Сөптөөх түмүк оҥоһуллан чопчу дьаһаллар ылыллыахтаахтар

“Өрөгөй” спорт киинигэр Аан дойду таһымнаах тустуу күрэҕэр сомоҕолоһуу, бииргэ буолуу, араас омугу, норуоту бииргэ түмэр сырдык, ыраас түһүлгэтэ өрө оргуйан олорбута ситэ сойо илигинэ биир сидьиҥ быһылаан бу сырыыга норуоттар утарыта турууларыгар, аймалҕан, айдаан төрүөтэ буолбута барыбытын аймаата. Биир өттүнэн биһигини көмүскүүр, эркин курдук халҕалаһыы турар, ыксаллаах түгэҥҥэ сомоҕолоһо охсор күүстээх эр дьонноох, уолаттардаах эбиппит диэн санаа киэн туттуу сырдык кыымын саҕар.

Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус
               
Өйбүтүн-санаабытын, билиибитин-көрүү­бүтүн, күүспүтүн-күдэхпитин, баҕа санаабытын барытын бииргэ түмэн, биир хайысханан хамсаннахпытына эрэ аал баһа хоҥнуоҕа…

Иккис өттүнэн, сырдыгы, кэскиллээҕи биир хараҥа быһыы олус түргэнник үтүрүйэн, сири-дойдуну тилийэ сүүрбүтэ, дьону кыынньаабыта  — бүгүҥҥү олохпут түргэтээбит тэтимин, социальнай ситимнэр манна оруоллара улаханын, хас биирдии этиллибит тыл, хабыр быһыы бэрт кылгас кэм иһигэр аана биллибэт алдьархайга, хаан тохтуутугар тиэрдиэн сөбүн хас биирдии ийэ, эдьиий, кэргэн ыган кэлбитигэр өйдөөн айманныбыт, долгуйдубут. Бу ыксаллаах түгэҥҥэ өрөспүүбүлүкэбит Аҕа баһылыга Айсен Николаев, куорат баһылыга Сардаана Авксентьева мындыр санаалара, олохтоох этиилэрэ дьону уоскутан балаһыанньаны уҕарытта. Парламент спикерэ Петр Гоголев буолан ааспыт бүтэһик сессияҕа маннык тыҥааһыннаах балаһыанньа үөскээбэтин инниттэн кини силиһин-мутугун — сокуоннайа суох миграцияны уонна коррупцияны хонтуруоллуур парламент бастайааннай систиэмэтин олохтуурга этии киллэрдэ.

Норуот маннык айманыыта туохтан таҕыста?

Ханнык баҕарар социальнай таһым­наах кыһалҕалар, тыҥаан турбут геополитическай быһыы-майгы бириэмэтигэр сөптөөх быһаарыыны  ылбатахтарына мунньуллан баран буорахтаах буочука үрдүгэр олоруу балаһыанньатын үөскэтэллэр. Дьыала киэҥ айдааны тарпыт дьахтары атаҕастааһыҥҥа эрэ буолбатах, көҥүлэ суох үлэ миграннара уонна  кинилэр туох да улахан харгыһа суох суккуллан дойдубутугар аһары элбээбиттэрэ үлэ ырыынагар атааннаһыыны, тэҥэ суох балаһыанньаны үөскэппитигэр уонна дойду үрдүнэн бүрүүкээбит экономика кириисиһэ тыҥаан туруутун кытта ыкса сибээстээхтэр.

Бу биһиэхэ эрэ бара турар балаһыанньа буолбатах. Аан дойду үрдүнэн миграннар, сэрииттэн куоппуттар атын дойдуларга үлэ, үчүгэй олох көрдөөн көһүүлэрэ билигин бэл Европа сайдыылаах дойдуларын кытта улаханнык аймаан эрэр көстүү буолар. ЕС дойдуларыгар Хотугу Африкаттан, Ближнэй Востоктан, Соҕуруу Азияттан мөлүйүөнүнэн дьон халҕаһалыы анньан кэлиилэрэ бу дойдуларга кыраныыссаларын кытта сабыыларыгар тиэртэ. Бара турар сэриилэртэн куотан кэлбит дьон ортолоругар террористар кытта Европаҕа кыбыллан кэлиилэрэ уруккута эйэлээҕинэн уонна толерантнайынан аатырар сайдыылаах дойдуларга улахан террактары таһаартаан дьону аймаата. Онон миграция кириисиһэ бу дойдуларга билигин улахан политикаҕа кубулуйан, холобур, Германия канцлера Ангела Меркель дуоһунаһыттан кытта көтүөх курдук балаһыанньатын үөскэттэ.

