Норуотун төрүт баайын туһугар

Саханы   аһатан -сиэтэн    кэлбит биэбэйбит    туһунан

Саха норуотун уһулуччулаах учуонайа Г.П.Башарин 1962 сыллаахха тахсыбыт «Саха сиригэр ынах сүөһүнү иитии историята» үлэтигэр XIX үйэ ортотуттан 1917 сылга диэри кэми хабан суруйар. Биллэрин курдук, XIX үйэ ортотугар Саха уобалаһын ыстатыыстыкаҕа кэмитиэтэ тэриллибитэ. Кэмитиэт үлэтин-хамнаһын биир сүрүн хайысхата наукаҕа быһаччы сыһыаннааҕа. Онон Г.П.Башарин бу кинигэтэ дьиҥнээх наука төрүтүгэр олоҕурбут дөкүмүөннэринэн уонна дааннайдарынан салайтаран суруллубут үлэ буолар.

Кинигэҕэ сурулларынан, 1857 сыллаахха Саха уобалаһын 5 уокуругар 171 666 ынах сүөһү баар эбит. 1917 сылга бу көрдөрүү 487 490 ынах сүөһүгэ тэҥнэспит. Маныаха биир түгэни туспа тутан бэлиэтиэххэ: оччолорго саха ынаҕа хаан буккуһуутун бара илик, адьас бэйэтин ыраас удьуорунан сылдьара.

Саха ынаҕын туһунан эрдэтээҥҥи бэлиэтээһиннэр уобаластааҕы бэтэринээр быраас С.Я.Дмитриев, агроном М.П.Скадченко, академик А.Д. Миддендорф, этнографтар Р.  Маак, В.Л. Серошевскай, сыылынай В.М. Ионов  уо.д.а. суруйууларыгар бааллара анал литэрэтиирэҕэ ыйыллар. Эдэр аптаныамыйалаах Саха өрөспүүбүлүкэтин салайааччыта М.К.Аммосов туруорсуутунан, Саха сирин оҥоруулаах күүстэрин кыаҕын наукаҕа олоҕуран чинчийэр уонна үөрэтэр сыаллаах ССРС НА бөдөҥ эспэдьииссийэтэ 1925-1930 с.с. үлэлээбитэ. Саха сиригэр иитиллэр дьиэ сүөһүтүн олохтоохтук чинчийиини Е.И.Шубская уонна Ф.И.Салтыков салайар этэрээттэрэ ыыппыттара.

Т/х наукатын дуоктара, саха ынаҕын өр сылларга үөрэппит Г.П.Коротов суруйарынан, ССРС НА дьиэ сүөһүтүгэр анал этэрээтин салайааччылара Е.И.Шубская уонна Ф.И.Салтыков саха ынаҕа кыра үүттээҕин уонна эттээҕин чопчу ыйан бэлиэтээбиттэр. Ону сэргэ, саха ынаҕа быстар куһаҕан усулуобуйаҕа уонна биир оннук татым аһылыкка тутуллан турарынан, кини ис кыаҕа кыайан арыллыбатаҕын бэлиэтээн суруйбуттар. Саха ынаҕын хаанын буккуһуннарбакка эрэ, үчүгэй усулуобуйаҕа бэйэтин ыраас көрүҥүнэн иитэр наадатын чорботон эппиттэр. Онуоха сүрүн куоһурунан кини үүтүн сыата таһыччы үрдүгүн, кытаанах айылҕа-килиимэт усулуобуйатыгар үйэлэргэ миккиллэн кэлбит уһулуччулаах тулуурун, ыарыыга бэриммэт удьуорун, төрүүр-ууһуур дьоҕурун,  о.д.а. бастыҥ хаачыстыбаларын холобур аҕалбыттар.

