50 бастыҥ судаарыстыбаҕа киирбит Казахстаҥҥа

 

Хас биирдии киһиэхэ бэйэтин иһигэр киллэрэр политиктаах буолар. Миигин Казахстан бастакы Президенэ Нурсултан Назарбаев личность, лидер быһыытынан уонна кини ыытар политиката өрүү интэриэһиргэтэрэ. Ыам ыйыгар Нур-Султан (Астана) куоракка айаҥҥа туруммут биир биричиинэм итиннэ сытара.

 

Казахстан Президенин быыбардарын туһунан эмиэ хаста да суруйан турардаахпын. Ааҕааччыларым өйдүүргүт буолуо, кини үрдүк дуоһу­наһыттан тохтообутугар «Назарбаев былаастан барда дуо?» диэн ыстатыйаны хаһыаппар таһаарбыппын. Дьэ ити суруйуум тахсаатын кытта, илэ харахпынан көрө, эт кулгаахпынан истэ, бу дойду олоҕун-дьаһаҕын кытта билсэ айаннаабытым.

Сайдыы — авиахампаанньаттан эмиэ көстөр

 

Авиабилиэт чэпчэки буолан, Нур-Султаҥҥа Москванан көппүппүт. Дьиҥэ, Новосибирскайтан бу турдаҕа дии. Итинтэн сөмөлүөтүнэн чаастан эрэ ордук көтөҕүн. Оттон Москваттан 3 чаастан ордук көтөн тиийэҕин. Аны дойду тэбэр сүрэҕэр диэри айаныҥ уһуна-киэҥэ…

Москваттан Нур-Султан куоракка «Эйр Астана» авиахампаанньанан көппүппүт. Олох үчүгэй үлэлээх хампаанньа буоларын, көтөр аалга киирээт, сэрэйэҕин. Ол курдук, кириэһилэлэрэ олус сымнаҕастар. Хас биирдии олбоххо сыттык. Мониторга ханан көтөн иһэрин барыта көстө турар. Аны наушинигынан ырыа, музыка арааһын истиэххэ, киинэ да көрүөххэ сөптөөх. Бортүлэһиттэр пассажирга олус эйэҕэс сыһыаннаахтар. Хас биирдии пассажирга айаҥҥа туттуллар бэлэх (тиис суунар щетка, паста, сылаас наскы, утуйарга кэтэр ачыкы, атах таҥаһын кэтэргэ ньуоска) түҥэтэллэр. Өссө эбиитин шоколад наборун туттаран, үөртүлэр-көтүттүлэр. Астара эмиэ олус үчүгэй. Итинник далбарга уйдаран, Нур-Султаҥҥа көтөн тиийбиппитин билбэккэ да хааллыбыппыт. Күндү ааҕааччым мөлтөх үлэлээх авихампаанньанан көттөххө, бириэмэ баран испэтин бэйэҥ билэр буолуохтааххын.

Дойду туһунан бастакы өйдө­бүл сөмөлүөттэн уонна таможняттан саҕаланар диэн этэллэрэ саамай сөптөөх. Казахстан туһунан маҥнайгы өйдөбүлбүт олус үчүгэй буолла.

Дьикти түгэн — сэргэлээх отельга

 

Авиапортан «Яндекс» таксины сакаастаан, эрдэттэн куйаар ситиминэн броннаабыт «Сункар» отельбытыгар айаннаатыбыт. Нур-Султаҥҥа гостиница, хостел арааһа олус элбэҕин бэлиэтиибин. Риксостан саҕалаан, Хилтоҥҥа тиийэ отеллэр бааллар. Боростуой гостиницалар туһунан этэ да барыллыбат.
Этэргэ дылы, күн эгэлгэ отелэ баар. Сыаналара удамыр да буолбакка, олус чэпчэкилэр. Хосторо истиэптэрин курдук киэҥэ-куоҥа.