Россия таһымыгар да быһыы-майгы олус үчүгэйэ суох. Бэл элбэх нэһилиэнньэлээх улахан дойдулары  аймаабыт бу балаһыанньаттан биһиги түмүк оҥостон миграция политикатын күүһүрдэрбит уонна сааһыланарбыт – бүгүҥҥү олох туруорбут кытаанах ирдэбилэ буолла. Аҕыйах нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэҕэ аһары элбэх мигрант өтөн киириитэ социальнай эрэ өттүнэн буолбакка, демография да өттүнэн суураллыыга, межэтническай  утарыта турууларга тиэрдиэн сөп.

Биирдэ Новосибирскайтан Дьокуускайга көтөн кэлбит сөмөлүөппэр пассажирдар  4/3-тэрэ миграннар буолалларын көрөммүн, маннык тэтиминэн кэлэр буоллахтарына аҕыйах сылынан дойдубутун толорууһулар диэн аймана санаабытым. Өрөспүүбүлүкэҕэ бара турар улахан бырайыактарга исписэлиистэр, анал билиилээх оробуочай илиилэр наадалар, ону ким да утарбат. Оттон кимэ-туга биллибэт дьон итинник кутулла тураллара, сокуоннайа суох миграннар элбээһиннэрэ олохтоох бюджекка харчыны киллэрбэтин ааһан, социальнай тыҥааһыҥҥа тиэрдиилэрэ туох да көдьүүһү аҕалбата биллэр.

Чопчу дьаһаллар тыҥааһыны сымнатыахтара

Үлэтэ суох буолууну аҕыйатар уонна нэһилиэнньэ көмүскэллээх буолуутун хааччыйар сыалтан олохтоох дьоҥҥо, ыччаттарга үлэ миэстэтин таһаарыы уонна квота олохтооһун – хас биирдии үлэ биэрээччи эбээһинэһэ буоларын хааччыйыы политиката барара социальнай тыҥааһыны уҕарытар кыахтаах. Бу бүгүҥҥү олох туруорбут ирдэбилэ уонна сааһыланнаҕына олоххо киирэр кыахтаах. Үлэһит илиигэ ирдэбил үлэтэ суох дьон ахсаанын куоһарара — бу үлэ ырыынагар сааһыланыыны, ирдэбили толуйар идэлэргэ дьону үөрэтиини, ыччаттары эрдэттэн бэлэмнээн идэҕэ туһаайыы үлэтин суһаллык ыытыыны ирдиир.  Үлэлээх, сарсыҥҥыга эрэллээх  дьиэ кэргэн  — үүнүү-сайдыы суолун тутуһар, дойдутун кэскилгэ туһаайар. Муммут кус оҕотун курдук олох суолун хайдыһыытыгар туран хаалбыт ыччаттары көнө суолтан муннарыы, алдьархайга күөртээһин судургу. Алдьархайтан ас таһаарына сатааһын, пиарга кубулутуу, ыччаты омуктаһыыга күөртээһин уонна политическай дивиденд оҥосто сатааһын – бүтэһик дьыала. Хас биирдии политик, улахан түмсүүлэри сүрүннүүр дьон дойдуларын инники дьылҕатыгар уонна ыччаттарын инннигэр эппиэтинэстээх буолуохтаахтар. Норуот өйдөөх, үрүҥү-хараны ырыҥалыыр, оттон олоххо уопута суох ыччат мэник-тэник сааһыгар тэптэрэн киирэн биэриэн сөп. Онон биирдиилээн буруйу оҥоруу сокуон хараҕынан көрүллэн тутатына эппиэтинэскэ тардыллыбыта маны сэрэтиигэ сөптөөх хардыы. Буруйу оҥоруу омугунан арахсыбат, сокуон ирдэбилэ ханнык баҕарар омукка биир. Ханнык баҕарар социальнай тыҥааһыны эргитэ тутан омугумсуйууну, гражданскай сэриини күөртүөххэ сөбүн аан дойдуга буола турар бүгүҥҥү балаһыанньа да көрдөрөр. Кыра миитиннэртэн саҕалаан устунан араҕас өрөбөлүүссүйэни күөртээһин бэл кыахтаах дойдулар куораттарын күл-көмөр оҥортоото. Элбэх омук алтыһан олорор дойдутун утарыта туруортаан, сэриини күөртээн иһиттэн алдьата сатааһын — улахан дойдулар сырьевой ресурсалары былдьаһыыга, аан дойдуну баһылааһыҥҥа  харсыһыыларын түмүгэ буоларын өйдүүрбүт наада.