Судаарыстыбаннай  былаан  уонна  сиэнчэрдээһин бэлиитикэтэ

Ааспыт үйэ 20-с сылларын бүтүүлэригэр дойдуга тыа сирин маассабай кэлэктиибинэн (холкуостааһын ньыматынан) үлэҕэ тардыы саҕаланар. Былаан уонна ол туолуута – тутаах ирдэбилгэ турар. 8 холмогуор боруода оҕустан турар бастакы баартыйа Архангельскай уобаластан Саха АССР Сиргэ наркомаатын племхаһаайыстыбатыгар 1929 сыллаахха кэлбит. Ол аата 20-с сыллар бүтүүлэригэр диэри саха ынаҕа бэйэтин дойдутугар ыраас хаанын тутан сылдьыбыт.

1932 сылга САССР бырабыыталыстыбата «Холмогуор уонна сэмэнтээл оҕустарынан саха ынаҕын боруодатын тупсарыы туһунан» быһаарыыны ылар. 1934 сылтан саҕалаан, «Лензолото» Бодойботооҕу, «Якутзолототранс» Алданнааҕы сопхуостарыттан өрөспүүбүлүкэ киин оройуоннарыгар сэмэнтээл боруода сүөһүлэри аҕалааһын тэриллэр. 1937 сылтан Архангельскай уобаластан ыраас боруода холмогуор, Смоленскай уобаластан сэмэнтээл сүөһүнү маассабайдык аҕалыы саҕаланар. 1937- 1946 с.с. Саха сирин холкуостарыгар 866 сэмэнтээл уонна 420 холмогуор боруода буоһатар сүөһү кэлэр.

Итинник күүрээннээх үлэ ыытыллыбытын түмүгэр, ааспыт үйэ 50-с сылларын бүтүүтэ саха төрүт сүөһүтэ онон-манан бытанан, барбах аатыгар эрэ ордон хаалар. Үүнээйи да, хамныыр харамай да, ол иһигэр киһи эмиэ, суортарын уонна хааннарын иссиһиннэрдэххэ, толуу төрүөҕү биэрэрэ баар суол. (Маныаха, киһи, өссө бүтүн омук хаана буккуһуутун  туһунан этэр олуона буолуоҕа. Бүтүннүү сиэнчэрдэнэн хаалбыт омук баар буолуон табыллыбат, баар да буоллаҕына, ол, бука, атыннык ааттанан  эрдэҕэ).

Киһи   тоҕо  сүөһүнү   иитэрий?

Саха төрүт сүөһүтэ, ханнык да харыһылтата суох бүтүннүү сиэнчэрдэниитин ырааҕы, киэҥи эргитэн толкуйдуур дьон айхаллыы көрсүбэтэҕэ өйдөнөр суол. Сүөһү иитиитин дьыалатыгар сыһыаннаах биирдиилээн учуонайдар, исписэлиистэр өттүлэриттэн, саха ынаҕын төрдүттэн симэлитии судаарыстыбаннай бэлиитикэтин сөпсөөбөт өттө, ол санааларын тастарыгар аһаҕастык таһаарар, өссө суруйар кыахтара улахан харгыстаах кытаанах кэмнэрэ эмиэ баара.

Ол үрдүнэн, оччолорго даҕаны сорох дьон өттүттэн сээбэҥниир толкуйдаах этиилэр киирэллэр эбит: «Саха сирин киин өттүгэр саха төрүт боруода сүөһүтэ симэлитиллэн бүтэр уһукка тиийиитэ,  наука уонна быраактыка үлэһиттэрин болҕомтолорун тардыахтаах». «Саха ынаҕа уратылаах хойуу үүтүн сүтэрэр  турукка тиийбитэ барыбытын дьиксиннэриэхтээх. Кини бу сыаналаах хаачыстыбатын харыстааһыҥҥа уталытыллыбат дьаһаллар олоххо киллэриллэллэрэ наада буолла».

