Ыраас уута суох доруобуйабыт чөл буолара уустук

Ыраас иһэр уу кыһалҕатын ырытарга чуолаан Мэҥэ-Хаҥалас улууһа талыллыбыта мээнэҕэ буолбатах. Улуус депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин этэринэн, ыраас иһэр уунан хааччыйыы тыын суолталаах. Хас биирдии нэһилиэк баһылыктара бу боппуруоска үгүс күчүмэҕэйдэри көрсөллөр. Маны таһынан бу кыһалҕа ас-үөл, доруобуйа, экология эйгэтин барытын курдаттыы хабар.

Чуолаан Мэҥэ-Хаҥалас улуу­һун 2017 сыллаах бүддьүөтүгэр экология өттүгэр тахсар хоромньуну аахтахха, аҥардас ыстарааптан 224,7 тыһ. солк., итиэннэ тулалыыр эйгэҕэ куһаҕан дьа­йыы түмүгэр 384,86 тыһ. солк киирбит. Бу толкуйдатар.

СӨ айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев дакылаатыгар министиэристибэ ыытар үлэтин сүрүн тосхоллорун билиһиннэрдэ. Ол курдук, 2017 сыллаахха уу эбийиэктэригэр 1178 хонтуруоллуур-кэтиир үлэ ыытыллыбыт. Онно 280 сокуону кэһии тахсыбыт. Онтон быйыл 136 туо­ратыллыбыт. 2568 тыһыынча солкуобай суумалаах 165 ыстараап түһэриллибититтэн, 1497 тыһ. солкуобай төлөммүт. Саамай улахан хоромньу ньиэп бородууксуйатыттан тахсар. Өлүөнэ өрүһү киртитэр сүрүн тэрилтэлэринэн «Водоканал» БОС АО (74,8%), «Ленское ПТЭС» ББО (13,9%), “Жатайтеплосеть” МУП (7,7%) буолаллар. Онон Өлүөнэ эбэ уута «а» уонна «б» разрядтаах үһүс кылаастаах хаачыстыбалаах.

Ыспыраапка

 Кулун тутар 30 күнүгэр Алын Бэстээххэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр нэһилиэнньэни ыраас иһэр уунан хааччыйыы» диэн «төгүрүк остуол» буолан ааста. Кыттыыны ыллылар: Ил Түмэн сир сыһыан­наһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев, Ил Түмэн дьиэ кэргэн, оҕо аймах, ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Баишев, Мэҥэ-Хаҥалас МТ баһылыга Николай Старостин, оройуоннааҕы дьокутааттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, СӨ айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев, олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын уонна энергетика миниистирин солбуйааччы Виталий Руфов, «Роспотребнадзор» Саха сиринээҕи управлениетын санитарнай ирдэбил, лицензиялааһын уонна регистрация отделын начаалынньыга Маргарита Корнилова, СӨ бырамыысыланнас уонна геология миниистирин солбуйааччы Никита Шепелев.

Олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын уонна энергетика миниистирин солбуйааччыта  этэринэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн нэһилиэнньэлээх пуун 12,5% эрэ киин уунан хааччыйар систиэмэҕэ холбонон олорор. Уунан хааччыйар тэрилтэлэр, эбийиэктэр эргэрэн, сулууспалыыр болдьохторо ааспыта кистэл буол­батах. Маны саҥардар үлэ ыытыллара хайаан да наада. Сүрүн кыһалҕанан манна, биллэн турар, үп-харчы тиийбэтэ буолар диэн Виталий Руфов бэлиэтээтэ.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ “Хомунаалынай инфраструктура эбийиэктэрин саҥардыы” диэн саҥа бырагыраама иһинэн уу сүүрэр, канализация  турбаларын ыраастааһын, иһэр ууну ыраастааһын уо.д.а үлэлэр бараллар. Бу чэрчитинэн саҥа ыраастыыр систиэмэ чуолаан Дьокуускай куоракка быйыл алтынньыга үлэҕэ киирэрэ күүтүллэр. Сааскы халаан уутун кытта иһэр уу хаачыстыбата биллэ уларыйарын бары бэркэ билэбит. Кыраантан түһэр уу билиҥҥи туругунан ыраастанар, үөнэ-күрдьэҕэтэ өлөрүллэр эрээри, уу болоорхой өҥө кыайан туоратыллар кыаҕа суох диэн «Водоканал» иһитиннэрдэ.

