ВАДА: дойдубут спортивнай кэскилин туора сотто

Саха сирэ Аан дойдутааҕы  допины утары үлэлэһэр агентство (ВАДА) быһаарыытын утарар.

Ахсынньы 10 күнүгэр аан дойду үрдүнэн Арассыыйа спортсменнарын олимпиадаттан туоратар туһунан сонун тилийэ көппүтэ, бу сонун дойду хас биирдии олохтооҕун долгуппута саарбахтаммат.

Санатар буоллахха, ахсынньы 9 күнүгэр Лозанна куоракка Аан дойдутааҕы  допины утары үлэлэһэр агентство (ВАДА) исполкомун чилиэннэрэ Арассыыйа спортсменнарын олимпиадаттан туоратарга  биир санаанан куоластаабыттара.  Куоластыыр докумуон хас да пууннаах, сүрүннэрэ бу: РФ чунуобунньуктара норуоттар икки ардыларынааҕы федерацияларга дуоһунас ылаллара, ону таһынан улахан күрэхтэһиилэргэ сылдьаллара, ону сэргэ Арассыыйаҕа түөрт сыл устата аан дойду хабааннаах күрэхтэһиилэри ыытар бобуллар (ыытарга эрдэ көҥүл бэриллибит күрэхтэһиилэри атын судаарыстыбаларга көһөрүллэр). Оттон спортсменнарга сыһыаннаан бобуу-хаайыы — допины утары дьыалаҕа эриллибит спортсменнары, чуолаан атлеттары олимпиадаттан туоратарга диэн этиллэр. Ол эрэн, бу пуун олус элбэх ымпыктардаах-чымпыктардаах буолан, хаһан да допиҥҥа уорбаламматах спортсменнар эмиэ хапсаллар. Аны, өскөтүн туох эрэ туора суолунан олимпиадаҕа кыттар кыахтаннахтарына, ханнык судаарыстыба чиэһин көмүскүүллэрин биллэриэ суохтаахтар, ол эбэтэр былааҕа, гимнэ суох кытталлар… Атаҕастабыллаах буолбатах дуо! Дьэ, ол курдук ВАДА исполкомун чилиэннэрэ “иллээхтик” бу докумуон туһугар куоластаабыттар.

Сахабыт сиригэр бу сонун олус ыарыылаахтык иһилиннэ. Маныаха бэйэбит спортсменнарбыт туһугар эрэ ыалдьыы буолбатах, бүтүн дойду спортивнай уопсастыбаннаһын туһугар долгуйуу буолар. Маны таһынан, билэргит курдук, 2020 сылга Токиоҕа буолар сайыҥҥы олимпиадаҕа уонна  паралимпийскай оонньууларга Саха сирин спортсменнара кытталларыгар улахан кыах баара.

Ахсынньы 10 күнүгэр Дьокуускайга “Россия — моя история” мультимедийнай паарка дьиэтигэр РФ Юристарын ассоциациятын регионнааҕы салаата “Кустук” уопсастыбаннай-сүбэлиир “төгүрүк остуолу” тэрийэн ыытта. Тиэмэтэ – “ВАДА быһаарыытынан сибээстээн спортсменнар бырааптарын көмүскүүр туһунан”. Тэрээһиҥҥэ биллэр-көстөр спортсменнар, юристар, политиктар, уопсастыбаннас кытыннылар. Сүрүн дакылааты РФ Юристарын ассоциациятын регионнааҕы салаатын бэрэссэдээтэлэ, мас-рестлинг норуоттар икки ардыларынааҕы федерациятын вице-президенэ, “Сахаада-спорт” ассоциация президенэ, РСФСР, РФ спордун маастара Александр Ким-Кимэн оҥордо. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киһи спордунан дьарыктанарыгар, доруобуйатын чэбдигирдэригэр эмп-томп өҥөтүн ыларыгар туһаайыллыбыт сокуоннары ааҕан туран, киһи быраабыгар тохтоото. Маны таһынан, Саха сиригэр эрэ национальнай спорт көрүҥүн туһунан сокуон баарын бэлиэтээтэ.  Ол кэннэ ахсынньы 9 күнүгэр ВАДА ылыммыт быһаарыытын туһунан санаатын эттэ:

— ВАДА быһаарыыта хас биирдии спортсмен олимпиадаҕа кыттар быраабын күөмчүлээтэ. Бу быһаарыыны кытта биһиги сөпсөспөппүт,  онно сибээстээн бу боппуруоска ис сүрэхпититтэн тахсар санаабытын этэбит. Бу тэрээһиҥҥэ резолюция ылынаммыт, киэҥ эйгэҕэ таһаарар санаалаахпыт.

