Хоромньуну үбүнэн-харчынан эрэ сыаналыыр тутах

Бу тэрээһини парламент Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева салайан ыытта.
Манна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар регионнааҕы тирэх сокуоннары оҥорууга бастакынан ылсыбыт парламентарийдар кытыннылар.
“Төгүрүк остуол” бочуоттаах ыалдьыттарынан Кемеровскай уобаластан шор норуотун ытык кырдьаҕастарын Сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Надежда Печенина, Сахалин уобаластааҕы Думатыгар Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бэрэстэбиитэлэ Алексей Лиманзо, учуонайдар, бырамыысыланнас тэрилтэлэрин, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ буоллулар.
Сүрүн дакылааты М.К.Ам­мосов аатынан ХИФУ юридическай факультетын кафедратын сэбиэдиссэйэ Анатолий Слепцов оҥордо. Кини 2010 сыл муус устар 14 күнүгэр Саха сиригэр ылыллыбыт этнологическай экспертиза эйгэтигэр сыһыаннаһыылары сүрүннүүр сокуон үлэлиирин бэлиэтээтэ.
Салгыы Анатолий Слепцов иһитиннэрбитинэн, ити регионнааҕы сокуон олоххо киирэр сылларыгар Хоту сир норуоттарын 38 көһө сылдьар төрүт-уус общинатыгар уонна 15 тыа хаһаайыстыбатын кооперативыгар 11 экспертиза итиэннэ 53 хоромньуну сыаналааһын ыытыллыбыт. Элбэх матырыйаал хомуллубут, Россия Наукаларын академиятын таһымыгар чинчийиилэр ыытыллаллар. Саха сиригэр үлэлиир бырамыысыланнас хампаанньалара хоромньуну уонна ороскуоту толуйууга тэрээһиннэри ыытан эрэллэр, оттон хаһаайынныыр субъектар учаастактарга уонна баайга-дуолга докумуоннары оҥороллор. Этнологическай экспертиза уонна хоромньуну сыаналааһын түмүктэринэн суутунан быһаарсыы чахчыта бэлиэтэммэтэх. Слепцов этэринэн, бу өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын, Ил Түмэн, уопсастыбанньыктар уонна регион олохтоохторун уопсай үлэлэрин түмүгэ буолар. Ол эрээри кини бүгүҥҥү күҥҥэ хоромньуну сыаналааһыҥҥа сүрүн итэҕэһинэн этнокультурнай эйгэҕэ материальнайа суох хоромньуну сыаналааһыҥҥа методика суоҕун ааҕар.

Татьяна Тихонова:
“Көс оскуолаҕа ааһарбытыгар биһиги биир кэмнээх пропуск ылар туһугар 10 күн иннинэ сайаапка суруйуохтаахпыт. Табанан айанныыр, сааны илдьэ сылдьар көҥүллэммэт”.

«Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттара уутуйан олорор уонна хаһаайыстыбаларыгар үлэлиир сирдэрин туһаҕа таһаарар бырамыысыланнас бөдөҥ хампаанньалара экосистеманы эрэ буолбакка, нэһилиэнньэ олоҕун үгэс буолбут укулаатын, култуураны эмиэ уларыталлар. Бу түгэҥҥэ хоромньуну сыаналааһын үбү-харчыны ааҕыынан муҥурданыа суохтаах, толору хартыынаны тыктаран көрдөрөр кэҥэтиллибит этнологическай экспертиза баар буолуохтаах», — диэн Слепцов этиитигэр СӨ гражданскай уопсастыба институттарын сайыннарыыга миниистири солбуйааччы Лена Иванова сөбүлэстэ. Кини регионнааҕы сокуону олоххо туһаныыга тохтоото.
Географическай наука доктора Евдокия Бурцева альтернативнай сыана, ол аата сүтэриллибит барыс туһунан строканы учуоттуурга этии киллэрдэ. Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара кыра хамнастаахтар, онон итинник этэр тоҕоостоох диэн ааҕар кини.
СӨ Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын Ассоциациятын бастакы вице-президенэ, РНА СС Гуманитарнай чинчийиилэргэ уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын проблемаларыгар институтун научнай үлэһитэ Вячеслав Шадрин эрдэттэн сөбүлэһии бириинсибин олоххо киллэриини суолталааҕынан ааҕар, өрөспүүбүлүкэҕэ итинтэн сылтаан үгүс мөккүөрдээх боппуруостар үөскүүллэрин бэлиэтиир. Онон ханнык тэрилтэ кинилэр сирдэригэр-уоттарыгар үлэни ыытаары сылдьарын туһунан олохтоох нэһилиэнньэ уонна былаас муниципальнай уорганнара кэмигэр иһитиннэрии ылалларыгар туһааннаах механизм толкуйданыахтаах. Итини сэргэ уопсастыбаннай истиилэр барыахтаахтар, ити истиилэр быһаарыыларын толорууну уонна олоххо киллэриини уопсастыба хонтуруоллуохтаах. Этнологическай экспертизаны ыытыыга экспердэр састааптарыгар олохтоох нэһилиэнньэ бэрэстэбиитэллэрин киллэриэхтээхтэр уо.д.а.
Алдан оройуонуттан төрүт-уус община баһылыга Татьяна Тихонова, бэйэтин холобуругар кинилэр сирдэригэр бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ кэлиэхтэриттэн община олоҕо хайдах уларыйбытын кэпсээтэ. «Урут биһиги кыранан дуоһуйан, дьоллоохтук олорбуппут. Бүгүн буоллаҕына сирбитигэр-уоппутугар үлэлиир хампаанньаттан тутулуктаахпыт. Олус элбэх бөх үөскээтэ. Предприятие суол оҥорон, онно шлагбаум туруордулар. Көс оскуолаҕа ааһарбытыгар биһиги биир кэмнээх пропуск ылар туһугар 10 күн иннинэ сайаапка суруйуохтаахпыт. Табанан айанныыр, сааны илдьэ сылдьар көҥүллэммэт. 2016 сыл бүтүүтүгэр «Трансгазстрой» ХЭТ Алдан 7 общинатыгар хоромньуга толуйуу быһыытынан 53 мөл. солк. төлөөбүтэ. Ити туһунан биһиэхэ хас күн аайы санаталлар, ол эрээри хамнаска иэс, көс ыал бары чилиэннэрэ иэстэрин төлүүр инниттэн кредит ыларга күһэллэллэрин туһунан ким даҕаны саҥарбат», — диэтэ кини. Татьяна Тихонова общиналар бэрэстэбиитэллэрин этнологическай экспертизаны ыытар хамыыһыйаҕа киллэрэргэ, общиналарга уонна муниципальнай тэриллиилэргэ хоромньуну толуйуу көдьүүстээх механизмын оҥорорго, ону тэҥэ бырамыысыланнас үлэтэ барар сиригэр тэрилтэлэр экологическай эппиэтинэстэрин күүһүрдэргэ эттэ.
Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэригэр — Дьэлиҥдэҕэ, Харыйалаахха, Сааскылаахха, Үрүҥ Хайаҕа, Адыаччыга 2015-2017 сылларга ыытыллыбыт медико-экологическай мониторинг сүрүн көрдөрүүлэрин ХИФУ Медицинскэй институтун клиникатын научнай экспедиционнай киинин салайааччыта Анна Сивцева иһитиннэрдэ. Уопсайа аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар 1400-тэн тахса бэрэстэбиитэллэрэ чинчийиигэ кыттыбыттар.
РСФСР 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, Госдума II ыҥырыытын, Ил Түмэн III уонна IV ыҥырыыларын депутата Зоя Корнилова: «Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын биэрэпиһигэр туспа тэрээһиннэри ыытыахха наада. Федеральнай таһымҥа кинилэр бырааптарын уонна интэриэстэрин көмүскээһин боппуруостарын быһаарыыга биһиги боччумнаах научнай базаҕа уонна статистика дааннайдарыгар олоҕуруохтаахпыт. Онтон атын биһиэхэ итэҕэйиэхтэрэ суоҕа», – диэн эттэ. Зоя Афанасьевна сир боппуруоһун таарыйан, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэригэр-уоттарыгар баар сир учаастактарыгар статистика базатын үөскэтэргэ этии оҥордо.
“Төгүрүк остуол” түмү­гүнэн ылыллыбыт кэккэ сүбэ­лээһиннэр Госдума кэмитиэтигэр туһаайыллыахтара.
Тэрээһини түмүк­түү­рүгэр  Елена Голомарева: «Бүгүҥҥү тема биһиэхэ сытыы суолталаах. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата сир аннын туһанааччылары кытта хардарыта улахан үлэни ыытар. Сорох боппуруостар толорор уонна сокуону таһаарар былаас өттүттэн сүрүннээһини эрэйэллэр. Ону биһиги кыттыһан быһаарыахтаахпыт. Бу судаарыстыба политикатын сүрүн хайысхаларыттан биирдэстэрэ буолар», — диэтэ.