Хайдах тураҕын, саха ынаҕа?

Ааспыт үйэ инньэ 30-с сылларыгар саха ынаҕын кырыы ха­раҕынан кынчарыйыы, кинини элбэх үүттээх уонна эттээх атын боруоданан солбуйуу суһал бэбиэскэтэ турбута биллэр. Ол бэлиитикэ 50-с сыллар бүтүүлэригэр, 60-с сыллар саҥаларыгар Сахабыт сиригэр «кыайыы­лаахтык» олоххо киллэриллибитэ. Саха ынаҕа кыра буолбут буруйугар, бэйэтин туһугар, судаарыстыба эрэпириэссийэтигэр түбэспитэ.

Саха ынаҕын хаттаан тилиннэрии туһунан кэпсэтии саҥа түһүмэҕэ ба­ра турар. Бэйэбит Маҥаачыйабыт барахсан үүтүн сыата үрдүгэ, этин сааһа бырдьыгынас сыа буолан ураты минньигэһэ, бор уонна кэмчи аһылыктааҕа, ыарыыга мээнэ ылларымтыата суох күүстээх иммунитеттааҕа, о.д.а. элбэх кэрэхсэбиллээх хаачыстыбалардааҕын билигин истэн уонна ааҕан бары билэбит диэххэ сөп. Манна кыбытан эттэхпинэ, бэйэм төһө да аныгы кэм киһитэ буолларбын, инньэ 19 үйэҕэ төрөөбүт-үөскээбит ийэлээх аҕалаах буоламмын, обургу саастаныахпар диэри, ол Маҥаачыйа барахсан үүтүн уонна этин эмсэхтэнэн улааппытым. Ол барыта иһим көппөйөрүттэн атыны билиммэт сааспар этэ да буоллар, син биир тыыннаах туоһу дуома буоллаҕым дии.
Бүгүн түргэн, имигэс өйдөөхтөр хайы-үйэ саха сүөһүтүн мыраамар этинэн Арассыыйа ырыынагын толорон, үрдүк барыһы сомсор туһунан кэпсэтиини туруораллар. Бэрт буолуох этэ эрээри, били өлө илик эһэ тириитин үллэстибиккэ эбэтэр этэ суох эрээри, сылбыххай ууну оргутуммукка тэҥнээх кураанах саҥа-иҥэ буолаахтаатаҕа.
Биллэрин курдук, саха ынаҕын удьуорун харыстыыр уонна ууһатар сыаллаах-соруктаах «Тускул» уонна «Бытантай» судаарыстыба бюджетыттан үбүлэнэр питомниктар 2004 сылтан тэриллэн үлэлээн кэллилэр. Ааспыт сыл саҥатыгар «Сахаагроплем» судаарыстыба бюджетын учреждениета тэриллибитэ уонна күһүөрү сайынтан үлэтин саҕалаабыта. «Тускул» саха ынаҕын питомнига бу тэрилтэҕэ отдел быһыытынан сыһыарыллыбыта. Бу аҕыйах ыйдааҕыта «Сахаагроплем» СБУ салайааччытынан Василий Лукин ананан үлэлии сылдьар.
— «Сахаагроплем» СБУ, — диир Василий Тимофеевич, — маннык хайысхаларынан үлэтин ыытар: бастакыта, саха ынаҕын харыстааһын уонна ууһатыы. Иккис – өрөспүүбүлүкэ ынах сүөһүтүгэр сэлиэксийэлиир, боруоданы тупсарар үлэ. Үсүһүнэн, саха сылгытын сэлиэксийэлиир киинэ уонна табаҕа үлэлэһэбит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сылгыга 24, ынах сүөһүгэ 8, табаҕа 4 уонна сибиинньэҕэ 1 племенной хаһаайыстыбалар бааллар.