Эдьиий Дора хас да сыллааҕыта олус мындырдык этэн турар: «Хас от-мас, тиит төрдүн ахсын элбэх дьон кэлиитин көрөбүн. Ханнык баҕарар омук атын сиргэ кэллэҕинэ, бастатан туран, норуоту эр дьоннорунан көрөн сыаналыыр. Кинилэр чиҥ тускуллаах, бигэ тирэхтээх, чөл куттаах, күүстээх, үлэһит буоллахтарына, саллан туораан биэрэллэр. Оттон түлэс-балас дайбыы, ускул-тэскил сылдьар буоллулар да, үтүрүйэн, баһылаан-көһүлээн киирэн бараллар. Онон чиҥ тирэхтээх, кытаанах тускуллаах буолуҥ, үлэҕит миэстэтин, сиргитин туран биэримэҥ».

Былаас ханнык баҕарар таһымыгар өйдөһүү, өйөһүү, түмсүү, ол аата күүһү-уоҕу, өйү-санааны, билиини-көрүүнү, үлэлиир-хамсыыр кыаҕы бииргэ түмүү – бу үлэ өр кэмҥэ илиини араарбакка турууластахха эрэ кыайтарыа.

Үлэ дьонугар болҕомтону күүһүрдүөххэ

Буруй барыта Моттойоҕо эрэ буолбатах, хас биирдии киһи бэйэтин миэстэтигэр миграционнай сулууспаттан саҕалаан быраабы араҥаччылыыр, хонтуруоллуур уорганнарга, үлэ миэстэтин биэрэр хас биирдии салайааччыга тиийэ дойдуларын, ыччаттарын, кэнэҕэски дьонун кэскиллэрин санаан үлэнэн хааччыйыыга социальнай политиканы ыытыахтаах, үтүө суобастаах, чиэһинэй үлэтинэн балаһыанньаны сүрүннэһиэхтээх. Социальнай тыҥааһын сытыытык турбутугар эппиэтинэһи бары сүгэбит. Тоҕо итинник элбэх көҥүлэ суох миграннар өҥөнү оҥоруу бары эйгэтигэр өтөн киирдилэр? Орто Азияттан — үлэ көрдүүр миграннар эрэ буолбакка, Афганистан, Узбекистан нөҥүө наркотрафик суола кытта кэлэр, сэрии бара турар сирдэриттэн террористар кытта өтөн киириэхтэрин сөп.  Ол эбэтэр, бастатан туран, миграционнай политика күүһүрүөхтээх.