ВАДА Арассыыйа допины утары агентствотын (РУСАДА) статуһун быһан, дойду спортивнай кэскилин туора сотто. Статуһун сүтэрбитин түмүгэр Арассыыйа спортсменнара улахан норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ кытталлара, дойдуга эмиэ улахан күрэхтэһиилэри ыыталлара бобуллар. Оттон спортсмен Олимпиадаҕа кыттар түгэнигэр олус элбэх харгыстары ааһара күүтүллэр, ардыгар  атаҕастабыллаах уонна дойдутун былааҕа суох.  Бу быһаарыынан ВАДА сокуонунан буруйа быһаарылла илик дьону (презумпция невиновности) үрдүттэн буруйдааҕынан аахта. ВАДА гуманизм бириинсиптэрин утарда. “Ыраас” спортсменнар тоҕо аҕыйах киһи буруйун туһугар эппиэттиэхтээхтэрий? Санатар буоллахха, РУСАДА кэлиҥҥи 10 сыл иһигэр бэрэбиэркэ түмүгэр1000-тан тахса кэһиини булбута уонна буруйга тардыбыта, иккиһинэн, допины утары үлэҕэ сокуоҥҥа көннөрүүлэр, нуормалыыр аактар ылыныллыбыттара. Манна диэн эттэххэ, допины туттууга биһиги дойдубутун Италия, Франция, АХШ куоһараллар. Арассыыйаҕа сыһыаннаан бу боппуруос олус күүркэтиллибит, айдааҥҥа кубулутуллубут. Онон биһиги аһаҕастык киһи бырааба күөмчүлэммитин туһунан этиэхтээхпит. Аан дойду таһымыгар! Олимпийскай хартия сөбүлэҥэ кэһилиннэ. Хартияҕа этиллэр – спорт политикаттан ыраах буолуохтаах диэн. Ол ирдэбили ВАДА исполкома бэйэлээх бэйэтинэн кэстэ. ВАДА бу быһаарыытын кэнниттэн Президент Владимир Путин комментарийа маннык этэ: “ВАДА быһаарыыта  Олимпийскай хартияны утарар. Бары өттүттэн ырытар табыллар”. Ахсынньы 9 күнүттэн ВАДА быһаарыыта төрүөтэ суоҕун дакаастыырга 21 күн бэриллэр, биһиги спортивнай арбитражнай суукка биэрэрбит тоҕоостоох.  Өссө биир балаһыанньаттан тахсар суолунан атын дойду допины утары агентствотын кытта аутсорсинынан дуогабар түһэрсиэххэ сөп. Түөрт сылы быһа кэтэһэн олорбокко.  Түмүкпэр этиэм этэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпийскай кэмитиэт судаарыстыба спортивнай ситиһиилэриттэн киэн туттар быраабы былдьыа суохтаах этэ. Биһиги билигин сомоҕолоһуохпутун наада.

“Кустук” төгүрүк остуолугар Москваны кытта быһа сибээскэ тахсан, Спорт быраабын национальнай ассоциациятын президенин, юридическай наука докторын Виктор Алексеев санаатын иһиттибит:

— ВАДА өттүттэн кэһии таҕыста дии саныыбын. РУСАДА статуһун быһарга улахан дакаастабыла суох этэ. Урут даҕаны ВАДА сэбиэтэ биһиги спортсменнарбытын оонньууттан туораппыта. Онно эмиэ дакаастабыла хаарты дьиэтин курдук түөрэккэй этэ. Оччотооҕу РУСАДА салайааччыта Родченков саҕанааҕы айдаан, спортсменнартан ылыллыбыт боруобалар тустарынан боротокуолга киирбэтэҕэ. Буруйдааһын көтүмэхтик оҥоһуллубута, аҥардас буруйдуур соруктаах. 2015 сылтан допинг сэриитэ буола турар, ол барыта экономическай санкцияттан силистэнэр-мутуктанар. Арассыыйа улуу спортивнай державанан биллэрэ. Норуоттар икки ардыларынааҕы олохтоммут бириинсиптэри кэһэн туран, күүстээх конкуреннары туоратыы диэн көрөбүт. Допиҥҥа уорбаламматах “ыраас” спортсменнар былааҕа, гимнэ суох олимпиадаҕа кыттыылара – мөккүөрдээх боппуруос уонна норуоттар икки ардыларынааҕы конвенция олохтообут быраабылатын кэһэр.  Бу кэһиини кытта биирдиилээн судаарыстыба сатаан охсуһар кыаҕа суох.