Киһи дьиэ сүөһүтүн тоҕо иитэрий? Сыччах соҕотох суолунан салайтаран, элбэх уонна үчүгэй хаачыстыбалаах бородууксуйаны ылаары. Ол эбэтэр бэйэтэ үчүгэйдик аһаары уонна ордубутунан дохуот киллэринээри. Бүттэ. Атын ханнык да киритиэрий уонна суох. Ити өттүнэн, саха ынаҕын сиэнчэрдээн симэлитии бэлиитикэтэ оруннаах. Өскөтүн кини үүтэ уонна этэ кыра диир наука бигэргэтиитин тутуһар буоллахпытына.

Оттон саха ынаҕын атын боруода хаанын кытта буккуһуннаран тупсарыы туһунан боппуруоска учуонай Г.П.Коротов маннык суруйбут: «Саха сиригэр саха төрүт ынаҕын үүтүнэн да, ыйааһынынан да баһыйар баһырхай маасса буккаас сүөһү баар буолла. Ол эрэн, бу буккаас сүөһүттэн ылыллар үүт сыатын уонна белогун састаабынан саха ынаҕар тиийбэт. Саха-холмогуор, саха-сэмэнтээл 1-кы уонна 2-с көлүөнэ буккаас ынахтар үүттэрэ бастаан сөбүгэр хойуу буолар. Онтон 3-с көлүөнэ буккаас сүөһүгэ тиийэн, үүттэрин сыатын бырыһыана урукку төрүттэрэ ыраас боруода холмогуор уонна сэмэнтээл сүөһү киэннэригэр түһэн хаалар».

Петр Аполлонович Романов

1932 сыллаахха САССР Орджоникидзевскай оройуонугар төрөөбүтэ. 1956 сыллаахха Москватааҕы бэтэринээр акадьыамыйатын бүтэрбитэ. 1956 -1968 с.с. ТХССНЧИ сүөһү иитиитин отделын үрдүкү наукаҕа үлэһитэ. 1969 -1982 с.с. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын доцена, зоотехнияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ. Саха ынаҕын удьуорун харыстааһыҥҥа туһуламмыт научнай монографиялар, ыстатыйалар ааптардара. Тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата, Саха АССР үтүөлээх зоотехнига, СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.
Аан дойдутааҕы I териологическай кэнгириэс (Москва, 1974), II, XIV норуоттар икки ардыларынааҕы генетиктэр кэнгириэстэрин (Брно, Чехословакия, 1978. Москва, 1978) кыттыылааҕа.

Кини кимий?

Саха төрүт сүөһүтүн эрэйдээх-буруйдаах дьылҕатын сүрэҕэр, дууһатыгар чугастык ылынан, кылгас олоҕун устата дьирээлэһэн охсуспут киһинэн Петр Аполлонович Романов буолар. Олоҕун уонна үлэтин кылгас кэпсээнигэр маннык суруллубут:

«1932 сыллаахха САССР Орджоникидзевскай оройуонугар төрөөбүтэ. 1956 сыллаахха Москватааҕы бэтэринээр акадьыамыйатын бүтэрбитэ. 1956 -1968 с.с. ТХССНЧИ сүөһү иитиитин отделын үрдүкү наукаҕа үлэһитэ. 1969 -1982 с.с. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын доцена, зоотехнияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ. Саха ынаҕын удьуорун харыстааһыҥҥа туһуламмыт наука монографияларын, ыстатыйаларын ааптардара. Тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата, Саха АССР үтүөлээх зоотехнига, СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Аан дойдутааҕы I териологическай кэнгириэс (Москва, 1974), II, XIV норуоттар икки ардыларынааҕы генетиктэр кэнгириэстэрин (Брно, Чехословакия, 1978. Москва, 1978) кыттыылааҕа».

