Алексей Винокуров: “Син биир төннүөхтээх этим”

Быйылгы кыстыкка ыччат сылгылыын 26 үөрдээх 361 сылгы кыстаан турар. «Тоноор» — өрөспүүбүлүкэ племенной хаһаайыстыбата. Үөһээ Дьааҥы тииптээх саха төрүт удьуор сылгытын үөскэтэн, өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар тарҕатар. Хаһаайыстыба баһылыга Н.Т.Винокуров сылгыһыт, РФ уонна СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Арассыыйа бочуоттаах фермерэ, т/х наукатын хандьыдаата аата-суола, үлэтэ-хамнаһа чуолаан биир идэлээхтэригэр элбэҕи этэригэр, үгүһү кэпсииригэр саарбахтыы барбаккын.

Николай Тимофеевич 1991 сылтан бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, күн бүгүнүгэр диэри илиитин араарбакка сылдьар быраактыкатыгар наука сүбэлэрин уонна ирдэбиллэрин сатабыллаахтык дьүөрэлээбит билиҥҥитэ соҕотох сылгыһыт буолар. Өр сыллаах хара көлөһүнүн түмүгүн, удьуоруттан бэриллибит бэрт мэйиитинэн илдьиритэн, саха сылгытын иитии саҥа технологиятын олохтоон, боростуой сылгыһыт – наука хандьыдаата буолары ситиспитэ. Николай Тимофеевич ол хандьыдаатын сыбаанньатынан түөһүн киэргэтэн сылдьар киһи буолбатах. Хаһаайыстыбата кыстыкка бигэтик киирбитин кэннэ, ахсынньы саҥатыгар куоракка кэлэн, Тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын идэни үрдэтинэр үнүстүүтүгэр 1,5 ый лиэксийэ ааҕан барар. Саҥа тэринэн үлэлээн эрэр фермердэр, бааһынайдар, сылгыһыттар, бу бэйэлэрин курдук күннэтэ хара үлэҕэ миккиллэ сылдьар биир идэлээхтэрин лиэксийэтин, дэлэлээх чугастык, судургутук ылыналлара буолуо дуо! Онон, аата ааттана сатаабыт «оҕонньору» бүгүн «сынньата» түһүөххэ, атын киһи туһунан кэпсииргэ холонуум. Инньэ диирин диэтим гынан баран, Винокуровтар дьиэ кэргэн тэлгэһэлэриттэн син биир сир өтүө суохпун.

Сылгы абылаҥа
Алексей Винокуров, 2000 сыллаахха Уркуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын экэнэмиис-үп үлэһитэ идэлээх бүтэрбитэ. Эдэр исписэлиис төрөөбүт Томторун дьаһалтатыгар буҕаалтырынан үлэтин саҕалаабыта. Аҕатын хаһаайыстыбатыгар икки сыл сылгыһыттаабыта. Онтон «хаалтыстаах үлэтигэр» төннөн, улуус дьаһалтатын үпкээкэниэмикэҕэ управлениетыгар үлэлиир. 27 сааһыгар иккис Бороҕон нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыгынан талыллар. Алексей Николаевич икки болдьоххо толору баһы лыктаан баран, сылгыга төннүбүтэ балтараа сыл буолла. — Ыстаарсай сылгыһытынан үлэлии сылдьабын, — диэн кэпсиир Алексей Николаевич.