Биһиги биир түгэҥҥэ олорон биэрдибит. Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпийскай кэмитиэт аан дойдуга ылыныллыбыт нуорманы кэһэрин көрөбүт, ол эрэн күүстээхтик утарсар юридическай кыахпыт суох. Маннык улахан таһымҥа спортсмен быраабын күөмчүлээһиҥҥэ сокуонунан, атын юридическай докумуонунан утарылаһар кыахпыт суох эбит. Буолбут буолбутун кэннэ долгуйабыт, сүпсүлгэн таһаарабыт. Дьиҥэ, үйэлэр тухары үлэлиир спортсмен быраабын көмүскүүр ньыма наада. Ол суоҕун тухары Арассыыйа юридическай өттүнэн хотторбутун курдук хотторуоҕа.

Тэрээһиҥҥэ элбэх киһи санаатын эттэ. Ол этиилэр ис хоһоонноро биир – сылтан сыл баар кыахтарын барытын туһанан, Олимпиадаҕа баран дойдуларын аатын ааттатар туһугар дьарыктана сылдьар спортсменнарга улахан охсуу оҥоһулунна. Атаҕастабылга тэҥнээх ВАДА быһаарыытын утары дорҕоонноохтук санаабытын этиэххэ диэн биир санааҕа кэллилэр.

Ол курдук, “Кустук” уопсастыбаннай-сүбэлиир “төгүрүк остуол” түмүгүнэн Арассыыйа олимпийскай кэмитиэтэ Юристар национальнай холбоһуктарын кытта бииргэ үлэлэһэн дойдубут спортсменнарын быраабын көмүскүүргэ, Аан дойдутааҕы арбитражнай суут уурааҕын утары резолюция ылынарга быһаардылар уонна информацияны тарҕатар тэрилтэлэргэ киэҥник сырдатарга этии киллэрдилэр.

Буруйдааһын төрүөтэ суох

Ил Түмэн ыччат, физическэй култуура уонна спорт дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев: 

— Пьер де Кубертен: “О, спорт, ты мир!” диэн этиитин санаан кэлэбин. Бу этиинэн олимпийскай хамсааһыҥҥа улахан үтүөлээх историк спорт аан дойдуну сомоҕолуурун уонна чиэһинэй күрэхтэһиини сабаҕалаатаҕа. Спорт политикаттан ыраах буолуохтаах. Олимпийскай хартия уонна МОК ону тутуһуохтаах этэ. Мин Швейцарияҕа Лозанна куоракка 2004 уонна 2008 сыллардаахха “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулары отчуоттуур мунньахха кыттыбытым. Онно “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар оруолларын сыаналааннар, МОК патронатын ылбыппыт.

Мин РФ спордун министиэристибэтэ РУСАДА үлэтин хонтуруоллаабытын билэбин. Спортсменнар допиҥҥа уорбаланыыларын туһунан кэлиҥҥи айдаан кэнниттэн улахан үлэ ыытыллыбыта – РУСАДА лабораториятын бүүс-бүтүннүү саҥардыбыттара, аан дойду таһымыгар эппиэттиир курдук, салалта састааба уларыйбыта. МОК, ВАДА туруорбут 50-тан тахса ирдэбилин толорбуттара. ЮНЕСКО, Европа сэбиэтин иннигэр отчуоттууллара. ВАДА бүтүн дойдуну буруйдуура сыыһа, биирдиилээн түгэннэргэ быһаарыы таһаарарын утарбаппыт. Онон инникитин сөптөөх быһаарыы ылыныллыаҕа диэн эрэниэххэ.

Иккис иэдэспитин тоһуйуо суохтаахпыт

СӨ сэбилэниилээх күүстэр ветераннарын уопсастыбаннай тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ, үтүөлээх юрист  Вильям Иванов:

— 30-тан тахса сыл биһигини, ветераннары, биир санаа түмэр — эйэлээх, чиэһинэй олох туһугар олоруу. Билигин “сэрии”, “таҥнарыахсыттар”, “буруйдааһын” диэн тыллар наһаа үгүстүк иһиллэр буоллулар. Кэлиҥҥи 10 сыл иһигэр Арассыыйабытын төрүөтэ суох буруйдуур буоллулар, авторитетын түһэрэ сатыырга кыһаллаллар. Спорт уонна политика бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах буолуохтаахтар. Ол билигин кураанах тыл эрэ. Тоҕо диэтэххэ, улуу Арассыыйа державатын былааҕа өрө тахсарын, гимнэ дорҕоонноохтук иһиллэрин сөбүлээбэттэр. Онон судаарыстыба, бастатан туран, бэйэтин спортсменнарын көмүскэһиэхтээх. Биир иэдэскэр таһыйдахтарына, иккис иэдэскин тоһуй диэн Библияҕа этиллэр муударас манна тоҕооһо суох. Юридическай өттүнэн күүстээх утарылаһыыны оҥоруохтаахпыт.

