Муосчуттарбыт туохтан хомойоллоруй?

Тохсунньу 30 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ билиҥҥи кэмҥэ тыҥаан турар бэрт наадалаах, «ыарыылаах» боппуруоска «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муоһу кыһан уһаныы искусствотын сокуонунан сүрүннээһин» диэн тиэмэҕэ «төгүрүк остуол» буолан ааста. Тэрээһин сол да курдук баары баарынан кэпсэтиилээх, санаа атастаһыылаах, мөккүһүүлээх сэргэхтик барбытын бэлиэтиибин.
«Төгүрүк остуолу» Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайан ыытта.

Улахан харгыс үөскээбит

Саха норуота сэлии муоһуттан уустаан-ураннаан араас оҥоһуктары оҥорон таһаарар уран тарбахтаах маастардарбыт Василий Попов, Дмитрий Никифоров, Семен Пестерев, уо.д.а. ааттарынан киэн туттуон туттар. Искусство бу көрүҥэ Сахабыт сиригэр ордук муҥутаан 70-с сылларга сайдыбыта.
Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр араас куораттарынан уонна улуустарынан тарҕанан, искусство ити көрүҥүнэн дьарыктанар 66 маастар баара биллэр. Өрөспүүбүлүкэ Национальнай художественнай музейыгар сэлии муоһуттан барыта 939 оҥоһук хараллан сытар.
«Төгүрүк остуолга» баар кыһалҕаны төрдүттэн билэр маастардар Василий Амыдаев, Георгий Родионов, Константин Мамонтов, уо.д.а. кыттыыны ыллылар.
Уран тарбахтаах дьоммут туохтан хомойор, туох кыһалҕалаах эбиттэрий? Биир саамай сүрүн кыһалҕаларынан, сөбүлүүр идэлэринэн дьарыктаналларыгар, искусство ити көрүҥүн сайыннаралларыгар сырьенан, матырыйаалынан кыайан хааччыллыбаттара буолар. Кыһыыта кыһыылаах диэбиккэ дылы, мамонт, бу аарыма кыыл уҥуохтара ордук элбэхтик уонна үчүгэй туруктаахтык харалла сытар сирдэринэн тыйыс тымныылаах Сахабыт сирэ буолар ээ. Ол курдук, экспердэр сэлии муоһун саппааһын 80% бэйэлээх бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар баарын бэлиэтииллэр. Маны таһынан Ханты-Мансийскай уонна Ямало-Ненецкэй автономнай уокуруктарга, Красноярскай кыраайга, Магадан уобалаһыгар, Чукоткаҕа бааллара биллэр.
Онон искусствобыт ити көрүҥэ салгыы сайдарыгар улахан харгыс үөскээбит.

90-с сыллартан саҕалаан

Кистэл буолбатах, мамонт муоһунан эргинии күн бүгүн «күлүк» ырыынак сокуонуттан толору тахса илик. 90-с сыллартан саҕалаан, мамонт муоһугар болҕомто күүһүрбүтэ. Ити ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар федеральнай да, өрөспүүбүлүкэ да таһымыгар мамонт муоһунан туһаныыга сокуонунан сүрүннээһин суоҕа.
Мамонт муоһа бөҕөтүн-таҕатын туһунан уос номоҕо буолан кэпсэниллэр. Тас дойдулар эргиэмсиктэрэ итини сыыска-буорга түһэриэхтэрэ дуо? Ураты суолталаах муоспутун хоро таһыы остуоруйата итинтэн саҕаламмыта. Ол курдук, 90-с сыллар бүтүүлэригэр аан дойду практикатыгар бастаан мамонт муоһун уонна тобохторун көрдөөһүҥҥэ геологическай-чинчийэр үлэлэр барбыттара. Экспедиция Саха сирин хотугу өттүгэр мамонт муоһун уонна тобоҕун саппааһа 500 тыһ. тоннаҕа (тус толкуйбунан, бу сыыппара кэлиҥҥи сылларга сэлии муоһун хоро таһыы түмүгэр аччаабыт буолуон сөп) тиийэр диэн түмүккэ кэлбитэ.
«Төгүрүк остуолга» предпринимательство уонна инвестиционнай сайдыы миниистирэ Антон Сафронов билигин мамонт муоһун саппааһа үөһэ этэн аһарбыт сыыппарабар тэҥнэһэрин бэлиэтээтэ.