– Арааһа, баһылыкка үһүс болдьоххо тоҕо туруорумматахпын ыйытыаххын баҕараҕын быһыылаах. Уон сыл бу дуоһунаска үлэлээтим, бэйэм санаабар, сөптөөх болдьох. Томтор улууска, Уус-Ньара кэнниттэн, иккис улахан бөһүөлэк. Ону тэҥэ сахалар уонна эбээннэр түөлбэлээн олорор куусталарын официальнайа суох «ысталыыссаларынан» ааҕыллыан да сөптөөх этэ. Сайдыылаах, элбэх кэлиилээх-барыылаах, эгэлгэ тэрээһиннэрдээх, ол сиэринэн ыалдьыттааххоноһолоох (ол иһигэр араас омук дьоно) аныгы бөһүөлэк. Үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх эдэр дьонноох. Онон салайар дьоҕурдаах, кыахтаах саҥаттан саҥа киһи тахсан иһиэхтээх диэн толкуйдаахпын. Атын туох да хос санаам суох. Дьоммун кытта сүбэлэһэн баран, сылгыга көһөргө быһаарыммытым. Баһылыгынан үлэлээбит кэммэр суолу, уулуссаны оҥорууга, бөһүөлэги тупсарыыга, нэһилиэнньэ социальнай харысхаллаах буолуутугар болҕомтобун уурар этим. Томторго, тыа сирин хайа баҕарар нэһилиэгэр курдук, сүнньүнэн эдэр дьон дьарыга суох буолуута баар көстүү. Бэйэ дьыалатын астар дьону, туох кыалларынан булгуччу өйүүр этим. 3,5 км усталаах итиини биэрэр тыраасса тардыллан, 40-ча ыал кииннэммит итиинэн хааччыллыбыта. 200 миэстэлээх таас оскуола уонна оҕо саадын дьиэлэрин бырайыактарын оҥоттороммун, кэпсэтиитин ыытаммын, оскуола тутуллан, үлэҕэ киирэрэ чугаһаан турар.

Өймөкөөн урукку чулуу сылгыһыттарыгар үйэлээх өйдөбүнньүк буоллун диэн, 3 миэтэрэ үрдүктээх убаһалаах биэ пааматынньыгын бөһүөлэк көстүүлээх миэстэтигэр туруорбуппут. Кылгастык эттэххэ итинник. Туох да эбиитэ-сабыыта, киэргэтиитэ суох эттэххэ, сылгыга сыстаҕаспын, дьиҥ сөбүлүүр дьарыгым буолар. Кырабытыттан, убайым Андрейдыын, сылгыны ыраахтан хартыына курдук көрөн буолбакка, бары үлэтигэр сыстан улааппыппыт. Туох-ханнык иннинэ, сайынын оттооһун. Оскуолаҕа киириэхпититтэн күн бүгүнүгэр диэри, от үлэтиттэн туора туран хаалбыт сайыммыт диэн суох. Сүүрэн-көтөн, тилэхпит хараарар буолуоҕуттан, аҕабыт сылгы иитиитин бары кэриэтэ үлэтигэр сыһыаран барбыта. Мин оччоттон билиҥҥэ диэри, аты миинэрбин, атынан айанныырбын наһаа сөбүлүүбүн. Аты мииннэххэ, киһи өйө-санаата чэбдигирэр, көхсүҥ кэҥиир, олох холкугар түһэн хаалаҕын, наар уһуну-киэҥи саныыр курдук туруктанаҕын. Бэйэм бас билэр куһаҕана суох массыыналаахпын, хаһаайыстыбабытыгар тиэхиньикэ арааһа баар. Ол үрдүнэн атынан айанныыры ордорор курдукпун. Алексей Николаевич кэпсээнин быһа түһэн, бэйэм өлүүкэ санаабын кыбыттахпына, олох дьиҥэ бу кыракый кэпсээҥҥэ кыбыллан сылдьар: оҕону кыра сааһыттан үлэҕэ сыһыарыы. Бэйэбит хал буолбакка чабыланарбытынан «аһара сайдаммыт» (ол ону туора омуктар бигэргэтэллэрэ эбитэ буоллар син да этэ), олоҕу тутан турар хаарыаннаах үгэспитин – оҕону үлэнэн иитиини – сиргэ-буорга кээстибит курдук. Билигин, бэл, тыа сирин оҕото үлэттэн тэйдэ. Олох сайдыытынан, урукку илии үлэтин сорох көрүҥнэрэ туттуллубат буолан иһэллэрэ баар суол. Дьыала онуоха буолбатах, робот былааһа бүттүүн да сабардаатын. «Үлэ киһини киһи оҥорбута» диир олох дьиҥ кырдьыгын суолтата хаһан да сүппэт уонна кубулуйбат. Соҕотох тыа хаһаайыстыбатын очурунчочурун ыллахха даҕаны, төһөлөөх бааһынай, фермер доруобуйата баар эрдэҕинэ, үс көлөһүнүн тоҕон туран тэриммит хаһаайыстыбата, кини мөлтүүр-ахсыыр күнүгэр бэйэтин кытта тэҥҥэ эстэргэ барарын бары билэ-көрө сылдьабыт эбээт. Сүөһүлээх-астаах кэтэх хаһаайыстыба туһунан тугу эмэ этэ да барыллыбат. Ол сүрүн төрүөтэ — ыччаты үлэттэн тэйитии. Тоҕото, туохтана элбэх төрүөттээх. Чулуу сылгыһыт Н.Т.Винокуров дьыалатын салгыыр эрэллээх туйах хатарааччылардааҕа кини дьоло буолар. Сорох ыал дьиэтин иһэ толору оҕо буолан үөрдээччи, ол эрэн киһи сөҕүөх, бу дьонуҥ улаатан да баран, ийэ-аҕа бэлэмин, кинилэр илиилэрин кэтэһээччи буола иитиллэн тахсаллара баар буолааччы.

