Таҥнары түһүү: хайдах тэриннэххэ тохтуоҕай?

Муор-туор сыллар салҕана тураллар

Бу этиллибит сыыппара­лары, ааҕааччыны сылаппат туһуттан, бэрт кыратык тэҥнэтэлии түһэн ыллахха, дьэҥкэ соҕус хартыына ойууланан тахсыаҕа. Урукку сэбиэскэй кэмнээҕи историяҕа, экэниэмикэ бары көрдөрүүлэрин инньэ 1913 сылы кытта тэҥниир үгэс, былаас эстиэр дылы тутуһуллан кэлбиттээх этэ. Биһиги даҕаны ол үгэстэн эмиэ туораамыаҕыҥ. Сэссэлиисим систиэмэтин тиһэх сылларыгар өрөспүүбүлүкэ 340 тыһыынчаттан тахса табалана сылдьыбыта. Сууллуулаах 90-с сылларга 132 тыһыынча табаны тутан хаалбыппыт. 2000 сылларга иккис тыыны ылыы саҕаламмыта – 200 тыһыынча табаламмыппыт. 2010 сылтан саҕалаан, аны төттөрү түһүү бара турар, күн бүгүн – 154 тыһыынча кыра чорбохтоох хотугу кыраай маанылаах манньыатын тутан олоробут.
Тугут дьыалабыай тахсыыта бу кэлиҥҥи сылларга 42%-ҥа түһэ сылдьыбыта. Бүгүн – 48,5%. Бу син биир олус намыһах көрдөрүү буолар. Улахан табаны тыыннаахтыы харайыы, бэл, 2016 сылга 85% эбит буоллаҕына, 2017 түмүгүнэн адьас таҥнары курулааһын буолбут. Өскөтө ааспыт сыл түмүгүнэн 34 673 саҥа төрүөх тугут ылыллыбыт буоллаҕына, эмиэ ити кэмҥэ 32395 таба туһата суох өлүүтэ таһаарыллыбыт. Төрүөх да, сүтүк да тэҥ-тэҥэр курдук буолан тахсыбыт. Ол курдук, 9260 таба көнньүнэн охтубут, 11507 табаны – бөрө тарпыт, 11628 таба сүппүт. Таба иитиитин салаатыгар бүгүҥҥү балаһыанньа итинник.
Былдьаһа-былдьаһа, биир кэм «айар куттаахпытынан», «ырыа куттаахпытынан» өҥнөн тахсар курдукпут. Кут уонна сүр, итэҕэл уонна бөлүһүөпүйэ кэриҥнэригэр сомоҕо туттулуннахтарына эрэ, толору өйдөбүллэнэллэрэ биллэр. Бу нарын-намчы дьиэ табата барахсан, Саха сирин төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах биэс норуотун кутун-сүрүн иҥэринэн сылдьар уратылаах харамай буоларын, биһиги куппутугар-сүрбүтүгэр тириэрдэ өйдүүбүт дуо? Симэлитии түмүгэр тылларын, үгэстэрин бар дуомун тутан сылдьар омуктар, табалаах уонна бултуур, балыктыыр буоланнар, олоххо чыраахтаһан сылдьаллар. Төһө да үөрэхтэнниннэр, сайынныннар, бу төрүт үгэстэриттэн тэйдилэр да, таах кураанах күлүктэрэ эрэ сүөдэҥнэһэн хаалыахтара. Таба, кинилэр норуот быһыытынан харысхаллаах буолууларыгар, тугунан да кыайан кэмнэммэт сүдү суолтатын бэлиэтээри, маны этиллэр. Таба иитиитин салаата унаардаах уһун сылларга бигэтийэри билбэккэ, наар таҥнары түһэ сатыыр балаһыанньата, киһиэхэ итинник бэрдэ суох санаалары үөскэтэрэ баар суол.