Парламент итэҕэһи туоратыыга үлэлэһэр

Биллэрин курдук, 2005 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Президенэ Вячеслав Штыров көҕүлээһининэн «Мамонт фаунатын тобохторун — айылҕа ураты ресурсатын туттууну уонна дьаһайыыны сүрүннээһин» диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллыбыта.
Сокуону ылыныы, этэргэ дылы, үтүө өрүтэ үгүс этэ. Ол курдук, бородууксуйаны хостооһун үрдээбитэ, бу хайысхаҕа аччыгый бизнес сайдыыта күүһүрбүтэ, хотугу улуустарга 200 эбии үлэ миэстэтэ таһаарыллыбыта, мамонт муоһунан оҥоһуктары оҥоруу бэрээдэктэммитэ, бюджет бары таһымыгар нолуок киириитэ улааппыта. Оттон мамонт муоһун ресурсаларынан туһаныы сиртэн хостонор баайы туһаныы быраабылаларыгар чугаһатыллыбыта. Сокуон олоххо киирбит өссө биир үтүөтүнэн мамонт муоһун хостооһуну уонна туһаҕа таһаарыыны бэрээдэктээһин буолар. Ол курдук, тустаах сокуон ирдииринэн, Саха сиригэр муоһу көрдүүр үлэ анал лицензиянан мэктиэлэнэр.
Өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллыбыт сылын олунньу ыйыгар буолбут аукциоҥҥа уопсайа 102 кг сэлии муоһа атыыламмыта. Эмиэ бу сыл сэтинньитигэр 2500 кг араас суортаах муос батарыллыбыта. Нөҥүө сылыгар 624 кг ыйааһыннаах мамонт муоһа атыыламмыта. 2007 сыллаахха буолбут аукциоҥҥа Австралия, Франция, Япония, Америка уонна Тайвань кыттыыны ылбыттара. Ити сыл 33 тэрилтэ мамонт муоһун хостооһунугар лицензияны ылары ситиспитэ. Тустаах сокуон ирдииринэн бу тэрилтэлэр сыллата аукциоҥҥа кыттыыны ылыахтаахтара. Кыттыбат түгэннэригэр, лицензиялара уһатыллыбата. Ыытыллар аукционнар мамонт муоһунан эргиниини «күлүк» бизнестэн таһаарыыга, чопчу сыана быһыыга уонна олохтоох нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтиигэ олугунан буолбуттара. Холобур аҕаллахха, 2007 сылга диэри аҥаардас Гонгкоҥҥа биир сылга ортотунан 10 тонна мамонт муоһа аҕалыллара. Бу туһунан киинэ уһулан көрдөрөн тураллар.
Ол эрээри 2007 сыллаахха борокуруор бырачыаһынан тустаах сокуон толору күүһүнэн үлэлиирэ тохтотуллубута.
Ил Түмэн депутаттара, парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ сокуон толору күүһүнэн үлэлиирин ситиһэргэ үлэлэһэллэр. Маны таһынан кинилэр парламент төрдүс ыҥырыылаах депутаттарын курдук, мамонт муоһун уонна тобохторун хостууру нормативнай-правовой акталарынан хааччыйар, сүрүннүүр инниттэн «Сиртэн хостонор баай туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэриини туруорсууну салгыыллар. Ол курдук, Госдумаҕа, Федерация Сэбиэтигэр ити боппуруоһу күүскэ туруорсаллар.

Уран тарбахтаах дьоммут туохтан хомойор, туох кыһалҕалаах эбиттэрий? Биир саамай сүрүн кыһалҕаларынан, сөбүлүүр идэлэринэн дьарыктаналларыгар, искусство ити көрүҥүн сайыннаралларыгар сырьенан, матырыйаалынан кыайан хааччыллыбаттара буолар. Кыһыыта кыһыылаах диэбиккэ дылы, мамонт, бу аарыма кыыл уҥуохтара ордук элбэхтик уонна үчүгэй туруктаахтык харалла сытар сирдэринэн тыйыс тымныылаах Сахабыт сирэ буолар ээ.

