэҥ эйгэҕэ ситэ тарҕана иликтэр диэн кини иитиллээчилэрэ ахталларын хаһыаттарга, кинигэлэргэ ааҕабын.

Норуот сүгүрүйэр улуу учууталын чугас доҕоро, олоҕун аргыһа Александра Семеновна Коркина билигин да чэм курдук. Сырдыгынан сыдьаайан ис-иһиттэн сылаас, сымнаҕас көрүҥэ үтүө учуутал буоларын билигин да туоһулуурга дылы.

—  Александра Семеновна, Дмитрий Петрович хайдах тренер буоларын үгүстэр билэллэр, оттон киһи быһыытынан хайдах киһи этэй?

—  Кини олус көнө, чиэһинэй, үгүс-элбэх  саҥата суох барытын оҥоро, бүтэрэ-оһоро сылдьар киһи этэ. Чурапчы Кытаанаҕын алааһыгар төрөөбүтэ, сэрии кэмин оҕотун уустук олоҕун  кыратыттан  уйунан, тулаайах хаалан аччыктааһын диэн тугун этинэн-хаанынан билэн улааппыт буолан сүрдээх аһыныгас уонна киһитик этэ. Дьонноро туруу үлэһит, холкуоһу тэрийсибит дьон этэ. Ийэтэ Хомуньуус Маайа диэн сүрдээх үлэһит дьахтар тыҥатынан ыалдьан эрдэ олохтон барбыта. Миитэрэй саҥа 7 сааһын туолуута аҕата бурдук ыһыытыгар сылдьан илиитин өлөрөн, онто сэтэрэн хааныгар тарҕанан эмиэ бэрт түргэнник бараахтаабыт. Миитэрэй улаханнара буолан 5-тээх балтын уонна 3-тээх быраатын кытта төгүрүк тулаайах туран хаалбыттар. Оччолорго,  аас-туор да кэмҥэ дьоннор тулаайах хаалбыт аймахтарын судаарыстыба көрүүтүгэр ыыта сатаабат этилэр. Лазаревтар диэн эдэркээн ыаллар (уол 21-дээх. кыыс 18-таах) Миитэрэйи ииттэ ылбыттар. Кыыһы Барашковтар диэн уус-алданнар кэлэн ылбыттар, уол эһэтигэр хаалан баран аас-туор олохтон өлөөхтөөбүт этэ.

—  Иитэр оҕолоругар сыһыана хайдах этэй? Оҕолору хайдах талан сүүмэрдиирэй?

—  Тас көрүҥэ кытаанах курдук гынан баран, олус аһыныгас, уйан сүрэхтээх этэ. Оҕо бөҕөтө кэлэн аһаан, сынньанан, ардыгар таҥастарын-саптарын тиктэрэн бараллара. Оччолорго интэринээккэ сүрүннээн баппатах, ускул-тэскил сылдьар оҕолор кэлбит буолааччылар. Таҥастара-саптара мөлтөҕө, барахсаттар сирэй-харах сүрдээх дьоно этилэр. Үтүлүк, бэргэһэ, истээх сон биэрээччибин. Кини күрэхтэһиилэргэ сылдьан оҕолору таба көрөн бэйэтигэр ыҥыртыыра, сыгынньахтаан эттэрин-сииннэрин көрөн тустуох көрүҥнээх оҕолору сылыктыыра. Кини Одьулуунтан сылдьан 12 км сатыы хааман Чурапчыга нэдиэлэҕэ үстэ баран оҕолору дьарыктыыра. Тулаайах оҕолору бэйэтигэр ханыылыы көрөн эбитэ дуу, олус аһынара, көмөлөһөрө. Кинилэргэ алаадьы, ас астаан биэрэр этим. Дьиэ аһа диэни көрбөтөх оҕолор олус үөрэллэрэ. Кинилэри эрчийэрин ааһан, киһи буолан тахсалларыгар иитиигэ болҕомтотун уурара, аҕалыы истиҥник сыһыаннаһара. Бу оҕолор улаатан баран олохторугар  табыллыбатахтарына эбэтэр кэлин ситиһиилэнэн  баран аһыы аһы батыстахтарына олус хомойоро. Бэйэтэ гыраам да арыгыны испэт, табаҕы тарпат киһи этэ.

Николай Захаровы — Сахааччаны олох бэйэбит оҕобут курдук таптыырбыт. Бары өттүнэн  талааннаах, ураты оҕо этэ. Олохтон олус эрдэ, соһуччу барбыта киниэхэ улахан охсуу буолбута, кинини аһыйан сытан хаала сыспыта. Биирдэ Сунтаартан уулуссаҕа сылдьар тулаайах оҕону булан аҕалбыта. Ол оҕо кэлин эрчиллэн, үөрэнэн, киһи бэрдэ буолан тахсыбыта. Петр Петров Ленинград куоракка үөрэнэ баран, онно кэргэннэнэн, физкультура учуутала буолан олохсуйбута. Билигин оҕолоро бары улахан үлэһит дьон, биир уола подполковник буолан олороллор диэн кэпсээбитэ. Манна кэлэн барааччы. Миигин кытта сибээһин быспат. Тренеригэр махталын куруук этэр, кини киһи гымматаҕа буоллар дьылҕам ханна хайыһыннарара биллибэтэ диир этэ.