Киһи үөрүөх, 2000 сыллар усталарын тухары табаҕа бэрт табыгастаах өҥ сайыннар, сымнаҕас кыстыктар эйэ дэмнээхтик туран биэрбиттэрэ. Эмиэ ити сыллар саҕаланыыларыгар судаарыстыбаттан үбүлээһин баар буолбута. Табабыт ахсаана мэктиэтигэр дыгдас гына түспүтэ. Ону баара кэлиҥҥи 7-8 сылга аны наар таҥнары түһүү салҕанан бара турар. Маныаха салайааччы, исписэлиис киһи кэпсээнин, тылын-өһүн истэн баран, туох эмэ түмүгү оҥорорго холоно сатыахха сөп этэ.

Барыта баар курдук

— Биһиги кэмитиэппит «СӨ Аартыкатааҕы уонна хотугу улуус­тарын 2014-2017 уонна 2020 с.с. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара» кэлим бырагыраама олоххо киллэриллиитин сүрүннээччинэн буолар, — диэн кэпсээнин саҕалыыр СӨ Аартыка дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы Иван Павлов. – Чуо таба салаатын ылар буоллахха, өрөспүүбүлүкэбитигэр 106 хаһаайыстыба уонна төрүт уус общиналар бааллар. Баларга 1700-тэн тахса табаһыт үлэлиир. Сайыҥҥы өттүгэр 2000 киһиэхэ диэри элбээн биэрэллэр. Хотугу дьиэ табатын иитии салаата, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна федеральнай бюджеттартан үбүлэниитэ, кэлиҥҥи 2015 сылга 587,2 мөл. солк., 2016 сылга 631,8 мөл. солк. тэҥнэспитэ. 2017 сылга хотугу норуоттар үгэс буолбут дьарыктарын – таба иитиитин, балык хаһаайыстыбатын сайыннарыы хос бырагыраамаларыгар 1097,0 мөл.солк., ол иһигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи бюджеттан 885,0 мөл. солк., федеральнай бюджеттан 212,0 мөл.солк. көрүллүбүтэ. Онон кэлиҥҥи үс сылга сыыйа үбүлээһин улаатыыта баар. Көрүллүбүт үбүлээһин матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазаны бөҕөргөтүүгэ: олохтоммут маршруттарга көһөрүллэ сылдьар дьоҕус олорор дьиэлэри, хараалы, күрүөнү, табаны өлөрөр сыахтары тутууга, тиэхиньикэни атыылаһыыга туһуланар.
2017 сылга таба иитиитин судаарыстыбаннай өйөөһүн саҥа мэтиэдьикэтэ туттулунна. Үбүлээһиҥҥэ уларытыылары киллэриэх иннинэ, хас да таһымнаах дьүүллэһии ыытыллыбыта, тиһэҕэр Ил Түмэн сокуона ылыллыбыта. Саҥа мэтиэдьикэнэн, субвенция кээмэйин быһаарыыга, хаһаайыстыбалар тохсунньутааҕы табаларын фактическай ахсаанынан бары төбөҕө, ону таһынан табаны зоналарынан иитии усулуобуйаларын тутуһууну учуоттаан, үбүлээһин оҥоһуллар буолла. Табаны иитии, көрүү-истии 4 зонаҕа араарыллан ыытыллар. Мантан туундара зонатыгар көрүллэр 1 табаҕа 4 тыһ. солк., тайҕа зонатын табатыгар 6 тыһ. солк. олохтоммута. Аны туран, ыстандаарка эппиэттэс­пэт, урбааҥҥа сыһыаннаах ХЭУо курдук анал туруктаах дьоҕус хаһаайыстыбалар бааллар. Бырабыыталыстыба сөбүлэҥинэн, маннык хаһаайыстыба 1 төбөтүгэр 3 тыһ. солк. көрүллэр буолла.
Урукку өттүгэр биригээдэҕэ 13 киһиэхэ суоттаан хамнас төлөнөрө. Билигин 8 киһиэхэ суоттаан көрүллэр буолла. Дьиҥнээҕинэн, билиҥҥи ыстаада 5-6 киһилээх буолар. Саҥа мэтиэдьикэнэн төлөнөр хамнаска биригээдэ төһө да киһини туттун, бэйэтин көҥүлэ. Киһи ахсаанын элбэтэн суруйан, элбэх харчыны аахсыаҥ суоҕа. Оттон үлэһитиҥ дьиҥ ахсаанынан, хамнас эбиллиитэ баар буолла. Табаһыт орто хамнаһа 21 тыһ. солк., табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарар хаһаайыстыбалар табаһыттарын хамнастара – 30 тыһ. солк тии­йэр.
(Иван Петрович мантан салгыы хас бааза, хараал, күрүө тутуллубутун, хас эдинииссэ тиэхиньикэ атыылаһыллыбытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ кэпсээбитин, өйдөнөр биричиинэнэн, көтүтэн эриим. – П.И.).
— 2017 сылга Арассыыйа табаһыттарын IV сийиэстэрэ манна биһиэхэ ыытыллыбыта. Ол сийиэскэ Арассыыйаҕа табаны өлөрөр уонна кини бородууксуйатын астыыр сыахтары тэрийии Саха сириттэн саҕаланарын туһунан быһаарыы ылыллыбыта. РФ ТХМ-а бу сылга маныаха анаан үбү-харчыны көрүөхтээх. Онон иннибитигэр улахан сорук уонна үлэ турар.