«Күлүктэн» тахсарын хайдах ситиһэбит?

«Төгүрүк остуолга» бу салаанан дьарыктанар сэттэ министерство баарыттан, түөрдэ кыттыыны ылла. Тустаах үлэ сүрүннэммэтэ кинилэр холобурга аҕалар сыыппаралара араастаһалларыттан көстөн кэллэ.
Тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылбыт дьон ордук сэргээн предпринимательство уонна инвестиционнай сайдыы миниистирэ Антон Сафронов этиитин иһиттилэр. Кини: «Кистэл буолбатах, мамонт муоһун хостооһун уонна батарыы «күлүк» ырыынак сокуоннарынан бара турар. Ити сырье батарыллар сыанатын биллэрдик аччатта. Ол курдук, 2014-2015 сылларга бастакы суортаах муос биир киилэтэ 30-35 тыһ. солк. буоллаҕына, билигин ити сыыппара 18 тыһ. солк. түстэ. Биһиги бу боппуруоһунан Сингапурга уонна Кытайга дьыалабыай сырыыны оҥорбуппут. Онно биһиги дьоммут манна атыылыыр сыаналарынааҕар, миэстэтигэр таҥастаммыт бэлэм бородууксуйа сыаната быдан үрдүгүн көрдүбүт. Бу сырыы тустаах боппуруоска концепция оҥорорбутугар төһүүнэн буолбута. «Хаҥалас» урутаан сайдар сиргэ-уокка сэлии муоһун таҥастыыр уонна харайар киини тэрийиэххэ сөп. Оччоҕо сыаната урукку курдук, киилэтэ отучча тыһыынчаҕа чугаһыа этэ», — диэн эттэ.
Миниистир сэлии муоһугар ордук Кытай интэриэстээҕин туһунан эттэ. Биллэрин курдук, бу судаарыстыба урукку өттүгэр слон муоһунан үгүс оҥоһуктары оҥороро. Ол да үрдүнэн биһиги сэлиибит муоһугар болҕомтолорун күүскэ хатыыллара. 2017 сыллаахха кулун тутарга слон муоһунан эргиниини бобор туһунан сокуону ылыммыттара. Онон биһиги бородууксуйабытыгар наадыйыылара өссө үрдүүрэ биллэр.
Антон Сафронов: «Тус­таах боппуруоһу сөптөөхтүк бы­һаа­рыахпытын наадалаах. Биир, соҕотох предприятиены буолбакка, Кытайы кытта холбоһуктаах тэрилтэни тэрийдэхпитинэ, батарыы боппуруоһун быһаарыахпыт. Миэстэтигэр саҥа үлэ миэстэлэрэ тэриллиэхтэр этэ. Оттон хостооһун боппуруоһа төрдүттэн табатык сокуонунан сүрүннэниэн наада. Ити быһаарылыннаҕына, промышленность, култуура министерстволарын кытта Саха сирин социальнай-экономическай олоҕор, нэһилиэнньэҕэ сүрдээх улахан суолталаах боппуруоһу оннуттан хамсатыахпытын сөп дии саныыбын. Кыһалҕаны миэстэтигэр тиийэн көрбөккө сылдьан, сүрдээх чэпчэкитик этэн, быһааран кэбиһиэххэ сөп. Күн сарсын Абыйга командировкаҕа барабын. Онно тустаах боппуруоһу кытта билсэн баран, бары сүбэнэн проблеманы быһаарыахпытын сөп», — диэн этиитин түмүктээтэ.
«Төгүрүк остуолга» промышленность уонна геология миниистирин солбуйааччы Виталий Калашников сэлии муоһун хостооһун «Сиртэн хостонор баай туһунан» федеральнай сокуон тустаах ыстатыйаларынан, Российскай Федерация айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа министерствотын анал бирикээһинэн сүрүннэнэрин туһунан эттэ. Итинтэн атын бэрээдэктиир атын нуорма-быраап акталара суохтарын бэлиэтээтэ. Миниистир бу салааны тустаах регион бэйэтэ сүрүннүүрүгэр, бэрээдэктииригэр ханнык суол баарын туһунан эттэ. Ол курдук, мамонт ураты статуһун туһунан федеральнай сокуон ылыллыан наада эбит. Эбэтэр «Сиртэн хостонор баай туһунан» федеральнай сокуоҥҥа мамонт тобохторо баар миэстэлэрэ олохтоох сиргэ сыһыарыллалларын курдук уларытыы киириэн сөптөөҕүн туһунан Калашников бэлиэтээтэ. Кини ити сокуоҥҥа көҕүлээһиннэр олоххо киириилэрин ситистэхпитинэ, өрөспүүбүлүкэ ити салааны бэйэтин илиитигэр ылан салайыаҕын, хонтуруоллуоҕун туһунан эттэ.
Миниистири солбуйааччы «күлүк» ырыынак туһунан этиилэр олоҕо суохтарын, сэлии муоһун көҥүллээх эрэ хостуулларын ыйда. Ол курдук, ааспыт сылга сэлии муоһун хостуурга 528 көҥүл (лицензия) бэриллибит. 2015 сыллаахха 108 тонна, 2016 сыллаахха 81 тонна муос хостоммут. Урукку өттүгэр лицензияны киин сир биэрэр эбит. 2015 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Президенэ кэпсэтии ыытан, Россия бырабыыталыстыбатын анал дьаһала тахсан, бэйэбит көҥүлү биэрэр буолбуппут. Виталий Калашников хостонуллубут сырье сороҕо миэстэтигэр хааларын (төһөтө хааларын чопчулаабата) туһунан эттэ. Сэлии муоһун үгүс өттө тас дойдуга таһаарыллар эбит.
Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров: «Итиччэ элбэх лицензия тоҕо бэриллэрий, манна туох интэриэс баарый, тустаах дьон хармааннарыгар төһөлөөх элбэх доллары укталлара буолуой?» — диэн ыйытта. Александр Сергеевич өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар итинтэн төһө үп-харчы киирэрин туоһуласта. Миниистири солбуйааччы хостооччулар лицензия ылалларыгар 7,5 тыһ. солк. госпошлина эрэ төлүүллэрин туһунан эттэ. Кини «күлүк» ырыынак суох диэн этиитин, ити хоруйунан, этэргэ дылы, биирдэ туора сотон кэбистэ.
Билигин дойду экономическай, политическай кириисискэ киирэн, хас биирдии кэппиэйкэни ааҕынан-суоттанан олорор, дохуот киирэр ханаалларын харах харатын курдук харыстыыр кэмҥэ былаас бу салааны бэрээдэктииргэ ылсыбыта саамай сөптөөх.