Авиапортан сарсыарда эрдэ халлаан суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, «Сункар» отельбытыгар айаннаан тиийбиппитигэр дьикти түгэҥҥэ түбэстибит. Арай гостиницабыт тэлгэһэтин саамай көстүүлээх сиригэр аар баҕах сэргэбит турар эбит. Соһуйуу бөҕөтүн соһуйдубут, сөҕүү бөҕөтүн сөхтүбүт, үөрдүбүт-көттүбүт. Эрдэ итини хантан билиэхпитий? Туох да мээнэҕэ буолбат диэн итини этэн эрдэхтэрэ.

Утуйан туран баран, маҕа­һыынтан тахсан, үрүҥ ас атыылаһан, сэргэбитин айах туттубут. Бу сэргэ үгүстэр сэрэйбиккит курдук, 2017 сыллаахха бэс ыйын 19 күнүгэр VI норуоттар икки ардыларыынаҕы «Тенгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» диэн научнай-практическай конференция кэмигэр «Киэргэ» фирма дириэктэрэ Александр Павлов, Казахстантан Амангельды Ахметов уонна биһиги түспүт «Сункар» гостиница көмөлөрүнэн туруоруллубут. Ааҕааччым сэргэни космоһы, куйаары кытта ситимнээҕин билэр буолуохтааххын. Итинтэн Казахстаҥҥа мээнэ тиийбэтэхпитим сэрэйдибит. Александр Кириллович хас да тас дойдуга саха сэргэтин туруорда. Билигин кини Литваҕа Каунас куоракка туруора сылдьарын туһунан үтүө сурах тиийэн кэллэ.

 

Нурсултан Назарбаев хас биирдии ылынар быһаарыныыта боростуой дьон дьылҕатыгар хайдах дьайыылаах буолуой диэн ыйытыыттан сирдэтиллэн тахсан, дириҥник толкуйданыллыбыт буоларын туһунан политологтар этэллэр.

 

Нур-Султан буолбутун сөбүлүүллэр дуо?

 

Биллэрин курдук, кулун тутар 19 күнүгэр Казахстан Президенэ Нурсултан Назарбаев үрдүк дуоһунаһыттан тохтуурун туһунан иһитиннэрбитэ. Кини оннугар дойду Президенин быыбарыгар диэри үрдүк дуоһунаска хаалбыт парламент үрдүкү палаататын спикерэ Касым-Жомарт Токаев бастакы Ыйааҕынан дойду киин куоратын Астананы Нур-Султан диэн ааттаабыта.

Интернеттэн дойдуларын киин куоратын аата уларыйбытын сөбүлээбэттэр баалларын көрөрүм. Араас саастаах дьоҥҥо «Астана Нур-Султан ааты сүкпүтүгэр туох санааллааххын?» диэн ыйытыыны биэрбитим. Хомойуох иһин, ыччат да, орто саастаахтар да, ытык кырдьаҕастар да ити уларыйыыны сөбүлээбэттэрин туһунан эппиттэрэ. Кинилэр: «Нурсултан Назарбаев аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы авиапорт, университет, киниэхэ анаан хас да пааматынньык бааллар, Астананы Нур-Султан диэн уларыппыттарын сөбүлээбэппит», – диэн быһаччы хоруйдары биэрбиттэрэ. Онон куйаар ситимин сонуна кырдьык буолан тахсыбыта. Уопсайынан икки атахтаахха ортотун көрбөт, тутуспат, бэйэ хонтуруолуттан тахсар аһара туттунуу баар суол. Тустаах Ыйаах тахсыбатаҕа буоллар, Назарбаевка дьонун-сэргэтин дириҥ ытыктабыла өссө улаатыа эбитэ буолуо.

