Саха боруода сылгытын дьылҕата

Биһиги өбүгэлэрбит, тыыннаах хаалаары, саха ынаҕын уонна сылгытын кыра аһылыгы ороскуоттуур, көрүүтэ-харайыыта судургу гына төрөтөн-ууһатан, айан таһаарбыттара. Дэлэҕэ, 1917 сыллаахха 483 тыһыынча төрүт ынах сүөһүнү көрөн-харайан аҕалыахтара дуо. Кини көрүүтэ-истиитэ боростуой, аһылыга кыра буолан, туох да тиэхиньикэ суох кэмигэр, туораттан ханнык да көмөнү эрэйбэккэ, эт илиилэринэн иитэн кэлбиттэрэ.

Ол күндү сүөһүбүт үүтэ, этэ кыра буолан, кэлии сүөһүлэргэ үтүрүллэн, сиэнчэрдэнэн эстэр суолга үктэммитэ. 50-ча сыллааҕыта саха сүөһүтүн көмүскээччи учуонай Романов Петр Аполлонович лекциятыгар эппитин өйдөөн хаалбыппынан, 860 эрэ саха ыанар ынаҕа ордон хаалбыт этэ. Ол күндү баайбытын аҕыйах сылынан, саатар, 1000 төбөҕө тиэрдиэхтээхпит диэн турардаах.

Суруналыыс Пономарев И.П. суруйарынан, күн бүгүн 690 ыанар ынахтаахпыт. Кини эмиэ ынахпытын 1000 төбөҕө тиэртэхпитинэ эрэ, боруода быһыытынан симэлийэр туруктан тахсыа диэн учуонайдар бигэргэтэллэрин бэлиэтээбит. Өбүгэбит, тыһыынчанан сылга бэйэтин тыынын толук ууран туран иитэн таһаарбыт сүөһүтэ, 50 сыл устата эбиллиэхтээҕэр, көҕүрээтэр-көҕүрээн, букатын даҕаны сүтэр туруктаах.

Оттон саханы аан дойду­га таһаарыахтаах сылгыбыт бала­һыанньата итинтэн ордуга суох. Сылгыһыттары көрсөөрү Саха си­рин барытын кэриэтэ кэрийдим, элбэх сылгыны көрдүм-иһиттим. Ыраас хааннаах саха сылгытын үөрэтэ уонна иитэ сылдьар киһи хараҕынан көрдөхпүнэ, бу бэйэлээх баайбыт ахсаана 35-50 тыһыынча хаалбыт быһыылаах. Дьиҥэр, төһө хаалбытын билигин чуолкай ким да этэр кыаҕа суох. Хотугу улуустарга барбах ордон сылдьар уонна 18 тыһыынча сылгылаах Таатта улууһа ыраас хааннаах саха сылгытын улаханнык буккуйбакка иитэр.

Билигин Саха сиригэр «При­лен­скэй» уонна  «Мэгэдьэк» диэн саҥа боруодалар баар буоллулар. «Приленскэй» боруодабыт ханнык нэһилиэктэргэ иитиллэн турара чуолкай биллибэт. «Приленскэй» боруода дуу, сиэнчэр дуу? Эмиэ ким да чуолкай быһаарар кыаҕа суох. Хаһаайыттар бэйэлэрэ да буккуллаллар. Сорох хаһаайыстыбалар саха боруода сылгытын иитэ сылдьабыт дииллэр. Мин көрдөхпүнэ, тас көрүҥнэринэн сиэнчэрдэр. Билигин үгүс дьон ыраас хааннаах саха сылгытын көрбөттөр, ол иһин билбэттэр.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 24 племенной хаһаайыстыба баар. Балар сүнньүнэн сиэнчэр сылгыны иитэ сылдьар хаһаайыстыбалар. Кырдьыгынан эттэххэ, бу булкаас сылгынан төрүт сылгыбытын тупсарыы ыытылла турар. Оччотугар ыраас хааннаах саха сылгыта сүтэр чинчилээх.

Оннооҕор биир үйэ кэмҥэ 500 тыһыынчаҕа чугаһыыр ахсааннаах саха ынах сүөһүтэ сиэнчэрдэнэн,  үүтэ-этэ кыратынан быраактанан, 3200 төгүл аҕыйаан, баара-суоҕа 1500 ынах сүөһү, ол иһиттэн 690 ыанар ынах ордон хаалбыта иэдээннээх суол буолбатах дуо?! Боруоданы сиэнчэрдээһин улахан содуллаах, элбэх боруода сир үрдүттэн симэлийбитэ.