Тулаайах оҕолор буолбатахпыт

1976 сыллааҕы Олимпийскай оонньууларга көҥүл тустууга чемпион, аан дойду, Европа, ССРС үс төгүллээх чемпиона, Ил Түмэн дьокутаата Павел Пинигин:

— Биһиги, ССРС спортсменнара, хамаанданан күрэхтэһиигэ мэлдьи инники тахсарбыт. Ол иһин атын дойдулар ССРС спортсменнарын сөбүлээбэттэрин биллэрэллэрэ. Ол курдук, 1980 сыллаахха Москваҕа буолбут олимпиадаҕа американецтар бырачыастаан кэлбэтэхтэрэ. Биир кэмҥэ  көҥүл тустууну олимпиада бырагырааматыттан таһаара сатаабыттара, ону туруулаһан киллэрбиппит. 2016 сыллаахха биһиги спортсменнарбыт дойдуларын былааҕа суох кыттыбыттара, өрөгөй ырыата ылламматаҕа, ол олус абаккалаах этэ – тулаайах оҕолор курдук көстүбүттэрэ. Экономическэй санкция атын дойдулары бу маннык айылаах суобаһа суох буолалларыгар тиэртэ дуу, спорт курдук үтүө хамсааһыны хараардаллар.

Былааҕа суох кыттыы — суолтаны сүтэрэр

Европа уонна РФ икки төгүллээх чемпиона, аан дойду үрүҥ көмүс призера Василий Егоров:

— Бастатан туран, биһиги, спортсменнар, атын дойдуга тиийэн улахан спортивнай күрэхтэһиилэргэ, чуолаан, Олимпиадаҕа бэйэбит ааппыт туһугар киирсибэппит, биһиэхэ дойдубут чиэһин көмүскээһин диэн үрдүк сорук турар. Биһиги былаахпыт атын былаахтартан өрө тахсыан, гиммыт дорҕоонноохтук ылланыан баҕарабыт. Былааҕа уонна гимна суох кытыннахпытына, бу сыллар тухары эрчиллибиппит халтайга буолар, Олимпиада суолтата сүтэр. Билигин толкуйга сылдьабыт – кыттабыт дуу, суох дуу диэн. ВАДА быһаарыытын кытары утарсарга 21 күн бэриллибит. Кыттарбыт, кыттыбаппыт биир күнүнэн быһаарыллыбат. Бокса федерациятын, салалтатын санаатын кэтэһэбит.

Салгыы эрчиллиэхпит

2012 сыллаах Паралимпий­скай оонньуулар боруонса при­зердара, норуоттар икки арды­ларынааҕы кылаастаах спорт маастара Степанида Артахинова:

— 2016 сыллаахха бу курдук түбэлтэ буолбута, ол эрэн онно саатар Аан дойду, Европа чемпионаттарыгар кыттар кыахтаах этибит. Билигин барытын боптулар, Арассыыйа иһигэр буолар эрэ күрэхтэһиилэргэ кыттар кыахтанабыт. Хомолтолоох. Туох диэхпин билбэппин. Эр санаабытын ылынан салгыы эрчиллиэхпит. Кырдьык сымыйа үрдүгэр тахсыбатын курдук, барыта орун-оннугар буолуоҕар эрэнэбин. Допиҥҥа сыһыана суох спортсменнары Олимпиадаҕа кытыннарыахтара диэн эрэнэбин. Биһиги Адамс систематынан пулы-тестирование бара сылдьабыт. Ол эбэтэр сэрэппэккэ кэлэн боруоба ылан бараллар. Миэхэ кэлин алтынньы 22 күнүгэр Стокгольм куораттан кэлэн боруоба ылан барбыттара.  Биһиги “ыраас” спортсменнар бэриллибит 21 күҥҥэ туох эрэ үчүгэй быһаарыы буолуоҕар эрэнэбит.

ХИФУ физическэй култуура салаатын студена Александр Нечаев:

— Допиҥҥа сыһыана суох спортсменнар баҕа санаалара туора сотулунна. Чэпчэки атлеттары уопсайа 8 сылга боптулар. Саатар былааҕа суох кыттыһар да уустук буолар, манна регионнартан ылаллара саарбах. Спорт статуһун түһэрдилэр. Билигин төрөппүттэр оҕолорун улахан спортка биэриэхтэрин иннинэ сүүстэ толкуйдуохтара. Оҕо спордун таһыма мөлтүөн сөп.

Сардаана КУЗЬМИНА