Арктика бастыҥ оскуолата

Дьоммутун кытта бииргэ сылдьан ыар олохтон ордубуттар аҕыйах этибит. Хотугу сиргэ букатыннаахтык хаалбыт дьоннорбут ыччаттарын кытта борохуот рестораныгар бииргэ аһыырбыт-сиирбит ордук сылаас уонна үөрүүлээх этэ. Кинилэри көрө сылдьарбыт биһиэхэ чугас дьоммутун — биир дойдулаахтарбытын, аймахтарбытын, чуо уруу-хаан дьоммутун санатара. Дьоллоох кэмҥэ төрөөбүт ыччаттар үөрэ-көтө, ыллыы-туойа сылдьаллара, кинилэр сэриилээх ыарахан сылларга күүс үлэҕэ турууласпыт биир дойдулаахтарбытын өйдөтөллөрө, кинилэргэ маарынныылларын илэ көрдөрөллөрө.
Сэрии саҕана көһөрүллэн иһэр дьону улуу Өлүөнэ биэрэктэрин кэрийэ сүөкэтэлээн ааһар сирдэригэр, онно олорор олохтоохтор билбэккэ да хаалыталаабыттар эбит. Биһигини, Кыһыл Кырыс холкуостаахтарын, Эдьигээн оройуона биһиги сирбит диэн билиммэт Быһыттааҕар, хайыр таас быыһыгар түүн ортото, хабыс-хараҥаҕа сүөкээбиттэрэ. Кэлин улахан дьоннорбут билбиттэринэн, бу Булуҥ оройуонун сирэ эбит. Ол кэмҥэ булуҥнар да ким сирэ буоларын билбэт курдуктара. Кэлин быһаарыстахтара буолуо, Быһыттаахха икки сыл олорон баран, быстар аҥаарбыт өлбүтүн-сүппүтүн кэннэ, Булуҥ оройуона Быыкапка тиэрдэн олохтообута. Манна биһиги Молотов аатынан холкуоска балыксытынан киирэн түөрт сыл олорбуппут, сорохторбут биэс сыл буолбуттара.