Ааспыт сылга АХШ, Канада, Франция, Англия уонна Германия кыахтаах дьоно кыттыһан, үп-харчы уган, «Киһи уонна сылгы» диэн киинэни устаары Америкаттан Москваҕа да, Дьокуускайга да тохтообокко, Өймөкөөҥҥө биһиги «Тоноор» хаһаайыстыбабытыгар кэлэн биир нэдиэлэ устата киинэ устан барбыттара. Бу компания ити иннинэ «Киһи уонна планета» диэн киинэни устан, онтуларын 1 млрд киһи көрөрүн ситиһэн, үп-харчы бөҕөтүн киллэрбиттэрин туһунан суруйбуттара.

Аан дойду үрдүнэн  сылгы 600 боруодата баарыттан «Киһи уонна сылгы» диэн киинэҕэ 18 эрэ боруоданы уонна сылгыны иитэр 130 государствоттан 18-һы эрэ киллэрбиттэр. Ол иһигэр улахан территориялаах диэн Россияны талбыттар. Оттон Россияҕа баар үгүс сылгы боруодатыттан саха сылгытын талбыттар. Киинэҕэ саха сылгыта уһулларыгар аан дойдуга саха сылгытын бырапагаандалааччы Егор Макаров улахан өҥөлөөх. Киинэ режиссера Нанби Томсон этэринэн, бу киинэни эмиэ 1 млрд киһи көрүөн сөп үһү. Бу дьон бастакы киинэлэригэр уонна билигин эмиэ научнай сүбэһитинэн сылдьар, аан дойдуга биллэр казах омук генетик учуонайа Бимбол режиссер ити этиитин бигэргэтэр. Билигин барытын харчы быһаарар, төһөнөн элбэх киһи көрөр да, оччонон элбэх үп-харчы киирэрэ чуолкай.

Киинэ устар кэмнэригэр, бу улахан генетик учуонай биһиэхэ кэлэн биэрбитин мүччү туппакка, нэдиэлэ устата генетика боппуруостарыгар элбэҕи ыйыталастым, бэлиэтэнним. Бэйэм өттүбүттэн саха ыраас хааннаах боруода сылгытын тулуурун, кыаҕын туһунан сиһилии кэпсээтим, көрдөрдүм.

Кини сылгыгыт ыраас хаанын харыстааҥ диэн кичэйэн этэр. Киинэлэрин ханна усталларын быһаараары, күһүн Дьокуускайга кэлэ сылдьыбыттар. Ол кэлэн, куорат таһынааҕы сылгылар бары сиэнчэрдэр эбит  диэн сонно тутатына быһаарбыт. Сиэнчэрдээһин салгыы ыытылла турар буоллаҕына, инникитин балаһыанньаҕыт улаханнык кытаатыыһы диэн сэрэтэр. Мин кэпсээбит былааннарбын биһирээтэ, интэриэһиргээтэ.

2006 сыллаахха дойду президенэ В.В.Путин Саха сиригэр кэлэ сырыттаҕына, Штыров В.А. саха сылгытын уонна табаны национальнай бырайыакка киллэрэри туруорсубута. Ол түмүгэр, Владимир Путин дьаһалынан, Россия тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Гордеев А.В. үлэлиир бөлөҕүн кытта кэлэ сылдьыбыта.

Полпред Исхаков К.Ш., республика президенэ Штыров В.А., правительсто бэрэссэдээтэлэ Борисов Е.А., губернатор О.Кожемяко, о.д.а. үрдүк сололоох дьон биһиги «Тоноор» хаһаайыстыбабытыгар А.В.Гордеевы кытта кэлэн барбыттара. Ити сыл күһүнүгэр Москваҕа «Көмүс күһүн» быыстапкаҕа Гордеев А.В. сахалар аан дойдуга сиргит  аннын баайынааҕар аатырар суолгут саха сылгытыгар сытар диэн бэлиэтээбитэ. Республика салалтата үбү-харчыны харыстаабакка, бу бэйэлээх аан дойдуга соҕотох саха сылгытын рекламалыаххытын наада диэбитэ. Ол эппитин баай уонна сайдыылаах омуктар «лып» гыннаран ыла охсон, киинэ-той оҥорон, аан дойду сэҥээриитин ылбыттарын таһынан, үбү-харчыны үрүлүтэ киллэриниэх­тэрэ турдаҕа.

Нанби Томсон «бу бэйэлээх сылгыны ханнык омук иитэрий диэн ыйыттахтарына — сахалар диэхтэрэ, оччотугар аан дойдуга саха аата доргуччу иһиллиэ, эриэккэс баайдаах дьикти­лээх омук баарын билиэхтэрэ»  диэн этэр.