Ол эрээри Президеннэрэ үрдүк дуоһунаһыттан тохтуурун туһунан сонуну, бары кэриэтэ дьаархана, куттана, сэрэхэдийэ истибиттэрин туһунан үгүстэр этэллэр. Буолумуна, Назарбаевтара дойдуну салайар кэмигэр халыҥ хаххалаах, суон дурдалаах курдук олордохторо…

 

Бастакы Президент музейыгар

Казахстан бастакы Президенин Нурсултан Назарбаев музейыгар хайаан да сылдьардыы сананан барбытым. Манна остуоруйаланныбыт. Таксиспыт казахтыы суруктаах олох да атын сиргэ түһэрбит. Аанын тардан көрдүбүт, ыбылы хатааһыннаах. Арай биллэрии турарын аахпыппыт, өрөмүөн буола турар эбит. Хомойуу бөҕөтүн хомойдум. Биир эдэр уол турарыттан, «музейга кэлбиппит үлэлээбэт эбит дии» диэн кэпсэтээччи буоллум. Уолум: «Музей ити буолбатах, мантан чугас», – диэн ыйан биэрдэ. Үөрүү бөҕөтүн үөрэн, сыалбытын ситтибит.

Олус интэриэһинэй музей. Назарбаев дойду Президенэ буолаат, ылыммыт Ыйаахтара, уураахтара, дьаһаллара, дастабырыанньаларыгар тиийэ баар. Музей биир хоһо спортка анаммыт. Онно телевизорга Нурсултан Абищевич ыччаты спортка угуйар, ыҥырар этиитэ көстөр. Бэйэтэ спордунан утумнаахтык дьарыктанар эбит. Ол иһин 79 сааһыгар диэри чиргэл доруобуйалаах кэллэҕэ. Араас биллэр-көстөр спортсменнар, дойду сүүмэрдэммит хамаандалара биэрбит бэлэхтэрэ экспонат быһыытынан тураллар.

Президент аан бастаан үлэ­лээбит кабинетын, күнүс эбиэттиир, мунньахтыыр саалаларын көрдүбүт. Музей саамай үөһээ этээһигэр араас судаарыстыбалар Президеннэрэ Нурсултан Абишевичка биэрбит бэлэхтэрэ экспонат буолан тураллар. Бу музейтан да Казахстан олохтоохторо бастакы аҕа баһылыктарын үрдүктүк сыаналыыллара көстөн кэлэр.

 

Политическай гроссмейстер

 

Нурсултан Назарбаевы политическай гроссмейстер диэн мээнэҕэ ааттаабаттар. Бэйэтин мындыр, дириҥ өйүнэн-санаатынан, дьулуурунан, дьүккүөрүнэн дойдутун тутулуга суох сайдыылаах судаарыстыба быһыытынан ааттаппыт аан дойдуга биир үрдүк аптарытыаттаах политик буолар. Кини үс бөдөҥ судаарыстыба: Россия, АХШ, Кытай Президеннэрин ытыктабылынан, билиниилэринэн туһаныан туһанар. Назарбаевка Дональд Трамп, Си Цзиньпин бэйэлэринэн төлөпүөннүүллэрин туһунан элбэхтик суруйаллар. Оттон урукку да өттүгэр хаста да суруйбутум курдук, Нурсултан Абишевич күн сириттэн күрэммит Сингапур лидерин Ли Кван Юну чугас доҕордуу этилэр.

Өйдүүргүт буолуо, ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сылларыгар Казахстаны батыһааччы, үтүктээччи элбэҕэ.

Маны таһынан Казахстан төһө даҕаны бөдөҥ 20 судаарыстыба иһигэр киирбэтэр, кинини саммиттар үлэлэригэр өрүү кытыннара ыҥыраллара, бу дойду аптарытыаттааҕын, Нурсултан Назарбаевы ытыктыылларын туоһулуур.

Кытай Народнай Өрөс­пүүбү­лүкэтэ киниэхэ үрдүк дуоһунаһыттан тохтообутун кэнниттэн тас дойдулар гражданнарыгар биэрэр саамай үрдүкү наҕараадаларын, «Доҕордоһуу» уордьанын туттарбыттара.