Билэр дьон этэринэн, Петр Аполлонович ийэтин төрүттэрин өттүнэн урукку Саккырыыр  оройуонуттан силистээх-мутуктаах. Кэргэнэ, Галина Александровна, Рязаннааҕы мэдиссиинэ үнүстүүтүн бүтэрбит, онтон төрүттээх дьахтар. Эргэ тахсан, Дьокуускайга кэлэн, СГУ БГФ-гар зоология хаапыдаратыгар чахчы уһуннук үлэлээбит. Эрэ өлбүтүн кэннэ, оҕолорунаан Рязаҥҥа көспүт.

Петр Романов соҕуруу үөрэҕин бүтэрэн кэлээт, саха ынаҕар чинчийэр үлэтин саҕа­лаабыт. Ол аата 1956 сылтан. 1982 сыллаахха күһүн куобах күрэҕэр сылдьан, киһи саанан дэҥнээн тыына быстар. Баара-суоҕа 50 саастааҕар. Кылгас олоҕун аҥаарын, сыратын-сылбатын, үөрүүтүн-хомолтотун барытын сахатын ынаҕар анаабыт үтүөкэннээх киһи, учуонай, ботуруйуот эбит. Норуотугар маннык үрдүк өҥөлөөх үтүө киһи аатын-суолун, кини сырдык кэриэһин биһиги булгуччу ахтан аһарар иэстээхпит.

Саха ынаҕын дуулаҕа  көмүскээччитэ

Бу киһи туһунан, туох кыалларынан, хаһыакка суруйаары, кинини чугастык билиэхтэрин сөптөөх, олоххо уонна үлэҕэ алтыһан сылдьыбыт биирдиилээн дьону бүдүмэхтии тутуһа сатаатым. Бастатан туран, саха сүөһүтүгэр анаммыт сүрүн монографияларын, үрдүнэн-аннынан да буоллар, билистим. Элбэх сыыппаралаах, дааннайдардаах, түмүктээһиннэрдээх үлэлэр. Тустаах интэриэстээх киһиэхэ чахчы туһалаах кинигэлэр.

Эрдэ этиллибитин  курдук, ойоҕо уонна оҕолоро дойдуларыгар барбыттара ырааппыт. Хаан уруу аймаҕын туһунан биир да тылы-өһү истибэтим. Сэрэйэбин, Петр Аполлонович бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ, төһө да кырыйдаллар, дьиэҕэ олордоллор, баалларын. Оттон ол ыраах сылларга үөрэппит сүүһүнэн ахсааннаах устудьуоннара өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕанан сырыттахтара. Хаһыат балаһата кинигэ буолбатах, элбэх киһини син биир батарар кыаҕыҥ суох.

Дьэ, ол да буоллар, киһи барахсан баара-суоҕа мутугунан быраҕыллар муҥур үйэтэ муҥутуур кылгаһын үрдүнэн, өссө кини кэриэһэ, аата-суола куосумас түргэнинэн сүтэн-иҥэн, умнуллан хаалар быһымахтаах үйэтигэр тиийэн кэлэн олордохпут.

Чахчыта даҕаны, норуотун төрүт баайын туһугар, ол аата норуотун үгэстэрэ, матырыйаалынай уонна духуобунай култуурата салҕана туралларын туһугар бүтүн олоҕун анаабыт бу үтүөкэннээх киһи охсуспут охсуһуута толору сырдатыыны эрэйэрэ туох да мунааҕа суох дьыала.

Олоххо  оломноон сылдьыбатаҕа

— Петр Аполлоновичтыын биир тэрилтэҕэ, биир кэмҥэ бииргэ уһуннук үлэлээн сылдьыбыппыт, — диир т/х наукатын дуок­тара, бэрэпиэссэр, СӨ наукатын үтүөлээх дьиэйэтэлэ Николай Семенович Пермяков.