«Роспотребнадзор» Саха сиринээҕи управлениетын санитарнай ирдэбил, лицен­зиялааһын уонна регистрация отделын начаалынньыга Маргарита Корнилова: «Уу хаачыстыбатыгар боруоба ылан, кэтээн көрөн, үөрэтэн баран, иһэр уубут олус мөлтөх диэн түмүккэ кэллибит. Уу састаабар тимир, фтор, натрий, литий, барий баара биллэр. Ордук мөлтөх уулаах улуустарынан Сунтаар, Үөһээ Бүлүү, Чурапчы буолаллар. Иһэр уу хаачыстыбатынан уонна хааччыллыытынан саамай үчүгэй көрдөрүүлээх Нерюнгри куорат (96%) инники күөҥҥэ иһэр”, — диэн эттэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ бытыылкалаах уунан дьарыгырар 60-тан тахса тэрилтэ баара биллэр. Бу уубут хаачыстыбата эмиэ туспа боппуруос. Бу өттүгэр эрэллээх, чахчы туһалаах ууну иһэрбитин бэрэбиэркэлиир үлэ эмиэ туспа чинчийиини эрэйэр диэн Маргарита Васильевна бэлиэтээтэ.

СӨ бырамыысыланнас уонна геология миниистирин солбу­йааччы Никита Шепелев сир аннынааҕы ууну көрдөөһүн үлэтэ хайдах барарын кэпсээтэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ 136 уу ылар сир баар. Онтон 36 скважина Дьокуускай территориятыгар киирсэр. Сир аннынааҕы ууну көрдүүргэ, биир скважина хаһыытыгар 44 мөлүйүөн баранар.

Өскөтүн итиччэ үлүгэр харчыны аҥардас көрдөөһүҥҥэ ыытар буоллахпытына, уу баар сирин таба тайанаат да, тута муниципалитет туһаныытыгар биэрэр олус табыгастаах буолсу диэн норуот дьокутааттара этии киллэрдилэр.

Онон мантан инньэ туһаан­наах тэрилтэлэр ыккардыларыгар ситимнээх үлэ барара наада диэн мустубут дьон тоһоҕолоон эттэ.

Туспа кыһалҕанан Мэҥэ-Хаҥалас Томтор, Тиэлиги, Өлө­чөй нэһилиэктэрэ иһэр уунан буолуохтааҕар, сүөһү да уулатар күөллэрэ суох буолан,  биэрэс­тэлээх сиргэ ынах уулаталлара болҕомтоҕо ылылынна.

Маны таһынан улуус сиригэр баар айылҕа биир ураты көстүүтэ – Абалаах эмтээх источник тоҥон турара биллэр. Бу сир эмиэ норуот туһатыгар тахсар кэмэ уолдьаста диэн Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Баишев бэлиэтээтэ.

Аны туран, өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит уу ылар биир үгэспит  — муус уутун туһунан туспа санаа эмиэ этилиннэ. Муус уута дистилированнай ууну кытта биир. Маннык уунан үлүһүйэр эмиэ табыгаһа суох. Бу ууларга микро-макро элеменнэр көрдөрүүлэрэ олус намыһах. Онон куруук муус уутун эбэтэр ити этэр дистилированнай ууну иһэр киһи этигэр-хааныгар баар микроэлеменнэрэ уҥуоҕуттан-сүһүөҕүттэн, сүрэҕин былчыҥнарыттан кытта супту суураллан тахсаллар. Тиһэҕэр бу киһи остеопорозтаныан, сүрэҕинэн охтуон сөп диэн учуонайдар дакаастаан тураллар.

«2012-2016 сс. хаачыстыба­лаах дьиэ-уот коммунальнай өҥөлөрүнэн хааччыйыы уонна электроэнергетика сайдыыта» судаарыстыбаннай быра­гыраамаҕа киирэр «Ыраас уу» хос бырагыраама үлэтэ түмүктэннэ. Манан сибээстээн Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев уһун болдьохтоох концепцияны оҥорорго эттэ. Итиэннэ өрөспүүбүлүкэҕэ бу боппуруоска туспа бырагыраама үлэлиирэ ирдэнэр диэн бэлиэтээтэ. Маны ситиһэргэ Бырабыыталыстыба уонна муниципалитет күүскэ үлэлэһиэх тустаах диэн тэрээһини түмүктээтэ.

Иһэр уубут киһи этигэр-хааныгар дьайыытын үөрэтии күүскэ барыахтаах. Олохтоох нэһилиэнньэ ыраас ууну иһэриттэн, сүөһүтэ-аһа ыраас сиргэ мэччийэриттэн, уулууруттан кэлэр кэскилбит, доруобуйабыт быһаччы тутулуктааҕын өйдүөх тустаахпыт. Бу киһи хараҕар дэбигис быраҕыллыбат эрээри, тыын боппуруос диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо.

Олорор мутуккун кэрдимэ диэн өс хоһоонун манна аҕалар тоҕоостоох. Уутуйан олорор эбэлэрбитин киртитэн бараммыт, бэлэм минералламмыт, битэмииннэммит иһэр ууну бытыылкаҕа кута-кута атыылаһан иһэр кэммит тирээн кэлэн иһэргэ дылы… Баҕар, бу сайдыы биир көрүҥэ диэхтэрэ. Ол гынан баран, айылҕабыт биэрбит бэлэҕин – ыраас ууну харыстаан, сатабыллаахтык туһаныы билиҥҥи кэмҥэ суолтата улаатта.