Назарбаев бочуоттаах сын­ньалаҥҥа барбата, бэйэтин политическай дьайыытын хаалларбытын бэлиэтиибин. Ааспыт суруйуубар ону эмиэ ахтан турабын. Ол курдук, Нурсултан Абишевич Куттала суох буолуу Сэбиэтин салайааччытынан хаалла. Ааспыт 2018 сыллаахха Казахстаҥҥа Куттала суох буолуу Сэбиэтэ дойду былааһын үрдүкү уорганынан буоларын туһунан саҥа сокуон ылыллыбытын бэлиэтиибин. Онон Назарбаев дойдуну салайсар биир лидер быһыытынан син-биир хаалла. Итини таһынан «Нур-Отан» диэн тустаах судаарыстыба баһылыыр-көһүлүүр партиятын лидерэ. Онон Казахстан туппут курсун, политикатын уларытыа суоҕа.

Дойду — киин куората кини сирэйэ дииллэр. Нур-Султан куораттан да көрдөххө, судаарыстыба олус диэн сайдыбыта көстөр. Сүүрбэ сыл аннараа өттүгэр истиэпкэ саҥа аныгылыы куорат тутуллан дьэндэйиэҕин туһунан оннооҕор Назарбаев чугас эргимтэтэ да итэҕэйбэтэ. Билигин сайдыылаах инфраструктуралаах куоракка араас саммиттар, норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкалар ыытыллар мегаполиска кубулуйбут.

Олохтоохтор Нурсултан Абишевич доруобуйатын туруга олох үчүгэйин туһунан этэллэр.

Кини дойдутугар өссө бөдөҥ уларыйыылар буолуохтарын баҕарар. Ол «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» диэн ыстатыйатыттан көстөр. Аан дойдуга саҥа кэм сатыылаабытынан, Казахстаҥҥа үһүс модернизацияны (политическай реформа уонна экономика модернизацията) ыытыан баҕалааҕа ити суруйууттан билиэххэ сөптөөх. Ити соругу быһаарарга, толорорго тустаах дойдуга киһи да, экономика да ресурсалара барыта баарын бэлиэтиибин. Ол курдук, уонунан тыһыынча эдэр специалистар аан дойду бастыҥ үөрэхтэрин кыһаларыгар үөрэммиттэр. Небинэн баай дойду экономикатын туһунан этэ да барыллыбат. Кини дойдуну салайар кэмигэр пенсия уонна хамнас 6-7 төгүл үрдээбит. Ис баалабай бородууксуйа (ВВП) Сингапурдааҕар, Малайзиятааҕар 2-3 бүк улааппыт. Казахстаны аан дойду 50 бастыҥ судаарыстыбаларын иһигэр киллэрдэ. Ааспыт быыбарыгар туруоммут биир сүрүн сыалын-соругун чиэстээхтик толордо.

Култуураҕа уонна духуобунаска чугас лидер ордук норуотугар чугас буолар. Оттон Нурсултан Назарбаев норуотун култууратыгар, духуобунаһыгар уонна төрөөбүт тылы сайыннарыыга ураты истиҥ сыһыаннааҕын политологтар бэлиэтииллэр. Ол курдук, кини аан дойду 100 бастыҥ учебнигын казах тылынан тылбаастыыр туһунан Ыйаах таһаарбыта. Итини экспердэр инновационнай бырайыак быһыытынан сыаналыыллар. Манна Назарбаев судаарыстыбаннайа суох тылбаас Национальнай бюротун тэрийбитэ. Маны таһынан тюрк тыллаах Казахстан латиницаҕа көһөн эрэр.

Назарбаев биир улахан сити­һиитинэн дойдутугар омуктар икки ардыларыгар или, эйэни олохтообута буолар. Биллэрин курдук, Казахстаҥҥа 140 араас омук олорор. Ол курдук, кини конституционнай уорганы — Казахстан норуоттарын Ассамблеятын тэрийбитэ.

Нурсултан Назарбаев хас биирдии ылынар быһаарыныыта боростуой дьон дьылҕатыгар хайдах дьайыылаах буолуой диэн ыйытыыттан сирдэтиллэн тахсан, дириҥник толкуйданыллыбыт буоларын туһунан политологтар этэллэр. Үрдүк дуоһунаһыттан тохтооһуна да, итини кытта ситимнээҕэ биллэр.

Саҥа Президент талылыннаҕына да, Нурсултан Абишевич кинини кытта бииргэ тустаах дойду модернизациятын биир сүбэнэн олоххо киллэрэллэрэ саарбаҕа суох.