Кини туһунан эбэн эттэххэ, аатырбыт «Титаник» киинэ режиссера Джеймс  Кэмерону кытта бииргэ үөрэммит. Уопсайынан, улахан харчы хамсыыр киинэтин мээнэ режиссерга итэҕэйбэттэр эбит. Биһиэхэ үлэлээн баран салгыы бөлөҕүнээн Иорданияҕа барбыт буолуохтаах. Киинэ 2018 сылга  таҥыллан бүтүөхтээх. 300 мүнүүтэ уһуннаах, 6 сериялаах буолуохтаах. Боруода ахсын 15 мүнүүтэ бэриллэр.

«Эһиги сылгыгыт киинэбитин тупсарар, байытар. Онон арыый элбэх бириэмэни биэриэхпит», — диэн режиссер киинэтин бүтэрэн баран, сүрдээҕин астынан туран эппитэ. Мин санаабар, аан дойду араас муннуктарыгар тиийэн сылгыны устар, үөрэтэр дьон биһиги сылгыбытын саамай бастыҥынан сыаналаабыттара элбэҕи этэр.

Саха ыраас хааннаах сылгытын туһунан араас мунньахтарга элбэхтик тыл эттим.  Ол эрэн ким да онно кыһаммат. Үрдүттэн сылгыбыт балаһыанньата үчүгэй диэн санаанан салайтараллар быһыылаах. Биир курдук, аһата-сиэтэ, көрө-харайа сылдьар сүөһүлэрэ буол­лаҕа. Улуус, нэһилиэк сылгыта айылҕатыгар сөп түбэһиннэрэн  үөскүү сылдьара сөптөөх, үчүгэй диэн буолар.

Үгүс улуустарга кэтэх сылгы элбээн, анал сылгыһыты туппакка, эбии аһатан, дьиэттэн ыраатыннарбакка иитэн, үйэлэргэ туһаныллан кэлбит сылгыны үөрдээн иитии технологиятын уларытан, сылгыны кыһыны быһа дьиэ, бөһүөлэк таһыгар кыстатар буоллулар. Сылгы эргитэн көрүллэр буолан, өлүүтэ-сүтүүтэ кыччыыр, үчүгэйдик аһыыр буолан төрүөҕэ элбиир. Ол гынан баран, маннык балаһыанньаҕа эт бэйэҕэ турар сыаната үрдүүр. Аны туран, сылгы айылҕаттан бэриллибит хаһан аһыыр дьоҕура мөлтүүр. Бөһүөлэк таһыгар сайыннары ынах, сылгы мэччийбит сиригэр хаһыы кэмчи, онон сылгыны эбии аһаппатаххына, бородууксуйа биэриэҕинээҕэр сыл тахсара ыарахан буолар.

Ыраас хааннаах саха боруода сылгытын бары көмөлөөн ылсан, былааннаахтык үлэлээтэхпитинэ эрэ быыһыыр кыах баар. Онуоха мин маннык этиилэрдээхпин: ыраас хааннаах саха сылгытын хаана улаханнык буккуллубакка, 18 тыһыынча төбөҕө тиэрдиллэн сылдьар Таатта улууһуттан үлэни саҕалыахха. Республика салалтата бу боппуруоһу бэйэтин илиитигэр ылыан наада. Таатта улууһуттан ыраас хааннаах саха сылгытын атын улуустарга тарҕатарга чугас уонна табыгастаах. Онон бастакы сорукпут – атын боруода уонна сиэнчэр сылгыны Таатта улууһугар киллэриэ суохтаахпыт. Манна икки племенной хаһаайыстыба баар. Ити уонна биирдиилээн хаһаайыстыбалар бастыҥ сылгылара хааны тупсарар кыахтаахтар. Маны сэргэ, Өймөкөөн «Тоноор» племенной хаһаайыстыба сылгытынан тупсарыахха. Бу ха­һаайыстыбаттан Тааттаҕа сылгыны биир күнүнэн аҕалыахха сөп, онон тиэллии ороскуота олох оччугуй. Тиэйии-таһыы боппуруоһун тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэйэтигэр ылара буоллар, олох судургутук быһаарыллыах этэ.

Иккис суолунан, Таатта улуу­һугар Өймөкөөн сылгытын аҕалан иитэн, инники өттүгэр тиэйии ороскуотун сорох чааһыттан босхолонуо этибит. Убаһаны күһүн паром үлэлиир кэмигэр тиэйиэххэ, оттон атыыр соноҕостору суол үчүгэй кэмигэр, кулун тутар бүтүүтэ, муус устар саҥатыгар аҕалар табыгастаах.