Искусство бу салаатынан дьарыктаныан баҕалаах ыччаттаахпытыттан киһи үөрэр, санаата көтөҕүллэр. Ол курдук, икки үөрэх кыһатыгар муосчукка 48 устудьуон үөрэнэ сылдьарын бэлиэтиибин. Кинилэр бэйэлэрин оҥоһуктарынан быыстапкаларга, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар.

Ханнык механизмнар толкуйданыахтарын сөбүй?

Икки миниистир этиилэригэр муосчуттарбытын хайдах быһыылаахтык өйүүр туһунан этии оҥоһуллубатаҕын бэлиэтиибин.
Депутат Антонина Григорьева: «Тустаах боппуруоска бэлэмнэммит концепцияҕа муосчуттарбытын, үөрэх тэрилтэлэрин сырьенан хааччыйыы туһунан ханнык да этии суох. Искусство ити көрүҥэ сайдыытыгар өлүүлээн хаалларыахтаахпыт, итиннэ механизм толкуйданыахтаах дии саныыбын. Маастардарбыт уонна искусство ити көрүҥүнэн дьарыктанар дьоммут оҥорбут үлэлэринэн, бородууксуйаларынан инвестиция баар буолуон, судаарыстыбаннай сакаас оҥоһуллуон сөптөөх дуо?» — бэрт оруннаах этии аҥаардаах ыйытыыны миниистирдэргэ биэрдэ.
Антон Сафронов олохтоох оҥорон таһаарыыга анал фонда тэриллээри турар, бу чэрчитинэн маастардары кытта бииргэ концепция оҥоруохтарын, “АЛРОСА”, «Анаабыр алмаастара» курдук бөдөҥ хампаанньалары кытта бииргэ үлэлэһэн, урбаанньыттары үп-харчы өттүнэн өйүүргэ үлэлэһиэхтэрин туһунан эттэ.
Депутат Дмитрий Саввин: «Муосчуттарбыт хас биирдиилэрэ тус-туспа үлэлиир урбаанньыттар буолаллар, кинилэри өйүүргэ предпринимательство уонна инвестиционнай сайдыы министерствота төһө үбү-харчыны тыырда?» — диэн ыйытта. Кини сэлии муоһун хостуурга сирбит-уоппут алдьанарын-кээһэнэрин, экологиябытыгар охсуутун туһунан туоһуласта. Дмитрий Васильевич, олохтоохтор кэпсииллэринэн, хайа хайанан сиҥнэн суох буоларын бэлиэтээтэ.
Миниистир Антон Сафронов билигин муосчуттарбытын биир да кэлтэгэй кэппиэйкэнэн өйөөбөккө олороллорун туһунан бэлиэтээтэ. Кини миэстэтигэр олохтоох оҥорон таһаарыы аҕыйаҕын эттэ. Оттон муосчуттарбыт оҥорон таһаарааччылар буолалларын ыйда. Онон фонда тэрилиннэҕинэ, кинилэр үп-харчы өттүнэн өйөнүөхтэрин туһунан бэлиэтээтэ. Антон Сафронов маастардары кытта хаста да көрсөн атах тэпсэн олорон, ирэ-хоро кэпсэппитин, кинилэр айар үлэлэрин кэтиирин, дуона суох дохуокка, босхо кэриэтэ искусствобыт ити көрүҥэ сайдарын туһугар үлэлии, айа-тута сылдьар талааннаах муосчуттарынан киэн туттарын туһунан эттэ.
Депутат Александр Уаров национальнай баайбытын-дуолбутун хоту улуустартан сөмөлүөтүнэн, бөртөлүөтүнэн кэлэннэр хоро таһа олороллорун, итини муниципальнай тэриллии да, быраабы харыстыыр уорган, прокуратура да, ким да хонтуруоллаабатын туһунан бэлиэтээтэ. «Төгүрүк остуолга» хонтуруоллуур уорган ити боппуруоһу кыайан быһаарбатын, быраабы харыстыыр уорганнар кытталлара наадатын ыйдылар. Депутат маастардарбытын сырьенан хааччыйыыга чэпчэтиилэри олохтооһуҥҥа тустаах министерстволар механизм толкуйдуохтарын, бюджеттан үп-харчы тыырыллыытын ситиһиэхтэрин, статустарын үрдэтиигэ үлэ барыан наадатын туһунан эттэ.
