Саха ынаҕа, саха киһитэ – быстыспат дьылҕалаах

1000  тиэрдэргэ

Кып-кыра, бээгэй, хоп-хойуу түүлээх саадьаҕай ынах нэлтэллэн тураахтыыр. Көрдөххө, киһи, кырдьык, мыына көрөр сүөһүтэ. Киһи хонноҕун аннынан эрэ сылдьар. Ол да буоллар бу ааспыт Мас тардыһыытыгар аан дойду чемпионатыттан да көрдөххө, дьыала кыратыгар буолбатах эбит. Төһөлөөх көрүҥнээх, быыппастыбыт былчыҥнаах омук дьонун саха уолаттара сулбурута тардан ыллылар!

Ону тэҥэ сахабыт ынаҕын кыратын көрүмэҥ. Төһө да багдаллыбыт, синньэ сиринэн сыыллыбыт сэммэнтээл сүөһүтүттэн үүтүн сыата, этин иҥэмтиэтэ тэҥнээҕин булбат. Бу туһунан анал үөрэхтээх дьон куруук суруйаллар. Наука өттүттэн профессор Афанасий Чугунов тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлэрин көрдөххө, саха сүөһүтүн үүтүн, этин биологическай састааба олус баай, иҥэмтэлээх. Итиэннэ кэлиҥҥи кэмҥэ аан дойду үөрэхтээхтэрэ дакаастаабыттарынан, олохтоох бородууксуйа олохтоох норуокка бары састаабынан сөп түбэһэр, киһи этэ-хаана ылынар буолар эбит.

Саха ынаҕа эстэр кутталлаах диэн норуот айманара оруннаах. Ол курдук, быйыл алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан ыраас хааннаах саха ынаҕын ахсаана уопсайа 1807 төбө, онтон ыанар ынаҕа 638. Аан дойдутааҕы классификациянан төрүүр сүөһү ахсаана 1000 кыайбат буоллаҕына, бу боруода сүтэр-оһор кутталлаах.

Онон бастакы күөҥҥэ саха ынаҕын ахсаанын 1000 тиэрдэргэ диэн сорук турар.

Историяттан быһа  тартахха

Саха сүөһүтэ муҥутаан 1916 с. 375 тыһ. төбөҕө тиийэ сылдьыбыт диэн история кэрэһилиир. Сорох дааннайдарга олоҕурдахха, 495 тыһ. буола сылдьыбыт диэн эмиэ баар. Онтон 1929 сылтан саҕалаан «үрдүк көрдөрүүлээх» диэн ааттаан сэммэнтээл, холмогуор боруодалары аҕалтаан барбыттар. Онтон ыла саха ынаҕын ахсаана биллэ аҕыйаан барбыт. Ол курдук 1962 с. ыраас хааннаах 16-17 тыһ. төбө өссө баар эбит буоллаҕына, 1993 сыллаахха Росгосстат дааннайдарынан, 853 төбө эрэ хаалбыт. Онтон 300 ынах Эбээн-Бытантай оройуонугар арыыланан хаалбыт диэн суруллубут. Горнайга Улуу Сыһыыга уонтан тахса ыраас саха сүөһүтүн буланнар, салгыы бу икки оройуонтан саҕалаан саха ынаҕын тэнитэргэ күүстээх үлэ барда. Билигин ыраас хааннаах саха боруодатын 11 улуус иитэр: Эбээн-Бытантай, Горнай, Амма, Таатта, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас, Хаҥалас, Нам уо.д.а.

1993 сыллаахха Госреестрга саха ынаҕар племенной үлэни ыытарга көҥүл ылыллыбыта.

Саха ынаҕа эстэр кутталлаах диэн норуот айманара оруннаах.
Ол курдук, быйыл алтынньы
1 күнүнээҕи туругунан ыраас хааннаах саха ынаҕын ахсаана уопсайа 1807 төбө, онтон ыанар ынаҕа 638. Аан дойдутааҕы классификациянан төрүүр сүөһү ахсаа­на 1000 кыайбат буоллаҕына, бу боруода сүтэр-оһор кутталлаах.

Үбүлээһин   үгүһү быһаарар

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саха ынаҕынан икки тэрилтэ дьарыктанар. “Бытантай” диэн генофонда питомнига уонна «Сахаагроплем» тэрилтэ саха ынаҕын генофондатын харыстыыр уонна ууһатар соруктаахтар.