Таатта нэһилиэктэрин сорох сылгылара тас көрүҥнэринэн саха ыраас хааннаах сылгытыгар кыайан эппиэттээбэттэр. Маныаха Өймөкөөн чулуу атыырдарыттан төрөөбүт соноҕостору аҕалар буоллар, бу сылгылар экстерьердэрэ, конституциялара балачча тупсуох этэ, гетерозис эффегэ барыа этэ диэн бигэ эрэллээхпин. Дьылы тулуйумтуо хаачыстыбалара, сыстыганнаах ыарыылартан көмүскэнэр иммунитеттара, үөскүлэҥ төрүөҕү биэрэр геннэрэ тупсуо этэ.

«Тоноор» племенной хаһаа­йыс­тыба олохтоох бааһынай хаһаа­йыс­тыбаҕа бэйэтин сылгытын аҕалан үөскэттин. Оччотугар тиэ­йии-таһыы ороскуотуттан босхолонуох этибит.

Бу хайысхаҕа үлэ саҕаланна. Чычымахха «Дьаам» учаастагар 10 эдэр биэ, Өймөкөөн аатырбыт «Күрдьүөт» урдуһа атыырдаах иитиллэ сылдьар. Егор Данилович Афанасьев диэн эдэр киһи арендаҕа ылан иитэ сылдьар. Бородууксуйа ылар түбэлтэтигэр, ону аҥаардаһар гына кэпсэтэн турабыт. Маны таһынан, Чымынаайыттан сылдьар эдэр киһи Петр Тастыгин үс саас устата сылгы төрүөҕэр сылдьыһан уонна быйыл биһиги хаһаайыстыбаҕа кыстаан, сылгыны кыһыҥҥы көрүү-истии ньымаларыгар уһулунна. Уба­һаны аһатыыга, ыччат сылгыны көрүүгэ-харайыыга, бааза тутуутугар үөрэннэ. Кини Мэҥэ-Хаҥалас улууһуттан төрүттээх, аатырбыт сылгыһыт, норуокка ытыктанар Егор Тастыгин аймаҕа.

Таатта улууһун салалтатыттан биһиги, «Тоноор» хаһаайыстыба, Чымынаайыттан таҥнары Амма өрүс уҥуоргу өттүгэр, уруккута элбэх от оттонор сиригэр, билигин биир да сылгыта суох, быраҕыллан турар сиргэ, Петр Тастыгин саҥа тэриллиэхтээх хаһаайыстыбатыгар сир туруорсабыт.

Кини бастаан «Саҥа саҕалыыр фермер» граҥҥа, салгыы сылгы баазатын тутуу куонкурсугар кыттан үп-харчы ылара буоллар, сылгы атыылаһан, тиэхиньикэ булунан, аныгы олох ирдэбилигэр эппиэттиир дьиэ-уот, баанньык, гараас, ыскылаат, булуус уонна сылгыны көрүүгэ-харайыыга саҥа технологиялары киллэриигэ табыгастаах гына күрүө-хаһаа туттуо этэ. Бааза тутуллан бүтэн, силигэ ситтэҕинэ «Тоноор» племенной хаһаайыстыбаттан сылгы аҕалан, сыыйа атаҕар туран, ыраас хааннаах саха боруода сылгытынан улууһун сылгытын туп­сарыа этэ.

Билигин «Тоноор» племенной хаһаайыстыба 20-тэн тахса дьиэ-уот, гараас тутуутун үмүрүтэн, 83 км усталаах быыс бүтэйи туттан, 19 тиэрбэс бүтэйдэнэри ситистэ. Ол иһигэр биир 14,5 км, биир 10,5 км усталаах улахан бүтэйдэр бааллар. Атыттар 2-8 км дылы усталаахтар. Сылгытын ахсаанын 2020 сылга 230 биэҕэ тиэрдэр былааннаах. Оччотугар сыл ахсын 50 тиийэр племенной соноҕостору, убаһалары атыылыыр кыахтаныа.

Ытык Таатта улууһа сылгытын тупсаран, республикаҕа ыраас хааннаах саха боруода сылгытын элбэтиэ диэн эрэнэбин.

Николай Винокуров,

саха ыраас хааннаах боруода сылгытын ииттээччи, үөрэтээччи, тарҕатааччы.

Тыа хаһаайыстыбатын нау­катын кандидата, сылгыһыт.