— Үчүгэй сыһыаннаах этибит, олус аламаҕай уонна аһаҕас, туруору майгылаах киһи этэ. Иһит эрэ, бу гынан баран, билигин төбөбөр тутан хаалбыт, биир да өйдүү сылдьар түгэним суох эбит ээ. Тоҕо оннуга эбитэ буолла, кырдьан, мэйиим убаан хаалбыта оччо эбитэ дуу… 86 саастаахпын. Күннээҕи түгэнтэн ураты, тугу да боччумнааҕы кэпсэппэтэхпит оччо эбитэ дуу. «Совершенствование КРС в Якутии» кинигэтин «Дорогому Николаю Семеновичу в знак глубокой признательности по совместной и плодотворной работе в области скотоводства Якутии» диэн анал суруктаан биэрбитэ бу баар. Чэ, ити курдук.

«Георгий Коротовтыын саха сүөһүтүн тиэмэтигэр үлэлээбиттэрэ. Петр Аполлонович саха сүөһүтэ ханна ордон, бүгэн сылдьар сураҕын иһиттэ да, хомуна-тэринэ охсон, онно миэстэтигэр тиийэн үлэлиир этэ. Оттон ол саҕана, ыраас хааннаах саха сүөһүтэ, сүрүннээн хотугу улуустар кырыыба олохтоох-дьаһахтаах  түбэлэригэр ордон хаалбыт этэ. Онон Петр Аполлонович наар эргитэн айан-сырыы, кэлии-барыы түбүгэр уонна үөһүгэр сылдьара. Ол курдук, 1958-1962 с.с. кини ТХССНЧИ зоотехническай эспэдьииссийэтин састаабыгар кыттан Үөһээ Дьааҥы, Саккырыыр, Муома, Абый, Өймөкөөн, Орто уонна Үөһээ Халыма оройуоннарын олохтоох сүөһүлэрин чинчийбитэ. Баай матырыйаалы мунньуммута. Кини генетика уонна сэлиэксийэлээһин төрүттэригэр олоҕуран, саха төрүт сүөһүтүн төрдүн-ууһун, удьуорун, боруодатын кэлим тутан чинчийбит сэдэх учуонай буолар. Бэйэтин үлэтигэр атын боруода ынах сүөһүлэри кытта тэҥнээн чинчийэн көрүүлэрдээх.

Петр Романов биир улахан өҥөтө саха ынаҕын сүтэн эрэр боруодаҕа киллэртэрэн, наука киниэхэ саҥалыы болҕомтотун туһаайарын уонна үбүнэн өйүүрүн ситиспитигэр сытар.  Акадьыамык Л.К.Эрнст биһиги киһибитин өйүүр этэ. Ленинград Пушкин куоратыгар сүтэн эрэр аҕыйах ахсааннаах ынах сүөһү боруодатын лабаратыарыйата тэриллибитэ. Петр Аполлонович ол тэрилтэ үлэһиттэрин кытта ыкса сибээстээҕэ.

Петр Аполлонович саха ынаҕар анаммыт наука дуоктарыгар үлэтин бүүс-бүтүннүүтүн чөмчөтөн түмүктээн сылдьан, былаҕайга былдьанан хаалбыта», — диэн кэпсээнин түмүктүүр ТХССНЧИ-гэ бииргэ үлэлээбит кэллиэгэтэ, т/х наукатын дуоктара, үлэ уонна тыыл бэтэрээнэ Николай Иннокентьевич Горохов.

Манна эбэн эттэххэ, П.А.Ро­манов СГУ-га үлэлиир сылларыгар, үнүбэрсиэт зоотехническай эспэдьииссийэтин салайан, Үөһээ Дьааҥы оройуонун уонна урукку Саккырыыр «Ленинскэй» сопхуоһун сүөһүлэригэр үстүүтэ төхтүрүйэн чинчийэр үлэтин ыыппыта. Ону таһынан, Кэбээйи уонна Томпо оройуоннарыгар үлэлээбитэ. Онон, кини курдук эспэдьииссийэлии тэрээһининэн, уһун кэм устата элбэхтик айаннаан, киэҥник хабан, саха төрүт ынаҕын уонна буккаас сүөһүтүн дириҥник чинчийбит учуонай суох.