2018 сылга бу “Сахаагроплем” тэрилтэҕэ уопсайа 53 мөл. 240 тыһ. солк. үп көрүллүбүт диэн тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов иһитиннэрдэ.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин этэринэн, саха ынаҕын харыстыыр уонна сөргүтэр үлэни тыа сирин сайыннарыыны кытта тэҥҥэ тутан көрүөххэ наада. “Хоту оройуоннарга бу уонча сыл иһигэр сүөһү ахсаана олус түргэн тэтиминэн аҕыйаан иһэр. Ол иһин саха боруодатын хоту улуустартан саҕалаан үөскэтэр былааннаахпыт. Киэҥ-куоҥ сиргэ-уокка, хаан буккуһуута тахсыытын уонна мэччирэҥ тиийбэтин онон боруостуохха сөп. Манна, кылаабынайа, саха сүөһүтүн тиэрдэргэ уонна тырааныспар өҥөтүн үбүлүүр механизмы толкуйдуохха наада. Нормативнай базабыт баар. Дьарыктанар икки тэрилтэлээхпит. Онтон «Сахаагроплем» Арассыыйа таһымнаах. Онон, бастатан туран, сүөһү ахсаанын элбэтэр сорук турар. Манна тутаах боппуруоһунан үбүлээһин буолар. Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятыгар саха ынаҕа саха норуотун култууратын, төрүт үгэһин быһыытынан киирэрэ саарбахтаммат”.

Эльвира Михайлова саха ынаҕын ииппитэ үһүс сыла. Кини этэринэн, саха ынаҕын иитиэн баҕалаах энтузиаст дьон баар. Кини: “Ол гынан баран өскөтүн улахан хаһаайыстыбаларга, тэрилтэлэргэ көмө көрүллэр эбит буоллаҕына, кэтэх хаһаайыстыбалаах, чуолаан саха ынаҕынан дьарыктанар биирдиилээн дьоҥҥо өйөбүл суох. Муҥ саатар төбө аайы бачча харчы диэн аадырыстаан биэрэллэрэ буоллар, сүөһү ииттэр, саха боруодатын тэнитэр киһи биллэ элбиэ этэ. Оттуур сир – туспа боппуруос. Оттуур ходуһа сүөһүтэ суох дьон бас билиитигэр баар. Чахчы ииттэр дьон көстөөх сиргэ оттуурга күһэллэллэр. Оттон сирдээх киһи ону туһанан арендаҕа биэрэр эбэтэр букатын хас да сыл сэтиэнэх оҥороро баар суол. Итиэннэ сүөһү иитиитигэр көрүллэр харчы 5 сылга диэн бэриллэр эбит буоллаҕына, бу сүөһү төрүүрүн-ууһуурун учуоттаабат. Холобур, киһи оҕолонноҕуна босуобуйа көрүллэрин курдук, сыллааҕы төрүөххэ эмиэ биирдиилээн көмө баар буолуохтаах», — диэн туспа санааны эттэ.

Саха   сэммэнтээл боруодата  наада   дуу?

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сүөһү иитиитигэр уонна племенной үлэҕэ эппиэттээх үлэһитэ, биология наукатын хандьыдаата Галина Осипова этэринэн, хас ыал аайы баар сүөһү буккаас хааннаах. «Ханнык баҕарар саха ыалын сүөһүтүн генетическэй аналиһыгар син биир саха хаана баар. Кэлии симментал, холмогуор сүөһү саха ынаҕын кытта буккуллан, биһиги усулуобуйабытыгар сөптөөх боруоданы үөскэттэ. Салгыы бу маннык ынаҕы саха боруодатыгар саҥа тиип быһыытынан ылынар сорук баар», — диир кини.

Холобурга, саха төрүт сылгытыттан эмиэ икки тиип тахсыбыта билигин “Мэгэдьэк” уонна “Приленскэй” сылгыта диэн ааттана сылдьаллар. Манна эмиэ научнай, лабораторнай чинчийии үлэтэ күүскэ барара наада.

Бу боппуруос эмиэ эндирдээх. Саха сүөһүтүн уонна сэммэнтээли буккуйдахха, букатын да буккууру буккуйуу тахсаарай? Ол кэриэтэ күүһү-уоҕу ыраас саха ынаҕын элбэтиигэ уурдахха ордук диэччи эмиэ элбэх.

Саха ынаҕын   үүтэ, этэ  чахчы туһалаах   дуо?