Депутат Елена Голомарева этэринэн, сэлии муоһун хостооһуҥҥа төрүт олохтоохтору кытта хайаан да сөбүлэһии түһэрсиллиэхтээх, муосчуттарбыт шедеврдары бэлэмнээн таһааралларын наадатыгар, кинилэри өйүүр үп базата баар буолуохтаах.
Парламентарий Иван Шамаев суут-сокуон утарбат буоллаҕына, сайынын устудьуоннар этэрээт тэринэннэр муоһу хостооннор, үөрэхтэрин тэрилтэлэрин сырьенан хааччыйыахтарын сөптөөҕүн туһунан эттэ.
Киһи искусство бу салаатынан дьарыктаныан баҕалаах ыччаттаахпытыттан үөрэр, санаата көтөҕүллэр. Ол курдук, икки үөрэх кыһатыгар муосчукка 48 устудьуон үөрэнэ сылдьарын бэлиэтиибин. Кинилэр бэйэлэрин оҥоһуктарынан быыстапкаларга, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар.
Ити дьыаланы иһиттэн билэр А.Е. Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин дириэктэрэ Яна Игнатьева искусство бу салаатын сайыннарыыга улахан харгыстар үөскээбиттэрин бэлиэтээтэ. Энтузиаст дьон эрэ үлэлии-хамсыы сылдьарын туһунан эттэ. Уустарбытын, маастардарбытын өйөөһүҥҥэ, араас тэрээһиннэри ыытыыга судаарыстыбаннай бырагырааманан баара-суоҕа 2 мөл. солк. эрэ көрүллэр эбит. Атын бары бырагыраамалары кытта тэҥнээтэххэ, саамай кыра суума. Кини сэттэ министерство буолбакка, биир сүрүннүүр боломуочуйалаах тэрилтэ баар буолара наадатын туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Кырдьык, этэр эппитин кэннэ, сэттэ салайааччы сэттэ аҥы дьаһайаллара, итинтэн үлэ-хамнас ыһыллара биллэр. Яна Игнатьева искусство оҥоһуктарыгар, омук быһыытынан баайбыт-дуолбут курдук национальнай реестр оҥоһуллуохтааҕын туһунан бэрт сөптөөх этиини оҥордо. Билигин биирдиилээн дьон сүүрэн-көтөн сахабыт быһаҕар уонна ураһаҕа патент ылбыттар. Яна Игнатьева итинник буолуо суохтааҕын, бу үлэ сокуонунан сүрүннэниэхтээҕин туһунан бэлиэтээтэ.
2005 сыллаахха Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыт сокуоҥҥа үлэлэспит, Аллайыаха улууһугар баһылыгынан үлэлээбит Александр Дронов сэлии муоһун үрдүгэр олорон, маастардарбыт сырьелара суоҕа киһини харааһыннарбат буолуоҕун табыллыбат диэн эттэ. Кини мамонт муоһун сиртэн хостонор баайга киллэрэр наадалааҕын бэлиэтээтэ.
Өр сыллар усталара бу салааҕа мунньуллан кэлбит кыһалҕалар оннуттан хамсаан, көмүөл мууһа хамсаан эрэрэ инникигэ эрэли үөскэтэр. Бары биир сүбэнэн национальнай баайбытын-дуолбутун харыстааһыҥҥа, бас билиигэ үлэлээтэхпитинэ-хамсаатахпытына, үөһэ этиллибит боппуруостар хайаан да быһаарыллыахтара дии саныыбын. Искусствобыт ити көрүҥэ салгыы сайдарыгар толкуйдар тобуллуохтара, тустаах боппуруос быһаарыллыаҕа диэн эрэллээхпин.