Аныгы сылгыһыт бэлэмнээх исписэлиис буолуохтаах
— Быйылгы сылы биһиги ураты өрө көтөҕүллүүлээхтик түмүктээн эрэбит, — Алексей Николаевич кэпсээнин салгыыр. — Аҕам уруккуттан туруорсубут этиитэ олоххо киирэр кыахтанна. Ол — сылгыһыттарга аналлаах үөрэтэр киини тэрийии. Бырабыыталыстыба, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, улуус дьаһалтатын уонна тыа хаһаайыстыбатын управлениетын өйөбүллэринэн, 196 кв. м уопсай иэннээх дьиэ тутуллан бүтэн, ис таҥыллыытын үлэтэ ситэриллэрэ хаалла. Үөрэтэр киин «Тоноор» б/х бөһүөлэктэн 1,5 көс тэйиччи олохтоох баазатыгар тэриллэн үлэлиэҕэ. Суол кыһыннары-сайыннары баар, уота-күөһэ билигин генераторынан бэриллэ турар. Сааһыары күн эньиэргийэтинэн үлэлиир установкалары туһаныахпыт. Үөрэтэр кииҥҥэ быраактыкалаах үөрэҕи уруттата тутарга былаанныыбыт. Сүнньүнэн ыаллыы сытар уонна Илин эҥээр улуустар сылгыһыттарыгар суоттанабыт. Ону таһынан, олохтоох оскуола оҕолоро саха төрүт сылгытын кытта чугастык билсиэхтэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын уонна техникумун устудьуоннара быраактыкаларын барыахтара, дьупулуомнарын суруйуохтара. Дьиҥэр, «Тоноор» хаһаайыстыба бу ааттаммыт хайысхаларынан үлэни ыыппыта иккис сылыгар барда. Аныгы сылгыһыт билиинэн-көрүүнэн дэгиттэр сэбилэммит толору бэлэмнээх исписэлиис буолуохтаах. Кэлэр сайын 40 сааспын туолуом. Атын үлэлэргэ балачча эриллэн бараммын сылгыга хаттаан сыһынным. Син биир төннүөм диэн санаалаах этим. Тараас Дьээгилэп аҕатыттан 110 сылгылаах хаһаайыстыбаны тутан, иккис сылын бэркэ үлэлии сылдьар. Мөрүөн Дьөгүөрэп хаһаайыстыбата 200 племенной сылгылаах, Сиипсэп Мэхээлэ 100-тэн тахса сылгылаах. Бары араа-бараа кэриэтэ саастаах дьоммут. Биһиэхэ сылгыны иитэргэ сир-уот, мэччирэҥ дэлэгэй, санааҕын ууран үлэлиэххин эрэ наада.
Сылгы иитиитинэн дьарыктанар дьоҥҥо улуус дьаһалтата, чуолаан баһылык М.М.Захаров ахсаабат өйөбүлү оҥороро бөҕөх санааны үөскэтэр. 5 туонна эбиэһи тиэнэн кэлбит улахан массыына айанын өҥөтүн сыаната 100 тыһ. солк. турар. Маны таһынан сенаж, туус тиэллиитэ баар. Бу ороскуоту улуус дьаһалтата уйунара сүрдээх улахан өйөбүл буолар. Үөрэтэр киин наадалаах оборудованиеларын атыылаһыыга дьаһалта эмиэ улахан көмөнү оҥордо.