Казахстаҥҥа дойду Президенин быыбарыгар бэлэм саҕаламмыта көстөр. Кэлэр судаарыстыба аҕа баһылыгынан Назарбаев оннугар дойду Президенин быыбарыгар диэри үрдүк дуоһунаска хаалбыт парламент үрдүкү палаататын спикерэ Касым-Жомарт Токаевы үгүстэр көрөллөр. Олохтоохтор да кини дойду аҕа баһылыга буоларыгар эрэнэллэр. Токаев Казахстаҥҥа Назарбаев кэнниттэн иккис нүөмэрдээх бөдөҥ политигынан буоларын бэлиэтиибин.

Кистэл буолбатах, Казахстан олохтоохторун ортотугар лидедэрин астыммат дьон суох буолбатахтар, бааллар. Дьоҥҥо кэмигэр киһини, салайааччыны сыаналаабат буолуу, туолуу диэн эмиэ ханна барытыгар баар көстүү. Оҥоһуллубуту кэм, история миэстэтигэр туруортуо буоллаҕа.

 

Эксполара киһи сөҕүөн эрэ курдук. Олох атын үйэҕэ үктэммит курдук сананаҕын. Хас этээс ахсын тус-туһунан виртуальнай эйгэ. Уу да, тыал да, астрономия да, кинетика да, о.д.а. араас эйгэлэргэ киирэн ылаҕын. Манна наһаа элбэх омук туристара баалларын бэлиэтии көрдүбүт. Итинтэн Казахстаҥҥа туризм тэтимнээхтик сайдан эрэрэ көстөр.

 

Киһи сөҕөр тутуулара

 

Нур-Султан — олус кэрэ куорат. Араас быһыылаах-таһаалаах аныгылыы тутуулар элбэхтэр. Холобурга аҕаллахха, «Хан-Шатыр» диэн эргиэн кииннэрэ хайдах эрэ ураһа моһуоннаах. Эксполара сир шарын курдук төгүрүк. Пирамида курдук да тутуулар эмиэ бааллар. Куорат киинэ Холбоһуктаах Арабскай Эмират киин куоратын Абу-Дабины санатар. Түүнүн кустук өҥүнүү араас уота-күөһэ, киһи эрэ сөҕүөн-махтайыан курдук. Саҥардыыта туруоруллубут олус үрдүк, эмиэ араас уотунан күлүмүрдүүр «Колесо обозрениеҕа» олорсон, киэһээҥҥи куоратты бүтүннүү хабан көрдүбүт. Фонтаннара эмиэ олус кэрэ көстүүлээх.

Киин куорат хабыллар хаба ортотугар, манна кэлбит ыалдьыт хайаан да таарыйан ааһар «Байтерек» монумена турар. Бу монумены Нурсултан Абишевич бэйэтин бырайыагынан туттарбыт диэн кэпсииллэр. Тутуу саамай үөһэтигэр көрөр площадка баар. Манна Назарбаев көмүс курдук  кылабычыгас тимиргэ ытыһын суолун куппуттара баар. Дьон онно ытыстарын уура-уура хаартыскаҕа түһэллэр.

«Хан-Шатыр» эргиэн киин саамай үрдүкү этээһигэр аатырбыт-сураҕырбыт сабыылаах пляжтара баар. Кумаҕын Мальдивыттан аҕалбыттар. Пальмалар үүнэн тураллар. Тропик кыраадыһын тутан тураллар. Оннооҕор кэмиттэн-кэмигэр бассейнҥа муора долгунун курдугу түһэрэллэр. Дьэ онно үөрүү-көтүү саҕаланар. Онон сөтүөлүүргэ, бары өттүнэн табыгастаах. Кафе-бар, хачыал, сытар кириэһилэлэр сынньанарга усулуобуйа барыта баар.

Бу эргиэн киинигэр киинэ, кэнсиэр көрөр саалалардаах, араас аттракционнар бааллар. Биир күҥҥүн бүтүннүүтүн итиннэ аныаххын сөптөөх.