— 1955 сыллаахха т/х техникумун бүтэрэн, бэтэринээр биэлсэр идэтин ылан, Саккырыыр оройуонугар үлэлии барбытым. «Победа» холкуоска исписэлиистээбитим. Зооветеринарнай пууҥҥа саха ынаҕа баар этэ. Бэйэм баҕабынан ылсан, ол ынахтарга бонитировка оҥорон, ядро тэрийбитим. 1958 сыллаахха СГУ-га үөрэнэ киирбитим. Петр Аполлонович аспирантураны бүтэрэн кэлэн, саха ынаҕынан дьарыктанан барбыта. Ол кэмҥэ туох да буккааһа суох ыраас хааннаах саха ынаҕа Саккырыырга эрэ ордон хаалбыт этэ. Онно тиийэ сылдьан, миигиттэн хаалбыт үлэм дөкүмүөннэрин кытта билсибит, киммин-туохпун ыйыталаспыт. Куоракка кэлэн, көрдөөн булан, оннук билсэн турабыт. Онон Петр Аполлоновичтыын, үлэнэн уонна науканан ситимнээн, табаарыстыы дьон буолбуппут.

1963 сыллаахха аспиран­тураҕа киирбитим, саха сиэнчэр ынахтарын морфологияларын үөрэппитим. Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччытынан үлэлээбит С.Н.Платонов биһиэхэ кэтэхтэн үөрэммитэ. Дьупулуомун үлэтин  Романов салайбыта. Бэркэ диэн тапсар, өйдөһөр, доҕордуу сыһыаннаах дьон этилэр. Степан Николаевич кэлин үрдүк дуоһунаска үлэлии сылдьан, киһитин мэлдьитин өйүүр буолар этэ. Иккиэн булка сылдьан, быстахха дэҥнэнэн, олохтон туораан тураллар. Сүрдээх хомолтолоох суол этэ.

Петр Романов киһи быһыы­тынан бэрт эйэҕэс-сайаҕас майгылааҕа. Туохтан да иҥнэн-толлон турбат буолара. Нуучча-саха тылларын дэгиттэр билэр, улахан сайдыылаах киһи этэ. Соҕуруу устудьуоннуу сылдьан, хайыһарынан сүүрүүгэ Москва уобалаһын чөмпүйүөнэ буолбутун киэн тутта кэпсиирэ. Наукаҕа улахан дьоҕурдаах, туруу үлэһит киһи күөгэйэр күнүгэр, үлэлиир-хамсыыр сааһын саамай үгэнигэр олохтон туораабыта хомолтолоох, — диэн кэпсээнин түмүктүүр биология наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх дьиэйэтэлэ Иван Саввич Решетников.

Ыйыталаспыт дьонум бары «ол Романов туһунан Чугунов бэрэпиэссэр сиһилии кэпсиэн сөп» диэн бигэргэппиттэрэ. Ол санааны өйүөк оҥостон, саха наукатын биир ытыктабыллаах маҥан баттахтааҕа Афанасий Васильевич Чугуновка тиийэбин. Киһим сахалыы ыраас тылынан-өһүнэн, уурбут-туппут курдук саас-сааһынан кэккэлэтэн кэпсээн киирэн барар:

— Петр Аполлонович биһиэхэ үнүбэрсиэккэ ТХССНЧИ-тэн үлэлии кэлбитэ. Кинилиин зоотехния хаапыдыратыгар 16 сыл бииргэ үлэлээбиппит. Дьоҥҥо сүрдээх амарах сыһыаннаах этэ. Билэр да, билбэт да буоллун, булгуччу ол киһитинээн илии тутуһан дорооболоһон, олохтоон кэпсэтэн, ким хантан төрүттээҕин-уустааҕын билбит-көрбүт буолан хаалара. Маны мин кини бэртээхэй хаачыстыбатынан сыаналыыбын. Үөрэтэр оҕолоругар сыһыана эмиэ амарах, көмөлөһө, өйүү-убуу сылдьар майгылааҕа. Чахчы киһи киһитэ этэ диибин. Сорохтор дэбдэҥ майгылаах дииллэрэ эрээри, дьиҥэр, сыыстараллара. Үөрбүтэ-хомойбута сонно тас дьүһүнүгэр тутатына биллэ-көстө сылдьар, санаабытын утарытынан этэн тэйэр аһаҕас уонна туруору майгытын сыыһа сыаналыыллара.