Бу түмүктэммит сылга убаһаны араарыы, сылгы хаанын ылан боруодатын сыаннаһын быһаарыы, ыйаа­һыннарын, кээмэйдэрин быһаарыы былааннаах үлэлэрэ толорулуннулар. Сыл ахсын племенной атыылааһын тэриллэр, ол курдук 2017 сылга 905 сылгы, 191 ынах сүөһү атыыланна. Төрүүр-ууһуур сылгы да, ынах сүөһү да уопсай ахсааныттан племенной састааба 10 бырыһыанын ылыахтаах. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ билигин 12 тыһ. племенной биэлээх буолуохтааҕын оннугар 6340 эрэ итинник төбөлөөх, оттон племенной ыанар ынаҕын ахсаана — 1750 эрэ. Бу ахсааны элбэтии соруга биһиги иннибитигэр турар.
— Василий Тимофеевич, кэпсэтиибитин сүрүннээн саха ынаҕар туһаайыахпын баҕарабын. Саха сирин киин өттүгэр төрүт сүөһүгэ уһун сылларга үлэлэһэн кэлбит «Тускул» питомник отделга кубулутуллан саҥа тэрилтэҕэ сыһыарылынна. Маныаха ыстаатыс туһунан эппэккэ туран, уопсай үлэтигэр-хамнаһыгар оҕустарыылаах тахсан хаалыа суоҕа дуо?
— Урукку «Тускул» питомник бары исписэлиистэрэ, биир да киһи көҕүрээбэккэ, оннуларынан хааллылар. Бары улахан уопуттаах, дьыалаларыгар дьиҥ бэриниилээх үлэһит дьон. Саха ынаҕар көрүллэр үп-харчы, солкуобайынан да энчирээбэккэ, бэйэтин хайысхатынан туттуллуоҕа. Онон, үлэтин-хамнаһын, сыалын-соругун, каадырынан хааччыллыытын, үбүн-аһын чааһынан, урукку бэйэтин бэйэтэ дьаһанан олорбут балаһыанньата уларыйбат.
— Василий Тимофеевич, эн төһө да саҥа салайааччы дэннэргин, ТХМ-ҥа уруккуттан үлэлээбит дьыаланы-куолуну, балаһыанньаны бэркэ билэр киһигин. Саҥа киһини «хабарҕалыыр» сатаммат дьыала да буоллар, хайдах баарынан эт эрэ — саха ынаҕа бүгүн хайдах турарый?
— Өссө 2011 сыллаахха саха ынаҕын сэлиэксийэлиир-племенной үлэтигэр былаан ылыллан турар: 2016 сылга диэри уопсай ахсаанын 2585, оттон ыанар ынаҕын 798 төбөҕө тиэрдэргэ. Бүгүн уопсай ахсаана 1552, ыанньыга 638 төбөҕө тэҥнэһэр. Саха ынаҕын бүгүҥҥү балаһыанньата ыарахан. Онтон атын буолуон да сатаммат. Төрүт сүөһүнү хаттаан тилиннэрии үлэтэ өссө 90-с сыллартан саҕаламмыта эрээри, күн бүгүнүгэр диэри киниэхэ анаан биир да хотон, сайылык тутулла илик. Урукку сопхуостар саҕанааҕы өтөх буолбут хотоннорго, сайылыктарга кыбыллан тураахтыыллар. Маннык ураты ыарахан балаһыанньаҕа тутуллан турар сүөһү ахсаана хайдах да элбиир кыаҕа суох.

Сыл бүтүүтэ Эбээн Бытантай улууһугар 100 сүөһүгэ аналлаах хотон тутулунна. Саха ынаҕар анаан XXI үйэҕэ тутуллубут аан бастакы тутуу буоларын бэлиэтиэххэ наада. Тоҕо ала-чуо онно тутулунна? Саха ынаҕын букатыннаахтык эһии саҕана, бу барахсаттарыҥ таастаах Дьааҥы хайаларын быыстарыгар, мээнэ киһи тиийбэт үрэхтэрин бастарыгар дьылыйан ордон хаалбыттар эбит. Саха ынаҕын тобоҕо тыыннаах ордон хаалбыт чахчыта, оннооҕу олохтоох дьон бүтүн саха норуотун иннигэр оҥорбут үрдүк үтүөтүн быһыытынан сыаналаныахтаах. Кырдьыга баара, кинилэр харыстаспатахтара, уопсай сүүрээҥҥэ бас бэринэн, кыдыйан кэбиспиттэрэ буоллар, бүгүн анаан хасыһан үөрэтэр исписэлиистэр эрэ «саха төрүт боруода ынаҕа үөскээн-төрөөн сылдьыбыт үһү ээ» диэ эбиттэрэ буолуо.