Үөрэппит оҕото Петр Калачев тренерин туһунан сүрдээх истиҥник ахтан кинигэ суруйбут эбит. Ол туһунан «Кыым» хаһыакка суруйбутун аахтым. Кини этэрэ барыта кырдьык, дьиҥ олоххо баары суруйар. Ити кинигэ тахсарыгар көмөлөһөллөрө буоллар.

Дмитрий Петрович сүрдээх көнө, ол гынан баран барыта үүт тураан буолбатах этэ, олоххо араас барыта баара. Ону барытын иһигэр тутан  доруобуйатын кэбирэппитэ буолуо диэн сэрэйэбин. Бэрт былдьаһыы, кини үтүөлэрин бэйэлэригэр суруна сатааһын, чугас доҕорун таҥнарыыта да баара. Улахан наҕараадаларын барытын Сойуустан үөһэттэн дьаһайан түһэрбиттэрэ, манна атахтаһа сатыыр курдуктара. Александр Иваницкай диэн аатырбыт тустуук 1982 сыллаахха манна кэлэ сылдьан: «Сахалар кими сүтэрбиттэрин өйдүү иликтэр эбит», —  диэбитэ. Кини ыарахан ыарыыга ыалдьа да сылдьан, ону тулуйан бүтэһик күннэригэр диэри оҕолорун эрчийэрэ. Үлэтигэр ураты бэриниилээх уонна барытын систиэмэлээн ыытарын сөбүлүүрэ. Күрэхтэһэ барар оҕолору күҥҥэ иккитэ дьарыктыыра, атын сирдэргэ биирдэ дьарыктыыллара. Билигин санаатахха, олус да улахан ыарыыны тулуйа сылдьаахтаабыт эбит.

Биирдэ да олорбуппут устата этиһэр диэни билбэтэхпит, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук.  Биирдэ 80-с сылларга дьиэбит иннигэр тахсан олорон: “Бээ эрэ, бу биһиги биирдэ эмит кыыһырсыбыппыт дуо?”, – диэн күлэр этэ. Оннук киэҥ-холку киһи буолааччы. Биирдэ дьиэтин таһыгар оҕолор эрчиллэр тэриллэрин оҥороору сири хаһа сырыттаҕына салайааччылар көрөннөр, сир биэрэн онно туттарбыта. Тугу эмит санаата да, тутатына олоххо киллэрэрин сөбүлүүрэ. Уонна үлэтэ хайаан да түмүктээх буоларыгар кыһаллара.

—  Эрчиллэр тэриллэрэ барыта бэйэ оҥоһуута. Кини учуутал эрэ буолбакка саха оҕотун чараас уйулҕатын, этин-сиинин үөрэтэн научнай таһымнаах үлэни ыыппыт эбит…

—  Оннук, кини саха оҕото бултаан, оттоон-мастаан улаатар, этин-сиинин сайыннарар диэн онно олоҕуран үлэтин ситимниирэ. Оҥорбут тренажердара барыта олоҕу, айылҕаны кытта ыкса сибээстээхтэр. Кини ыраас салгыҥҥа, айылҕаҕа оҕолору эрчийэр этэ. Ону тыа оҕолоро түргэнник ылыналлара. Оҕолору: «Хаһан да кими да албыннаабат буолуҥ, чиэһинэй буолуҥ уонна уорбат буолуҥ!» —  диэн өрүүтүн үөрэтэ-такайа сылдьара. Бэйэтэ элбэхтик ааҕара, эмтэнэ соҕуруу бардаҕына, бастатан туран, библиотекаҕа, музейга сылдьара. Оҕолору кинигэ аахтарара, үчүгэй айымньыны ырыттарара, хоһоон үөрэттэрэ биэрэрэ. Кини оҕону эт-хаан өттүнэн эрчийэн эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн, киһи быһыытынан үтүө дьон буолан тахсалларыгар баҕарара. Биирдэ Александр Иванову эрчийэ сылдьан сотору дойду чемпиона буолуоҥ диэбитигэр, күлүү гынна дии санаан баран дьиэтигэр төннөөрү таҥаһын хомуна турарын тохтоппут этэ. Кини эппитин курдук, Александр ол сыл Сойууска бастаабыта. Оргууй аҕай сылдьан эрэ оҕолорун ол курдук  кыайыыга кынаттыыра.

Дмитрий Петрович курдук үтүө киһини кытта олорбут дьоллоохпун, кини ииппит ыччаттара тренердэрин дьыалатын салҕыахтара диэн эрэнэбин.

Наталья ПОПОВА