Чуум хаһаайката уонна үлэһиккэ сыһыан

Таба иитиитигэр көлүөнэлэр солбуйсууларын ыарахан бала­һыанньата оннунан турар. Ыччат дьон табаҕа төрдүттэн сыстыбат диэн буолбатах, бааллар, үлэлииллэр. Бу гынан баран, сезонунан табаһыттыыр үлэһиттэргэ улам кубулуйан иһиэх курдуктар. Ол курдук, эдэр киһи муус устарга табаҕа тахсарга сайабылыанньа биэрэр, күһүн алтынньыга-сэтинньигэ уурайарын туһунан биллэрэр. Маннык сылаас, ичигэс кэмнэргэ эрэ табаҕа сүөдэҥнии түһэр киһиттэн туох күттүөннээҕи эрэйиэҥий. Төттөрүтүн үлэ тэрээһинэ уонна бэрээдэгэ сатарыйыа эрэ турдаҕа.
Ыстаадаҕа чуум үлэһитин ахсаана биллэ сэдэхсийиэх курдук балаһыанньата дьиксиннэрэр. Чуум үлэһитэ – бу ыстаада биир тутаах киһитэ, дьоннорун астарын-таҥастарын бэрийээччи, аал уот төлөнүн сөҕүрүппэккэ тутааччы, алаһа дьиэни күннэтэ сылаас тыыннааччы, өбүгэ төрүт үгэстэрин харыстабыллаахтык илдьэ сылдьааччы — кини — хотугу дьахтар. Урут-уруккуттан дьаһаллаах хаһаайкалаах эрэ ыстаада үлэтэ-хамнаһа таһаарыылаах буолара. Өбүгэ олоҕун, үлэтин-хамнаһын билэр уонна сыаналыыр уруккулуу иитиилээх дьахтар олох аҕыйаан иһэр. Чуум үлэһитэ, урут, быраабыла курдук, булгуччу табаҕа үлэлиир дьиэ кэргэн чилиэнэ, ол эбэтэр табаһыт ойоҕо эбэтэр ийэтэ, аймаҕа, кийиитэ буолара. Билигин дьахтар ыстаадаҕа үлэлиэн баҕарбытын да иһин, табаһыттыыр эрэ эбэтэр уола суох буоллаҕына, хайаан онно тахсыай. Балаһыанньа уустугуран иһэринэн, чуум үлэһитин көҕүлүүр туспа суоллары көрдүүр наада буолла.
Өймөкөөн улууһун таба ыс­таадаларыгар көһөрүллэ сылдьар модульнай хос биэрээччилээх Интэриниэт баар буолла. Ааспыт сылга ССТХА-ҕа урут уһун сылларга сабыллан хаала сылдьыбыт Хотугу үгэс буолбут дьарыктар исписэлиистэрин бэлэмниир салаа хаттаан аһылынна. Билигин онно атын эрэгийиэннэртэн кытта кэлэн үөрэнэ сылдьаллар. Таба иитиитин салаатыгар тахсыбыт бу кэккэ сэргэх хамсааһыннар, сийиэс үлэтин кэмигэр барбыт кэпсэтиилэр уонна туруорсуулар түмүктэригэр ситиһилиннилэр.
2020 сылга диэри Аарты­катааҕы уонна хотугу улуустар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар үлэлэһэр кэлим бырагыраама чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын иһинэн 51 чилиэннээх Аар­тыкатааҕы сэбиэт тэриллэн үлэлиир. Ил Түмэн дьокутааттара Елена Голомарева, Виктор Губарев, Анатолий Добрянцев, Дмитрий Саввин, Владимир Членов Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустар тирээн турар кыһалҕаларын уонна ыарахаттарын быһаарыыга мэлдьитин көхтөөх кыттыыны ылалларын иһин, биһиги кэмитиэппит улахан махталлаах.