Санаалар

Тоҕо болҕомто ууруллубатый?
Василий Амыдаев, Саха сирин худуоһунньуктарын Союһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ:
— Муоһунан кыһыы искусствота дириҥ силистээх-мутуктаах, музейдарбытыгар хайа баҕарар омук болҕомтотун тардар, хайа баҕарар быыстапкаҕа туруорар үрдүк кылаастаах, кэрэ үлэлэр тураллар. Ити оҥоһуктар — национальнай баайбыт-дуолбут. Билигин маастардар матырыйаалбыт, сырьебут суоҕа үлэбитин атахтыыр. Сэлии муоһун үрдүгэр олороммут, олус кыбыстыылаах, абалаах уонна хомолтолоох. Элбэх фигуралаах, таһымнаах үлэни оҥорор кыахпыт суох. Тоҕо искусствобыт бу көрүҥэ сайдыытыгар болҕомто ууруллубатый? Магаданнар биһигиттэн сырьену атыылаһыҥ диэн этии киллэрэллэр.
Ити мэһэйдэри аахсыбакка, соторутааҕыта Магадаҥҥа ыытыллыбыт быыстапкаҕа биһиги маастардарбыт бастакы, иккис миэстэни ыллылар.
Искусствоны өйүүргэ анал судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллар кэмэ кэллэ дии саныыбын. Бу тэрээһиҥҥэ авторскай оскуоланы аһан үлэлэтии туһунан сүрдээх үчүгэй этии киирдэ. Маастардарбыт ити нөҥүө уопуттарын тарҕатыах этилэр. Бу боппуруоска туспа мунньах өссө ыытыллара наадалаах.
Айымньыны бизнестэн араарарга үөрэниэхпитин наада. Судаарыстыбаттан өйөбүл баара буоллар, маастардарбыт үбү-харчынан оҥоруунан үлүһүйбэккэлэр, шедеврдары бэлэмнээн таһаарыах этилэр. Аны талаан, дьоҕур атыыланнаҕына, кэхтэр диэн өйдөбүл эмиэ баар. Айар талааннаах киһи бизнескэ охтуо суохтаах.