Эксполара киһи сөҕүөн эрэ курдук. Олох атын үйэҕэ үктэммит курдук сананаҕын. Хас этээс ахсын тус-туһунан виртуальнай эйгэ. Уу да, тыал да, астрономия да, кинетика да, о.д.а. араас эйгэлэргэ киирэн ылаҕын. Манна наһаа элбэх омук туристара баалларын бэлиэтии көрдүбүт. Итинтэн Казахстаҥҥа туризм тэтимнээхтик сайдан эрэрэ көстөр. Бу Экспо таһыгар «Мега» диэн эргиэн киинэ баар. Манна били «Дубай-моллга» баар курдук каток кытта баар.

Соторутааҕыта өр сыллар усталара тутуллан, үрүҥ мечеттэрэ үлэҕэ киирбит. Эмиэ куорат биир кэрэ көстүүлээх архитектуратынан буолар. Авиапорт таһыгар баар эргэ мечеттэрэ да олус кыраһыабай көстүүлээх.

Биллэрин курдук, Казахстаҥҥа сүүтэн тахса араас омук олорор. Нур-Султаҥҥа үс православнай таҥара дьиэтэ баарын бэлиэтиибин.

Лиитэрэ бензин 25 солкуобай

 

Казахстаҥҥа бензин сыаната лиитэрэтэ 25 эрэ солкуобай. Онон, биллэн турар, бородуукта сыаната олус чэпчэки. Такси сыаната эмиэ удамыр. Манна «Яндекс» такси ордук тэнийбит эбит. «Индрайвер» эмиэ баар. Казахтар «Индрайверы» Саха сириттэн төрүттээҕин истэн соһуйаллар.

Кафеларын, рестораннарын сыаналара эмиэ удамыр. Үрүҥ уонна эт астара олус минньигэстэр. Бешбармак, шурпа, куардык диэн национальнай бүлүүдэлэрин боруобалаатыбыт. Узбекистан, Казахстан дьаабылыкалара бу үчүгэйдэрин, минньигэстэрин.

Биир да дьиэтэ-уота, үлэтэ-хамнаһа суох умнаһыт киһи (Бомж) баарын көрбөтүбүт. Онон киһи уулуссаҕа холкутук сылдьар, күүлэйдиир.

Казахтар бырааһынньыгы тэрийэллэрин сөбүлүүллэрин бэлиэтии көрдүбүт. Биһиги түспүт гостиницабытыгар рестораҥҥа субу-субу бырааһынньыктар буолаллар. Оннооҕор 1 сааһын туолбут оҕолоругар олох улахан бырааһынньыгы тэрийэллэр эбит. Аҕам саастаахтарга эмиэ араас тэрээһиннэр буолаллар.

Казахстаҥҥа Кытай уонна Турция инвестордара олус элбэхтэр. Нур-Султаҥҥа кытайдар Дубайга курдук сир үрдүнэн сылдьар метро тутан эрэллэрин бэлиэтиибин.

Төрөөбүт тылга сыһыан

 

Биһигини казахтар диэннэр өрүү бэйэлэрин тылларынан кэпсэппитинэн бараллар. Онуоха нууччалыы саҥардахпытына, төрөөбүт тылларынан кэпсэппэттэр диэннэр, кыыһыраары гыналлар, сахаларбыт диэммит нэһиилэ уоскутабыт. Итинтэн төрөөбүт тылларын өрө туталлара көстөр.

Телевидениелэригэр казахскай тылынан ханаал олус элбэх. Куһаҕан, мөкү сонуну кэпсииллэрин, биэрэллэрин биирдэ да көрбөтүм. Ордук ыччат нууччалыы уонна английскайдыы эмиэ олус үчүгэйдик билэллэрин бэлиэтиибин.

 

* * *

 

Аан дойду 50 бастыҥ судаарыстыбатын иһигэр Казахстаны уонна биһириир политигым үлэтин, олоҕун кытта билсэн, эт харахпынан көрөн астынан кэллим.

 

Людмила НОГОВИЦЫНА