Булт киһини элбэххэ үөрэтэр

Булт умсулҕана саха киһитин хааныгар баар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Сахабыт сирин баай хара тыаларын сыыйар, киэҥ далай эбэлэрин эҥсэр сорсуннаах булчуттарбыт сэргэх кэпсээннэрэ, мүччүргэннээх сырыылара куруук кэрэхсэбиллээх. Хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта Ил Түмэн дьокутаата Михаил Эверстов.

— Михаил Ильич, булт туһу­нан кэпсэтиибитин саҕа­лыахха. Булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи ахсааныгар киирсэҕин буоллаҕа дии…

— Киирсэн. Оҕо эрдэхпиттэн булка уһуйуллан кэлбитим. Кини онно бастыҥ холобур буолар. Аҕам булдун сэбэ-сэбиргэлэ, үүтээнэ, бултуу бараары тэринэрэ, булка сылдьыытын үөрүүтэ барыта өйбөр-сүрэхпэр иҥэн хаалбыт. Барсаары албыннаһабын, илин-кэлин түһэбин, туһалаах киһи буола сатааччыбын. Ону аҕам ыраах хонон-өрөөн бултуу барар буолан, үксүгэр илдьэ барааччыта суох. Үөрэхтээх киһи буолуохтааххын, үөрэххин көтүтэр табыллыбат, булка хаһан баҕарар сылдьыаҥ турдаҕа диирэ.

Билигин бэйэм сиэннэр­бин кыра эрдэхтэриттэн ил­дьэ сылдьан, булка-алка сыһыарабын.

— Аан бастакы булка уһуйуллууҥ туһунан кэпсээ эрэ.

— Аан бастаан биэс саастаахпар аҕабын кытта булка барсыбытым. Сэттиэ буолан бардыбыт. Күнү быһа аҕабын кытта сылдьан, кинини букатын атын харахпынан көрбүппүн өйдүүбүн. Хайдах курдук бэргэнник ытарын, тыаһа-ууһа суох хаамарын, үөмэрин, дьоҥҥо-сэргэҕэ аптарытыаттааҕын, кыттыгастарын кытта булду үллэстэрин биһирии көрбүтүм. Бастаан мас көтөрүн бултаабыттара. Куртуйаҕы, бочугураһы таба көрөн биэрэн, оҕом булчут буолсу диэбитин үөрэ истибитим. Онтон күөлгэ киирэн кустаабыттара. Ол тухары хас куһу чуо ыппытын барытын өйбөр хатаан кэбиспитим. Кыттыгастарынааҕар быдан элбэҕи табарын, кылбардык ытарын сөхтүм. Киэһэ булду үллэстии буолла. Көрдөхпүнэ, куһу, мас көтөрүн барытын тэҥ чөмөххө арааран, улахан дьоҥҥо барыларыгар тэҥҥэ үллэрэн биэрдэ. Били бөдөҥ көҕөнүн атын киһиэхэ биэрбитигэр соһуйдум. Ону ыйытааччы буоллум: «Аҕаа, бэйэҥ ыппыт булкун тоҕо атын дьоҥҥо биэрдиҥ?», — диэн. Аҕам онно хараҕа кэҥээтэ, кэтэххэ биэрдэ уонна кэлэйбит куолаһынан: «Туох ааттаах куһаҕан оҕоҕунуй, көҥөс буолсугун», — диэн кыы­һырда. Ону кырам бэрт буоллаҕа. Туохтан мөҕүллүбүппүн арыый борбуйбун көтөҕөн баран өйдөөбүтүм. Кыттыгас бултаабыт дьоҥҥун кытта тэҥҥэ үллэстэр диэн баарын —  булт суруллубатах быраабылаларын кэспиппин.

— Бастакы сааланыыҥ?

— Алта сааспар, оскуолаҕа киириэм иннинэ күтүөтүм биир уостаах 32 калибрдаах сааны уонна уон устуука тимир ботуруон бэлэхтээбитэ. Саалаах киһи саабын бэйэм ииттэбин: бөстүөн уган, буорах кутан, быыстыыбын, онтон доруобун кутан баран бүөлүүбүн. Икки бииргэ төрөөбүт бырааттарым ымсыыран бөҕө. Аттыбар сылдьаллар, илдьэ барыа диэн илии-атах буола сатыыллар. Ылбаппын, бэйэм бултуубун диэн суос бэринэбин. Дьиҥин ыллахха, өссө буорах сытын бэйэм да ыла илик буоллаҕым.