Ханнык суоллары көрдөнөбүт?
Сылгыттан ылыллар олохтоох бородууксуйа биһиэхэ сүрүннээн УусНьара олохтоохторугар батарыллар. Өссө Хаандыгаҕа кэлиэххэ сөп. Биир саамай табыгастаах уонна барыстаах ырыынагынан Магадаан куорат уонна кини чугаһынааҕы бөһүөлэктэр буолуохтарын сөп этэ. Дьиҥэр, Магадаан суоппардара биһиги сылгыбыт этин үчүгэйдик билэллэр, бэйэлэрин наадыйыыларыгар уонна кыралаан батарыыларыгар анаан куруутун атыылаһаллар. Ол эрээри ити дуона суох батарыы буолар, дьону-сэргэни киэҥник амтаһытан, кииннээн батарыы ырыынагын үөскэтэр суолу көрдүөххэ баар этэ. Ырыынак сыһыаннаһыытын быһыытыгармайгытыгар уонна үчүгэй сырдатыы түмүгэр, дьон доруобуйатын көрүнэргэ дьулуһуулаах буолла. Саха сылгытын этэ доруобуйаҕа туһатын, омугуттан тутулуга суох, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бары билэллэр. Холобур, биһиги Уус-Ньарабытыгар сылгы этигэр ханнык да эрэкилээмэ наадата суох, кыралыын-улаханныын бары амтаһыйан сииллэр. Ол эрэн, хас сир аайытын оннук балаһыанньа буолбатах. Ол аата туох эрэ сүрүн мэхэньиисим кыайан үлэлээбэккэ турар. Тыа сирин олоҕун чахчыта – чуолаан кэлиҥҥи сылларга сылгыга көһүү бара турар. Бу икки өрүттээх көстүү буолан тахсыан сөп. Өскөтө сылгы иитиитин барыһын ситиһиэхпитин, ону тэҥэ Дьөһөгөй оҕото норуоппут олоҕор-дьаһаҕар, кини аан дойдуну анаарар көрүүтүгэр (итэҕэлбитигэр, үгэстэрбитигэр, бөлүһүөпүйэбитигэр сыһыаннаан), ылар сүдү оруолун күлүгүрдэн көрбөккө чөл илдьэ сылдьыахпытын баҕарар буоллахпытына, бүттүүн сүбэнэн саҥалыы дьаһанарбыт хайдах буолуо этэй? Ырыынак сокуона туохха барытыгар барыһы уруттата тутар. Ону утарар кыаҕыҥ суох. Ким баҕарар аһыыр-таҥнар кыһалҕалаах, ону ааһан үчүгэйдик олорор баҕалаах. Саха сылгытын кыайа-хото, дэлэччи иитэргэ, киниттэн ылыллар бородууксуйаны ырыынакка киэҥник таһаарарга улахан агрохолдиннары тэрийии боппуруоһа туруон сөп этэ. Холобурга, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустар, илин эҥээрдээҕи, киин улуустардааҕы сылгы холдиннара. Маннык холдиннар, бастатан туран, судаарыстыбаннай таһымнаах буоланнар күүстээх өйөбүлүнэн туһаналлар. Иккиһинэн, күүс-уох, үп-ас өттүнэн кыахтаах буоланнар, ханнык да туораттан тиксиһиннэрээччитэ суох, ырыынак бары хайысхаларыгар тус бэйэлэринэн ылсан үлэлиир кыахтаахтар. Итинник эрэ дьаһанар түбэлтэҕэ, саха сылгытын бородууксуйата Арассыыйа киэҥ ырыынагар тахсар кыахтаах. Бородууксуйа бородууксуйанан, харчы харчынан буоллаҕа. Ырыынак ити үҥэр эмэгэттэрин ымсыытыгар-баҕатыгар Дьөһөгөй оҕото биһиэхэ, сахаларга, ким-туох буоларын умнуо суохтаахпыт. Үҥэр эмэгэти уонна үҥэр Айыыны араартаан өйдүөхтээхпит. Биир идэлээхтэрбин, сылгы иитиитин салаатын бары үлэһиттэрин, кэлэн иһэр Саҥа сылынан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! Тус бэйэҕитигэр уонна дьиэ кэргэттэргитигэр Саҥа сылга дьол-соргу тосхойдун, ситиһии сиэттистин, үөрүү-көтүү аргыстастын!