Туораттан өрө тардааччы наада дуо?

Саамай элбэх табалаах, мэлдьитин үчүгэй көрдөрүүлээх Аллараа Халыма, Усуйаана улуустара аас­пыт сылга айылҕа уустуктарыттан улаханнык оҕустарбыттара. Ол да буоллар, түргэнник оһорунуохтара диэн эрэл баар. «Үлэ хайҕаллаах үгэстэрэ» диэн кураанах тыллар буолбатахтар, бу улуустар уонча сыл тухары тугут дьыалабыай тахсыытын көрдөрүүлэрин 80-90% илдьэ сырыттылар.
Бу ааттаммыт икки улууһу таһынан, Анаабыр, Өлөөн, Өй­мөкөөн, Эбээн Бытантай, Алдан улуустара бүгүҥҥү күҥҥэ үчүгэй үлэлээхтэр кэккэлэригэр сылдьаллар. Оттон томполор, муомалар, кэбээйилэр, орто халымалар, абыйдар өрө тардыннахтарына сатанар.
Күн-дьыл, айылҕа уустуга диэн хаһан баҕарар баар суол, ону сэргэ ити көстүү ааһар-устар, уларыйар-тэлэрийэр майгылааҕа эмиэ үчүгэйдик биллэр. Табаҕа судаарыстыба өйөбүлэ баар. Дьиҥнээҕинэн, таба иитиитигэр быыһык ыарахан кэмнэр ааһан тураллар. Мөккүөр суох, ол охтуулаах сыллар алдьатыылаах сабыдыаллара өйгө-санааҕа билигин даҕаны хара хоруончука буолан иҥэн сылдьыахтарын сөп. Онон сылтаан үлэ-хамнас муҥурданыыга тиийиэхтээх, таба сир-халлаан икки ардыгар быраҕыллан хаалыахтаах диэн бигэргэтээччи баар буолуо дуо?!
Ким да туораттан кэлэн биһиги табабытын өрө тардан биэриэ суоҕа. Өскөтө бэйэбит оннугар туора омук, туора киһи кэлэн өрүһүйэргэ холонор буоллаҕына, дьэ, кырдьык, уһун уоту оттубаппыт, уһун буруону унаарыппаппыт илэ чахчы буолуоҕа.