— Дьиэбититтэн чугас күөл­лээхпит. Кус түспүтэ ыраахтан көстөр. Биирдэ саабын ииттэн баран сомуогун кыайан туруорбатым. Күүһүм тиийбэтэ. Ол иһин ийэм баттаан биэрдэ уонна былаатын устан сөрүү баайда, сэрэттэ. “Сомуогу былааппынан баайдым. Кутталлаах. Сааҥ уоһун дьон диэки төрүкү туһаайбат куолу. Куска үөмэн киирэн, субу ытаары гыннаххына былааккын сүөрэн баран, чыыбыскын тардаар”, —  диэн ыйыы-кэрдии биэрдэ. Күөлбэр тиийэн, куспар сыыллан киирдим. Куһум төбөтүн кыҥаан-кыҥаан баран ыттым. Таптым. Чыккымай бааһырда. Омуммар ууну-бадарааны ортотунан сүүрэн киирэн, тыыннаахтыы тутан ыллым. Кынакка таптарбыт. Үөрэн, ыһыы-хаһыы буолан, ырбаахым хоонньугар уктаат, дьиэбэр сүүрдүм. Куһум ырбаахым иһигэр мөхсөр, тыҥыраҕынан эппин тырыта-хайыта тэбиэлэнэр. Дьиэбэр тэптэрэн киирэн, ийэбэр булпун туттардым. Ийэм үөрдэ аҕай, сыллаан ылла. Бултаан-алтаан аһатар киһилэнним диэтэ, көрдөрбүтүнэн куһум моонньун булгу эрийдэ. Бырааттарым сөҕүү-махтайыы бөҕө, ымсыыра көрөллөр. Ийэм ыйытта: “Оттон сааҥ ханнаный?» Кэтэхпин тарбанным —  саам суох. Үөрүүбэр күөлбэр хаалларан баран, көтүтэн кэлбит эбиппин. Ийэм “баран сааҕын ыл, былааппын эмиэ аҕалаар” диэн ыытта.

— Биир эмэ көрдөөх түгэни ахтан аһардахха?

— Биирдэ сэттэ саастаахпар аҕабыт үс уолун батыһыннаран туһах иитэ илтэ. Икки биэрэстэлээх сиргэ тиийэн, ыт мунна баппат ыккыйыгар биэс туһаҕы ииттэ. Хайдах иитэри, иэмин-дьаамын барытын сиһилии быһаарда, көрдөрөн биэрдэ. Сарсын кэлэн бэйэҕит көрөөрүҥ диэтэ. Түүннэри аанньа утуйбатым, санаабар, куобаҕым бу иҥнэн олорор. Халлаан сырдыырын нэһиилэ кэтэһэн, бырааттарбын Степалаах Артуру кытта туһахпытын көрө бардыбыт. Бастакы туһах оҥойон турар. Иккис, үһүс уонна төрдүс эмиэ кураанах көрүстүлэр. Хомойдубут аххан. Бэһис туһахпытын таһы быһа сүтэрэн кэбистибит. Көрдөөн, дэлби ыккыйы биир гына кэстибит. Арай, ол сырыттахпытына, ычык быыһыгар оҕо ытаан бэбээрдэ. Чөрөс гына түстүбүт, истэн турдубут. Арай, иһиттэхпинэ, санаабар Федя Ноговицын куолаһыгар майгынныыр. Федя диэн мин саастыы куруук күрэстэһэр «атаһым» этэ. Федя кэлэн биһиги куобахпытын кэтии сылдьар диэн ынырыктык кыыһырдым. “Федя, таҕыс!” — диэн хаһыытаан бытарыттым. «Саһыма хайаама! Ытаама!” —  диэн хаһыытастыбыт. Ол аайы «Федябыт» ах баран хаалар. Ыккыйы быыһынан “Федябытыгар” бардыбыт. Арай, мап-маҥан куобах олорор. Хаптас гынаат, мас ыллыбыт, үөмтүбүт. Ол тухары биһиги туһахпытыгар иҥнибит диэн толкуй киирбэтэ. Куобахпыт куоппат. Ыкса кэлэн көрбүппүт, биһиги туһахпытыгар иҥнэн олорор эбит. Саба сүүрэн кэлэн бултаһа сатаатыбыт. Араастаан бары өлөрө сатаатыбыт да, күүспүт тиийбэтэ. Арыычча өр мучумааннанныбыт, сыра-сылба бөҕөтүн бараатыбыт. Ааранан, ийэбин баран аҕаларым дуу дии санаан аһардым. Ол сылдьан, орто быраатым маһынан муннугар табан, куобахпыт иннин нэһиилэ ыллыбыт. Аны булпутун ким дьиэҕэ дылы сүгэрин былдьастыбыт. Улаханнара буолан, биэрбэппин диэт, бэйэм сүктүм. Лис курдук. Сылайбыппын көрдөрүмээри, эгэй-сэгэй тутта сатыыбын. Онтон бырааттарбар: “Былдьаспыккыт дии – тутуҥ!” —  диэн сүгэһэрбин кинилэргэ биэрдим. Үөрэ-көтө хап-сабар икки өттүттэн тэйбэриҥнэтэн тута сатаан баран, кыайбатылар. Дьиэбит көстүбүтүн кэннэ, кыра бырааппын ийэбитин ыҥыртара ыыттым. Ийэбит элээрдэн кэлэн, үөрдэ аҕай, хайҕаата. Куобахпытын аҥаар илиитигэр тута сылдьар, биһиги кини күүһүн-уоҕун бэркиһиибит эрэ.