Нам Таастааҕар 120 сүөһүгэ анал­лаах хотон бырайыага уонна симиэ­тэтэ оҥоһуллан бэлэм эрээри, бу үүммүт сыл бюджетыгар кыайан киирбэтэ.
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ саха ынаҕын өйөөбөт буолбатах. Бюджет кодексатын сокуонунан, бюджеттан үбүлэнэр тэрилтэни министиэристибэ өссө хос үбүлүүр бырааба суох. Онон мэхэнисээссийэлээх хотон тутуута өрөспүүбүлүкэ сайдыыга (инвест) бюджетын үбүлээһининэн барыан сөп этэ да, манна социальнай хайысхалаах эбийиэктэр уруттата тутуллаллар.
ТХМ бирикээһинэн, 2017 сылга саха ынаҕар 5 тирэх хаһаайыстыба — Сунтаар Элгээйитигэр, Таатта Баайаҕатыгар, Куорунай Кэптинигэр, Амма Соморсунугар уонна Эмиһигэр — тэрилиннэ. Сүөһүлэрэ «Тускултан» ылыллыбыттара. Тирэх хаһаайыстыба хас биирдии сүөһүтүгэр сылга 15 тыһ. солк. субсидияны көрөргө быһаарыллыбыта.
Кэлин сылларга саха ынаҕын билиҥҥи туругун уонна инники дьылҕатын туһунан уопсастыбаннас ортотугар балачча сэниэлээх кэпсэтии тахсан, итинник кыракый хамсааһын баар буолла. Саха ынаҕа, туох да мөккүөрэ суох, норуот баайа буолар. Ол күндү баайбытыгар адьырҕалыы сыһыан үөскээн сылдьыбыта – ааспыт суол, ааспыт история. Атын кэпсэтиини эрэйэр тиэмэ буолар. Бүгүн төрүт баайбытын бүтэһиктээх эстииттэн өрүһүйүү, ону тэҥинэн кинини чөлүгэр түһэрии уталытыллыбат соруга барыбыт иннигэр турар.
Манна норуот талбыт дьонугар – дьокутааттарга — эрэниэҕи баҕарыллар. Өлөр, букатыннаахтык эстэр турукка тиийбит саха ынаҕын үбүлэниитэ адьас дуона суох. Оттон үчүгэй үбүлээһинэ суох – ахсаана эбиллэр кыаҕа суох. Оннооҕор көрүллэр харчыта аҕыйаата да­ҕаны, ахсаана соннук эмиэ бииргэ аҕыйаһан киирэн барар ээ. Баҕар, сорох дьокутааттар саха ынаҕын боппуруоһун нэһилиэнньэ киэҥник туруорсубат диэн саныыллара буолуо. Нэһилиэнньэ утарбат, кини үүтү көбүччү туттаран, харчылана сатыыр кыһалҕаҕа эрийтэрэн сылдьар. Билиҥҥи туттарыллар үүккэ сыата-арыыта улахан оруолу ылбат, киилэтэ-лиитирэ быһаарар суолталаах. Оттон биһиги бары нэһилиэктэрбит, улуустарбыт, куораттарбыт кыракый оҕо тэрилтэлээхтэр, элбэх социальнай учреждениелаахтар, тэрилтэлэрдээхтэр. Балары хаачыстыбалаах бэйэ үүтүнэн, үрүҥ аһынан хааччыйыы тоҕо сатаныа суохтааҕый? Оскуола оҕотун аһын олохтоох балыгынан уонна этинэн хааччыйар туһунан дьаһал тахсыбытын улаханнык үөрэ истибиппит. Мантан тэптэн, баҕардар, төрүт ынахпыт үүтүн туһунан саҥалыы толкуй үөскээрэй?
— Саха ынаҕын хотугу улуустарга хото иитии туһунан тугу этиэҥ этэй?