Түмүккэ

Аныгы Арассыыйа Аар­ты­катааҕы зонатын бигэтик тутан хааларга кытаанах быһаарыныылааҕа эрэл санааны саҕар. Бу гынан баран, Арассыы­йа эрэллээх чулуу сэбилэниини уонна харабылы таһынан, оннооҕу төрүт олохтоох норуоттар XXI үйэҕэ уонна онтон салгыы олоруохтаах уонна сайдыахтаах төрүттэрин оҥордоҕуна эрэ, Аартыка толору бырааптаах хаһаайынынан билиниллиэҕэ.
Хотугу үгэс буолбут дьарыктар экэниэмикэҕэ ылар оруолларынааҕар социальнай, ону таһынан норуоттары араҥаччылыыр суолталара мэлдьитин уруттата тутуллуоҕа. Онтон атын буолуон сатаммат. Ол үрдүнэн, хотугу үгэс буолбут дьарык, производство улахан барыс­таах салаатынан буолбатаҕына, ырыынак наадыйыытыгар толору эппиэттиир, үрдүк хаачыстыбалаах бородууксуйаны туруорар толору кыахтаах. Судаарыстыба үбү көрөр: аҕыйаҕы дуу, элбэҕи дуу – ол атын боппуруос.
Хотугу сир табатын бастыҥ диетичэскэй этэ, чулуу суортаах үрүҥ балыга хайа да бэйэ­лээх дойду ыраахтааҕытын остуолун киэргэтиэхтэр этэ. Судаа­рыстыбабыт кыймаҥнас балык арааһа баайдаах бэйэтин муоратааҕы акваторияларыттан нэһилиэнньэтин кыайан аһаппакка олорор. Балыгы бултуур уонна харайар баараҕай флоттаах, дойду биир уһугуттан атын уһугар тардыллыбыт тимир суоллаах, балыгы астыыр собуоттардаах — арай долбуурга тардыллан турар балыга эрэ суох. Эгэ кэлэн, уустуктан уустук тырааныспар исхиэмэлээх Аартыкатааҕы зонатыттан бултатан аһатыа дуо.
Билиҥҥи олохпутугар модернизация, технология диэн тиэрминнэр туттуллубуттара ыраатта. Арай хотугу сир үгэс буолбут дьарыктарыгар сыһыаннаан, бу тыллар дубук соҕус өйдөбүллээх туттуллар курдуктар. Дьиэ табатын иитии­гэ, балыктааһыҥҥа бастыҥ технологиялары баһылаабыт Канадаҕа, Скандинавия дойдуларыгар билэ-көрө, «уопут атастаһа» ахса суох элбэх дэлэгээссийэлэринэн сыһыллыы-соһуллуу буолан ахан биэрбиттээх этибит. Ол судаарыстыба суо­тугар босхо күүлэйдээһининэн, биһиги бастыҥ технологиялары «олохтооһуммут» түмүктэммитэ курдук.
Арассыыйаҕа саамай элбэх табалаах эрэгийиэн – Ямал-Ненец национальнай уокуруга. Уонтан тахса сыллааҕыта онно сылдьан кэлбит биһиги исписэлииспит «табаһыттара букатын таас үйэтинээҕи усулуобуйаҕа олороллор уонна үлэлииллэр эбит» диэбиттээҕэ. Оччолорго эрэгийиэн 500 тыһ. табалааҕа. Баҕар, биһиги өрүһүлтэлээх модернизациябыт диэн, чуолаан табаны иитиигэ түҥ былыргы усулуобуйаҕа төннүү буолаарай?
Үлэһит киһиэхэ сыһыан уларыйыан наада. Ынах да, сылгы да, таба да буоллун, кинилэр кутуруктарын кэннигэр буолбакка, иннилэригэр киһи туруох­таах. Кини хамнаһа, үлэлиир усулуобуйата тэриллибитин кэнниттэн, атына барыта кытаа­нахтык ирдэниэхтээх. Бүгүҥҥү киһи, кини ким да, туох да үлэһит буоллун, Ыстаалын эпохатын саҕанааҕы холкуостаах муҥнаах курдук, сыһыыга сүөһү бөҕөтө мэччийэ сырыттаҕына, бэйэтин хотонугар бэйэтин сүөһүтэ бааллан турдаҕына, бүтүн дьиэнэн хоргуйан өлөргө туох да иһин сөбүлэниэ суоҕа. Ол кэм ааспыта, оннук өй-санаа, сиэр-майгы уларыйбыта…
Биир дьиктиргэтэр суолунан, таба иитиитин салаатын уһун сыллаах хаалыыта кими да долгуппат курдук балаһыанньата олохсуйбута буолар. Кырдьаҕас өттө этэ сатаан баран, сапсыйан кэбиспитин курдук. Эдэр дьон көр-нар, шоу аргыстаах айаннаан иһэр быһыылаах. Салалта уонна исписэлиис өттө – олорор мутугун, ама, туох буолан бэйэтинэн кэрдиниэй. Оттон дьиҥнээх табаһыты, дьиҥнээх бэйэтин билигин, арай, дөкүмүөҥҥэ олоҕурбут киинэҕэ көрүөххэ сөп эбитэ дуу?…