Бу айан кэмигэр аҕам бииргэ төрөөбүт балтын сиэнэ, Мэҥэ-Хаҥалас сиригэр төрөөн улааппыт Анна, араспаанньабынан сирдэтэн булан ылла. Кини эһэтин хаһан да көрбөтөх, ханна, хаһан өлбүтүн да билбэт эбит. Сэрии бүппүтүн кэннэ төрөөбүттэр улаатар кэмнэригэр көһөрүллүү туһунан кэпсэппэт этибит. Бобуулаах курдук этэ, үөҕүү доҕуһуолланара. Быыкап тумуһугар “Демьян Бедный” тохтоон, пааматынньыктар тастарыгар олохтоохтор тэрийбит көрсүһүүлэригэр тыл этиитэ буолла, бу сиргэ букатыннаахтык хаалбыт дьоммут кэриэстэригэр венок уурулунна уонна дойдуларын буорун кутуу сиэрэ-туома оҥоһулунна. Сиэммэр Аанаҕа: ”Эһэҥ Матвеев Захар Павлович бу Тумус буоругар хаампыта, ити Лаптевтар муораларыгар балыктаспыта уонна мантан биэс биэрэстэлээх туундара муустаах буоругар көмүллэн сытар”, — диэн кэпсээтим. Сэрии бүппүтүн кэнниттэн Кыһыл Кырыс эдэр ыччаттара манна кэргэннэнэннэр олохсуйбуттара. Кинилэр ыччаттара бу сиргэ бааллар эбит. Манна чурапчыларга уонна литовецтарга туспа-туспа пааматынньыктар бэрт үчүгэйдик хараллан тураллар. Уруккутунан быһаардахха, мастарыскыай турбут аппатын үрдүгэр, оскуола аттыгар көстүүлээх сиргэ туруоруллубуттар.
Оскуола Быыкаптааҕы агро хайысхалаах орто оскуола дэнэр буолбута хаһыс да сыла. Мин Быыкап начаалынай оскуолатын 1948 сыллаахха бүтэрбитим, кыһын, сайын балыктаһарга сыстыбытым. Бу оскуола агро дэммитэ үөрэнээччилэр дьарыктарыгар сөп түбэспэт. Ити туспа кыһалҕаттан ааттаммыта өйдөнөр. Оскуола эбии үөрэҕэ балыктааһыҥҥа сыһыаннаах. Оҕолор балыктыыр эрэ буолбатахтар. Кинилэр бултаа­быт балыктарын астаан, сууйан-тараан, тууһаан анал оҥоһукка буруоҕа ыһаараллар, ол кэнниттэн вакуумнай носуоһунан салгынын оботторон бараннар целлофанынан суулаттараллар. Онон атыыга барыар диэри аһыйбат-кутуйбат уонна сытыйбат гына оҥороллор. Бу туһунан оскуолаҕа киирэн кэпсэтиибэр, директор Гаврил Юрьевич Иванов кэпсээбитэ. Оскуола ис-тас көстүүтэ куораттар үчүгэй оҥоһуулаах оскуолаларын курдук, барыта “евро” дэнэр оҥоһуу. Бу оскуолаҕа 90-с сыллар саҥаларыгар сылдьыбыппар тыал уҥуор-маҥаар үрэр курдуга, буурҕа хаарын тохтоппот эбитэ, дьиэ иһигэр хаар киирэрэ. Билигин ылы чып, оҕолор тапочканан сылдьаллар үһү. Кылаастар аайы аныгы интерактивнай, компьютер, робот оборудованиета толору. Оскуола таһыгар оҕолор үлэ дьарыгар мастарыскыайга хаптаһынынан быһан-отон, устуруустаан чуум оҥорон бүтэрэллэрэ чугаһаабыт эбит. Коптилкаҕа анаан киин улуустан аҕалбыт хатыҥнарын көөбүллээн, балыгы лабархайа суох мас буруотугар күҥкүтэн ыһаарарга бэлэмнииллэрин директор кэпсээтэ. Бөһүөлэктэн чугас кыһын илиминэн балыктыыр сирдээхтэр. Онно бултаабыт балыктарынан аһыыллар, ордугун ыһааран атыыга тутталлар. Сайынын Хоохучча кумаҕар балыктаһар эбиттэр. Хас биирдии үөрэнээччи биэс уон тыһыынчаттан итэҕэһэ суох хамнаһы аахсар үһү.
Директор үчүгэйдик хараллан турар хайыһардары көрдөрөр. Хайыһарынан айаннааһын оҕолор хоббилара эбит. Кинилэр уһун өрөбүллэригэр директордарын кытта Хоохучча кумаҕар баран кэлэллэр. Бу кумах Остоолбо хайа аттыгар баарын сахалар бары билэллэр. Быыкаптан балачча ыраах сир. Гаврил Юрьевич оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр Күһүүр оскуолатын учуутала Шамаев С.С. ыытар куруһуогар дьарыктанан Күһүүртэн Тиксиигэ диэри хайыһарынан айаннааһыҥҥа сылдьара үһү. Өрдөөҕүтэ Семен Семенович Шамаев оҕолору уһун айаҥҥа хайдах бэлэмниирин үөрэтэ Күһүүргэ тиийэн турардаахпын. Ол сырыыбын иккиэн өйдүүллэр эбит. Манна даҕатан эттэхпинэ, Г.Ю.Иванов аҕата Булуҥ оройуонун үөрэҕин салаатыгар дьоһуннаахтык өр сылларга инспекторынан үлэлээбит Иванов Ю.И. буоларын билэн үөрдүм, утум салҕанара баар.

Оттон Хоохучча кумаҕар бу аат иҥэ илигинэ, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии бүтүүтүн утаата балыксыттар биригэдьиирдэринэн Санников Андрей (Хоохотто), балыксытынан кыра уол Кондратьев Миша (Моохучча) сылдьыбыттара. Балыктаах кумах аатын үйэтитээри балык биригээдэтин дьоно икки хос ааттан Хоо + хучча холбоон кумахха аат биэрэн, Хоохучча диэн таһааран боротокуоллаабыттар. Онтон ыла кумах бу аатынан аатырар. Быыкап тумус арыытыгар баар оскуола оҕолоро бу кумах аата көһүү дьонуттан, чурапчылартан, төрүттээҕин билэн кэриэстииллэр эбит. Бу иһин ыстатыйабар махтанарбын суруйабын.
Саха сирин Арктикатын зонатыгар Быыкап тумуһун оскуолатын оҕолорун курдук, бырамыысыланнаска сыстар технологиялаах балыктааһынынан дьарыктанар оҕолордоох оскуола баара биллибэт. Манна оскуола оҕолоро, учууталлар, олохтоохтор биһигини арыаллыы сырыттылар. Сиэдэрэй бэйэлээхтик таҥнан, киэргэнэн ыллаатылар-туойдулар, үҥкүүлээтилэр, кэрэхсэллээх тылларынан аймах дьон буолалларын кэпсээтилэр, биһиэхэ барыбытыгар дьоллоох уһун олоҕу, чэгиэн-чэбдик буолары баҕаран атаардылар. Санаабыт көнөн, олус диэн дуоһуйдубут. Оҕо сааһым ааспыт сирэ сайда, чэчирии тур!

Петр Кондратьев,
педагогическай наука кандидата, Саха Республикатын үөрэҕириитин
үтүөлээх үлэһитэ.