Болҕомтону — кадры бэлэмнээһиҥҥэ
Константин Мамонтов, Российскай Федерация үтүөлээх худуоһунньуга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин искусствотын үтүөлээх деятелэ, профессор:
— Сэлии муоһуттан оҥоһуктары тас дойдулар сүрдээҕин сэргииллэр. Бэйэбит үппүтүнэн-харчыбытынан матырыйаал атыылаһаммыт, сүрэхпит баҕатынан искусствобыт бу көрүҥэ сайдарын туһугар күүстээхтик үлэлиибит, быыстапкаларга кыттабыт.
Сахабыт сиригэр талааннаах ыччат, оҕо элбэх. Кинилэри үөрэтиэххэ наада. Маастардары бэлэмниир үөрэх кыһаларыгар босхо үөрэнэр былааннаммыт миэстэлэр наадалар. Былырыын үлэлии-хамсыы сылдьар дьоҥҥо Арктикатааҕы култуура уонна искусство институтугар 286 тыһ. солк. төлөөн үөрэнэр алта миэстэни биэрбиттэрэ. Онно киирбит оҕолор босхо үөрэнээри ювелирдары бэлэмниир салааҕа көһөн хаалбыттара. Онон муосчуттары бэлэмнээн таһаарарга судаарыстыбаттан үбүлэнэр анал миэстэлэри туруорсабын. Устудьуоннары үөрэтэргэ сылга ортотунан 500 кг сэлии муоһа наада.
Оттон маастардарга сырье атыылаһарбытыгар судаарыстыба үп-харчы көрүөн сөп этэ.
Билигин тобох матырыйаалларынан, ону килиэйдээн, силбээн үлэлии олоробут.

Үгэһи илдьэ сылдьыы — уустук сорук
Гаврил Родионов, Россия худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ:
— Бүгүн Ил Түмэҥҥэ сүрдээх наадалаах боппуруос көрүлүннэ. Муосчуттарга сүрдээх элбэх кыһалҕа мунньулунна. Сүүрбэччэ сыл устата Национальнай художественнай музейбытыгар, духуобунай баайбытын мунньар сирбитигэр биир да маастарбыт үлэтэ киирбэтэҕин бэлиэтиибин. Сырье сыаната наһаа ыараата. Мин саныахпар, айар үлэҕэ миэстэтигэр матырыйаал аттарыллан хайаан да хаалыахтаах. Онон кэлиҥҥи сылларга үлэбит таһыма аччаан хаалла. Итинтэн искусствобыт таһыма намтаата. Мантан биһиги кыбыстабыт, урукку ааттаах-суоллаах муосчуттарбыт «Саха муоһа» диэн аатырбыт оскуолаларын түһэрэн эрэбит диэн. Биһиги кимҥэ да майгыннаабат туспа буочардаахпыт, көрүүлээхпит. Үгэһи илдьэ сылдьыы олус диэн уустук соругунан буолар.

Судаарыстыбаттан өйөбүл баара буоллар
Александр Винокуров, Россия худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ:
— Мин кыһалҕаттан, уһанаары Ыксаллаах быһыы-майгы министерствотыгар үлэлиибин. Хамнаһым суох буоллаҕына, кыайан уһанар кыаҕым суох. Күнүс үлэлиибин, киэһэтин, түүнүн уһанабын. Оттон судаарыстыбаттан өйөбүл баара буоллар, аҥаардас сөбүлүүр идэбинэн дьарыктаныах этим. Туттар тэрили атыылаһарбытыгар кырата 300 тыһ. солк. наада. Дьиҥ уһанар дьон ханнык да бырааппыт суох. Оҥоһуктарбытын атыылыыр да, сырье атыылаһар да. Ый анараа өттүгэр Москваҕа муос оҥоһуктарбытын сүгэн быыстапкалаан кэллим. Оҥоһуктары көрбүт дьон кэрэ оҥоһуктартан харахтара ууланаллар, наһаа сэргииллэр. Саха омук искусствотын бу көрүҥүн хааллараары, харыстаары, духуобунаһы, култуураны тилиннэрээри эрэ үлэлиибит-хамсыыбыт.