Бүгүҥҥү олох дьоруойдара — элбэх үлэ миэстэтин таһаарбыт салайааччылар, производствоҕа, промышленноска, кыра, орто биисинэскэ олохтоох ыччаттары үлэлэтэр, тыа сирин бородууксуйатын оҥорон таһаарар, төрүт дьарык эрэллээх харабыллара –  үлэ дьоно буолалларын хааччыйыахха.  Тыа сирин дьонун киһилии хамнастаан, биэнсийэнэн хааччыллыыларын мэктиэлээн, олорор усулуобуйаларын тупсаран, дьон тыа сиригэр төттөрү көһүүтүгэр олук уурар күүстээх политика барыан наада. Маннык хамсааһын дойдубут иһигэр бара турар миграцияны, социальнай тыҥааһыны тохтотуон сөп. Дьон дойдутугар төннүүтэ, төрүт дьарыгы сөргүтүү, Аар айылҕалыын алтыһыыта, Айыы итэҕэлин тутуһуута – сааһыланыы уонна өбүгэлэрбит үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлбит омук быһыытынан тыыннаах буолууларын дириҥ философията, норуот чөл куттаах-сүрдээх буолуутун ытык суола буолар.

Сомоҕолоһуу — үүнүү-сайдыы суола

Сомоҕолоһуу — олус дириҥ суолталаах ытык өйдөбүл. Глобализация ыар тыына ыган кэлиитэ – норуот быһыытынан уйаммытын-хатаммытын тургутар уустук кэм. Өбүгэлэрбит үүтээҥҥэ быстарбыт айанньыкка анаан испиискэ, оттор мас, ас хааллараллара, үрэх бастарынан, алаас­тарынан, тоҕойдорунан бытанан да олорон ыалларын кытта бултарын, бүтэһик кырбас эттэрин  үллэстэллэрэ – кинилэр муус-хаар дойдуга тыыннаах хаалалларыгар олук уурбута. Ааспыт үйэлэр кирбиилэригэр гражданскай сэрии уот кутаата суоһаабытыгар М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов, С.М.Ар­жаков, о.д.а.  уолаттарбыт эдэркээн саастарыгар дойдуларын тустарыгар сомоҕолоһо охсон, оччотооҕу кытаанах кэми түөстэринэн тэлэннэр норуоттарын уот айаҕыттан быыһаан ылбыттара уонна Автономияны туруорсубуттара.

Максим Аммосов Сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа Казахстаҥҥа, Киргизияҕа кытта үлэлээбитэ. Саха чулуу уола 1937 сыллаахха Киргизияҕа ВКП(б)  уоба­ластааҕы комитетын бастакы сэкирэтээринэн талыллан, сылга тиийбэт кэм үлэлээн  сүҥкэн үлэни ыыппыта уонна бу дойдуга судаарыстыбаннаһы, Конституцияны ылыныыны ситиспитэ! Дойду үрдүнэн репрессия үгэннээн турар кэмигэр кини атын дойдуларга кытта тиийэн судаарыстыбаннаһы олохтоспута уонна бииргэ үлэлиир соратниктарын көмүскээн репрессия миэлиҥсэтигэр бэйэтэ кытта эриллэн олохтон барбыта. Кыргызстан норуота кини сырдык аатын умнубакка 115 сааһын туолуутугар дойдуларын  тэбэр сүрэҕэр — Бишкек киинигэр өйдөбүнньүк памятник туруорбуттара биһигини бу норуоту кытта историческай биир ситимниир. Үгүстэр Чингиз Айтматов айымньыларыгар улааппыппыт. Биир сидьиҥ быһыыттан бүтүн норуоту туора сотор сиэрэ суох. Аһары барыы дойдубут бас-көс дьонугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэбит  имиджыгар кытта улахан охсуулаах буолуон сөп.

Бу киэҥ нэлэмэн Саха сирин бары дьонун-сэргэтин сайдар суолунан сирдээн иһэр саха чулуу дьоно, кытаатыҥ, биир сомоҕо буолар туһугар күүскүтүн харыстаабакка туруулаһыҥ дуу. Эһиги ыкса түмсүүлээх буоллаххытына, Саха сирин дьоно бүүс-бүтүннүү дьиҥнээхтик сомоҕолоһуу суолугар турунуох этибит.