Норуот дьокутаата Петр Аммосов этэринэн, саха ынаҕын үүтүн састаабын үөрэтэн, киһи доруобуйатыгар туһатын науканан, эксперимент оҥорон дакаастыахха наада. «Бэйэтин кэмигэр маннык үөрэтии барбыта. Ол гынан баран наука биир сиргэ турбат. Туох баар биохимическэй састаабын, ферменин саас-сааһыгар ууран, чахчы киһи доруобуйатыгар туһалаах өттүн ыйдахпытына эрэ ырыынакка тахсар кыахтаахпыт. Маны судаарыстыбаннай сорудах быһыытынан Доруобуйа институтугар уонна ХИФУ-га салайдахха, таһаарыылаах буолуо этэ», — диэн санаатын тиэртэ дьокутаат.

Саха ынаҕынан дьарыктанар Анатолий Чомчоев саха ынаҕын үүтэ кыһыҥҥы кэмҥэ сыата өссө элбиир диир. “Өскөтүн сайыҥҥы кэмҥэ 6-8% хойуу эбит буоллаҕына, кыһынын 11% тиийэр. Бу маны эмиэ үөрэтиэх баара”, — диэн этии киллэрдэ.

Финляндияҕа  эмиэ баар   кыһалҕа

Анна Штаммлер Госманн диэн ыалдьыт кэлэ сылдьар. Кини саха ынаҕын, табатын сэргэ лапландскай диэн Финляндия төрүт боруодалаах сүөһүтүн үөрэтэр бырайыактаах. Бу боруода эмиэ саха ынаҕын курдук эстэр кутталга киирбитин кэпсээтэ. «Саха сиригэр уонна Финляндияҕа бу кыһалҕа атылыы – төрүт боруоданы сөргүтэр сорук турар. Ол эрээри дьайыыта тус-туспа. Финляндияҕа үбүлээһин күүскэ барар. Ол гынан баран ынахтарын хаайыыга туталлар. Рекламатын сатыыллар. Туһалаах үүт, мороженай оҥорон атыылыыллар. Саха сиригэр бу өттүн толкуйдуох тустааххыт: маассабай тэнитии дуу, кыра да буоллар хаачыстыба өттүгэр охтуу дуу диэн. Холобур, балык искэҕин кыра да буоллар деликатес быһыытынан амсайабыт. Ол да буоллар балысхан сыанаҕа атыылаһабыт».

Бу  мунньахха тугу быһаардылар?

Билэрбит курдук, 2030 сылга диэри уонна 2050 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай сайдыытын стратегията оҥоһулла сылдьар. Манна саха ынаҕын, саха сылгытын национальнай баай курдук ылынарга диэн этии киирдэ.

Саха төрүт сүөһүтэ олохтоох нэһилиэнньэ доруобуйатыгар туһалааҕын дакаастаан, бородууксуйатын сөптөөхтүк рекламалаан, атыыга таһаарарга, туризм эйгэтигэр хото туттарга диэн кэскиллээх санааны ылыннылар.

Маны таһынан, “2012-2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта уонна тыа хаһаайыс­тыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын бэрээдэктээһин” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырагырааматын иһинэн «Саха сүөһүтэ» диэн хос бырагыраама оҥорон, сүтэр кутталлаах боруодалары өйүүр Арассыыйа тус сыаллаах бырагырааматыгар киллэрэргэ диэн уураахтаатылар.

Түмүк  санаа

Кырдьык даҕаны, ааспыт үйэҕэ алмааспытынан, табабытынан, хоту кыраайбытынан биллэр эбит буоллахпытына, билигин култуурабыт аан дойдуга аатырар. Аҥардас олоҥхобут ЮНЕСКО киһи аймах  култуураҕа материальнайа суох нэһилиэстибэтигэр  киирбитэ. Уһулуччу култууралаах норуот буоларбытын киэҥ эйгэҕэ биллэрдибит.
Аныгы кэмҥэ киһи доруобуйатыгар болҕомто уурар. Аһыыр аскыттан, иһэр уугуттан, тыынар салгыҥҥыттан киһи доруобуйата быһаччы тутулуктааҕын дьэ өйдөөн, төттөрү айылҕаҕа, төрүт аска төннөр кэм кэллэ. Онон сахабыт сылгыта, сахабыт ынаҕа – бренд буолар кэмнэрэ үүннэ. Маны ааһан, бу кэскиллээх хамсааһыҥҥа сүөһү ииттиэн баҕарар дьону, чуолаан, ыччаты кытта уонна каадыр боппуруостарын өттүгэр үлэлиирбит эмиэ уолдьаста. Өбүгэлэрбит үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлбит сап-саадьаҕай ынаҕын харахпыт харатын курдук харыс­тыыр кэм кэллэ.