Учуонай быһыытынан, ыраас саха сүөһүтүн тас көрүҥүн уратытын, тыйыс килиимэккэ уһун кэм устата ньыматыйбыт этин-хаанын олоруутун чинчийбитэ. Петр Романов саха төрүт сүөһүтүн туруулаһыыга чахчы охсуһан охсуспут, киирсэн киирсибит хорсун-хоодуот  санаалаах уонна быһаарыныылаах учуонай этэ. Саха ынаҕар үс монографияны — «Саккырыыр оройуонунааҕы саха сүөһүтэ», «САССР хотугулуу-илиҥҥи өттү­гэр сүөһү иитиитэ» уонна «Саха сиригэр ынах сүөһүнү тупсарыы» — суруйбута. Уопсайа 50-тан тахса научнай үлэни, брошюраны, ыстатыйалары бэчээттэппитэ.

Өлбүтүн кэннэ дьоно көспүттэрэ. Икки кыыс, биир уол оҕолордоохторо.  Уолун бэйэтин аҕатын аатынан Федот диэн ааттаабыт этэ. Кэлин быстах истибиппинэн, Федот аҕатын туйаҕын хатаран,  Москватааҕы бэтэринээр акадьыамыйатын бүтэрбит сурахтааҕа.

Саха ынаҕын кэлин кэмҥэ үөрэппит дьонунан Я.Л.Глембоцкай, С.Н.Попов, П.И.Копейко, Г.П.Коротов, П.А.Романов буолаллар. Кинилэртэн чуолаан П.А.Романов саха төрүт сүөһүтүн тулуурун, тыйыс усулуобуйаҕа сөп түбэһэн биэрэр ньыматын, бородууксуйа биэрэр хаачыстыбатын наардаталаан туран, кинини көрүү-харайыы, аһатыы технологиятын, сэлиэксийэлиир үлэни ыытыы хайысхаларын чопчулаабыта. Учуонай оҥорбут ыйыылара уонна сүбэлэрэ олоххо киирэн испиттэрэ эбитэ буоллар, баҕар, саха ынаҕа бүгүҥҥү хобдох түмүккэ тиийбэтэх буолуон сөп этэ.

Кини  туһунан кэпсээн кэрээбэтин

Талааннаах уонна бэйэтин дьыалатыгар ураты бэриниилээх учуонай туһунан кылгас ахтыылар итинниктэр. П.А.Романов өлбүтэ ырааппытын кэннэ, 90-с сыллар саҥаларыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреатын  аатыгар түһэриллибитэ. Наука эйгэтин бастыҥ эргимтэтэ бу хайҕаллаах холобуру көҕүлээбит буолуохтаах диэн сэрэйэ санаан эрэ кэбиһиэҕиҥ.

Чахчыта даҕаны, норуотун төрүт баайын туһугар, ол аата норуотун үгэстэрэ, матырыйаалынай уонна духуобунай култуурата салҕана туралларын туһугар бүтүн олоҕун анаабыт бу үтүөкэннээх киһи охсуспут охсуһуута толору сырдатыыны эрэйэрэ туох да мунааҕа суох дьыала.

Норуотугар үтүөнү оҥорбут киһи, ол онто төһө-хачча кээ­мэйдээҕэ суолтата суох, аата ахтыллыахтаах, кэриэһэ ытыктаныахтаах диэн санаанан салайтаран, бу матырыйаал сурулунна.