Билигин  дьон олоҕун таһымын үрдэ­тиигэ  чопчу үбүлээһиннээх 12 хайысханан улахан национальнай бырайыактар киирэн эрэллэр. Сахабыт сиригэр Айсен Николаев туруорсуутунан уонна, туох да кистэлэ суох, аптарытыатынан, дойду Президенин өйөбүлүнэн  кырата суох үп-харчы көрүллэн хамсаан эрэр. Билигин сүрүн сорук – олорон хаалбакка түргэн тэтимнээх билиҥҥи олох арҕаһыгар хатаастан бу бырайыактары олоххо киллэрии.

Сомоҕолоһуу — үүнүү, сайдыы суола, утарыта туруу — эстэр омук дьылҕата. Аҕаларбыт, уолаттарбыт, бырааттарбыт эркиннии халҕаһалыы турбуттара  салгыы күннээҕи олоххо, сырдыкка тардыһыыга, чопчу сыалга-сорукка туһаайылыннаҕына — соҕотох ийэлэр, аҕата суох оҕолор аҕыйыылларыгар, арыгылааһын мөкү көстүүтэ көҕүрүүрүгэр, буруйу оҥоруу бэйэбит ортобутугар кытта улаатыытын утары турунууга, ыччат хаайыыга хатаныыта аччыырыгар тиэрдэрэ буоллар, дьэ бу дьиҥнээх норуот хамсааһына буолуо этэ. Аҕалар хамсааһыннара — көмүөл мууһун хамсатар сүдү күүһэ хас биирдии улууска, нэһилиэккэ тарҕанан кэрэни, сырдыгы, сайдыыны, көмүскэллээх буолууну олохтоон хас биирдии дьиэҕэ киириэхтин!

/Депутат санаата/

Экономиканы кытта ыкса сибээстээх

Дмитрий Семенов, Ил Түмэн депутата:

— Тахсыбыт быһыы-майгы сүрүн төрүөтэ — экономиканы кытта ыкса сибээстээх. Биһиги бэйэбит нэһилиэнньэбит үлэ ырыынагар тэҥҥэ конкуреннаһар кыахтаах буолар олугун оҥоруохтаахпыт. Тоҕо диэтэргит, билигин тутуу да эйгэтигэр, атыы-эргиэн да буоллун, производствоҕа да буоллун, чааһынай тэрилтэ да буоллун салайааччы чэпчэки үлэһит илии эккирэтиитигэр сыананы түһэрээри, сиэрэй хамнас төлөөрү бэйэбит дьоммутун үлэҕэ ылбаттар. Үлэни биэрээччи, салайааччы сокуон быһыытынан үлэһит социальнай пакетын хааччыйыахтаах, минимальнай хамнастан кырата суоҕу төлүөхтээх. Биһиги бу сүрүн экономическай харгыһы суох гыныахтаахпыт. Ол инниттэн сокуону оҥорор акталарга, үлэ сыһыаннаһыыларыгар (трудовые отношения), патентнай систиэмэҕэ биһиги табыллар буоллаҕына, уларытыылары киллэрэн бэйэбит региональнай норматив ылыныахтаахпыт. Холобур, билигин клининговай хампаанньалар диэннэр бааллар, дьиэни-уоту сууйууга, атын да өҥөлөргө бастакы ааттаммыт сыананы 70% диэри түһэрэллэр. Ол аата бэрэбиэркэтэ да суох биллэр – үлэни биэрээччи дьону кыра хамнаска наймылаһан туох да хаарчаҕа суох үлэлэтэр. Бу дьоҥҥо кинилэр киһилии хамнас, нолуок да төлөөбөттөр, социальнай мэктиэ көрбөттөр, биир киһи хас да киһи үлэтин тэҥҥэ тутан үлэлиир. Дьэ бу үлэҕэ ыраахтан кэлбит үлэ миграна эрэ киирэр. Биһиги бу балаһыанньаны көннөрө сатыахтаахпыт — олохтоох нэһилиэнньэ үлэҕэ бырааба бу тэҥэ суох балаһыанньаттан туоратыллыбатын уонна кэһиллибэтин туһугар. Депутаттар ону өйдүүллэр, сотору кэминэн бу боппуруоһу көрөн быһаарсыахтаахпыт.