— Сөп этэ. Хотугу улуустарга, айылҕаларын уустук төрүөттэринэн, ынах сүөһү киэҥник иитиллэр кыаҕа суох. Сэбиэскэй саҕана, бэйэлэрин олохтоох наадыйыыларыгар суоттанан, ииттэллэр этэ. Билигин онтулара да кыаллыбат буолла. Саха ынаҕа эстэн эрэр боруода буоларынан, хаанын буккуһуннарбат инниттэн, туспа ойдом тутуллан иитиллиэхтээх. Бу маныаха хотугу улуустар олус табыгастаах усулуобуйалаахтар. Аны сирдэрэ-уоттара илиинэн эрэ оттонор буолан, улахан күчүмэҕэйдэри көрсөллөр. Биир тылынан, отторо мэлдьи кэмчи буолар. Бор уонна кэмчи аһылыктаах саха ынаҕа эрэ кинилэргэ тулуһар кыахтаах. Бэйэлэрэ төһө кыаналларынан, төрүт сүөһүлэрин ииттэн, ыан иһэн, үрүҥү аһаан улаханныын-кыралыын чахчы абыраныахтар этэ буоллаҕа. Саха ынаҕа барахсан, хайдахтаах да чэҥ муус дойдуга олох уотун саҕарга абыраллаах хатат буолуохтаах үөһэттэн айдарыллыбыт бүтүн ыйааҕын, бүгүн да илдьэ сылдьарыгар бары эрэнэн кэбиһиэҕиҥ.

Салайааччы киһи ситэри сэһэнэ итинник. Ала-чуо саха ынаҕар сыһыаннаах сэргэх сонуна хобул соҕус да буоллар, ол Бытантайга хотон тутуллубута үөрүүлээх суол. Саха ынаҕар анаан, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бастакы уонна билиҥҥитэ собус-соҕотох хотон тутулуннаҕа… Хомолтолооҕо, кэлиҥҥи сылларга бытантайдар сүөһүлэрин ахсаана биир кэм аҕыйыы турар. Соҕурууттан көмүс сыанаҕа тиэллэн кэлбит элбэх үүттээх уонна эттээх хайа эрэ боруода буолбатах, сүтэр-симэлийэр кутталга сылдьар саха ынаҕын бүгүҥҥү туруга итинник.
Хайа да түбэлтэҕэ, сылаас дьиэҕэ олорон, тыл ысталыгар бытантайдары хооһурҕатан итинник этиллибэт. Өрөспүүбүлүкэ киин улуустарыгар саха ынаҕа амырыын усулуобуйаҕа иитиллэн турар буоллаҕына, ол ыраах Бытантайга дьыала хайдаҕын көрбүттээҕэр сэрэйбит көнө. Саха ынаҕар эппиэтинэстээх дьон, эрэдэбиэйиттэн салайааччытыгар тиийэ, чахчы нуусталарын ууран туран үлэлии сатыыллар эрээри, түмүгэ көстөн биэрбэт. Өрөспүүбүлүкэ саамай үрдүкү салалтатын саха ынаҕар олоҕурбут хаҕыс сыһыана уларыйан биэрбэтэҕинэ, сэргэх түмүгү ситиһэр өтөрүнэн кыаллыбата буолуо.
Ким да эппэт эбээт, күн сарсын саха ынаҕын дэлэтэн, кини биэрэр быйаҥынан байан-тайан туруоҕуҥ диэн. Остуоруйаҕа да оннукка тиийэр саарбах. Туох-ханнык иннинэ, саха ынаҕын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазатын тэрийии сыалынан (баччааҥҥа диэритин төрүт туох да баазата суох сыгынньах питомниктар үлэлээн сыралаһан кэллилэр), бюджекка анал устуруоканан сөптөөх үбүлээһин көрүллүөхтээх. Ама, да сүөһү буолбутун иһин, тыһыынчанан сылларга норуотун аһатан-сиэтэн кэлбит ытык Ынахпыт иннигэр оҥорбут хараҥа аньыыбытыттан, муҥ сатаатар сорҕотун боруостуу сатыах тустаах этибит.