— Улахан булдуҥ туһунан кэпсээ.

— Аҕам сылгы биригэ­дьиирэ. Биирдэ кэпсиирин иһиттим. Бөһүөлэк таһыттан чугас тыатааҕы киирэн сүүрүк сылгыны тардыбыт. Аҕам сылгы сэмнэҕэр туһах ииппит. Ону көрө бараары бэлэмнэнэр. Мин тута “илдьэ бар” диэн көрдөстүм. Быһа гыммакка, илдьэ барда. Өр гымматыбыт, туһах иитиллибит тиитигэр тиийдибит. Аҕам көрөөт да, иҥнибит диэтэ. Мин кыҥастаһа сатаатым да, тугу да булан көрбөтүм. Аппыт мөхсөн барда, кыыл баарын сэрэйдэ. Аҕам атыттан түһэн баайда уонна СКС карабинын ылла. Мин: “Ытабын дуо?” —  диэн көрдөстүм. Карабинын миэхэ туттарда, бэйэтэ икки уостаах саалаах, онно сүнньүөх укта. «Иккиэн сэргэстэһэн барыах, чугас киирэн баран, хараҕын ыккардын көрөн баран ытаар”, —  диэтэ аҕам. Тииккэ уонча миэтэрэ чугаһаатыбыт. Аҕам: «Ити сытар. Ыт!”, —  диэтэ. Тиит диэки туһаайан кыҥаатым. Арай, тыатааҕыбын көрбөппүн. Ол эрээри бүтүн эһэни көрбөппүн диэм дуо —  кыбыстан, саҥарбаппын. Аҕам өйдөөтө быһыылаах: “Ити хагдаҥ оту көр, онно икки төкүнүк баар. Ити кулгаахтара”, —  диэн сибис гынна. Онно биирдэ өйдөөн көрдүм – тыатааҕы сири хастан баран, кирийэн сытарын. Хап-хара төкүнүк кулгаахтарын быыһынан харахтарын көрдүм. Өһүөннээх харахтарынан өтөрү көрө сытар эбит, доҕоор! Көрөөт да, иэним кэдэҥнээтэ, тоноҕоһум уҥуоҕунан туох эрэ дьырылаата. Хараҕын көрөн баран, уталыппакка, чыыбыспын тардан кэбистим. Тута  хараҕын симэн кээспитэ. Дьэ, онно аҕыс сааспар тыатааҕыны бултаабыт өрөгөйбүн бөһүөлэк оҕотугар барытыгар кэпсээтим. Сорохтор чахчы сэргээн ыйытыы бөҕө биэрэллэр, сорохтор саҥата-иҥэтэ суох тэйиччи тураллар. Онно аан бастаан ордугурҕааһын диэн баарын билбитим.

— Булт киһини туохха үөрэ­тэрий? Булчут олоххо тулуурдаах, дьаныардаах буолара буо­луо?

— Аан бастаан Ил Түмэҥҥэ дьокутаакка талыллан үлэлиир сылларбар нэһилиэнньэ туруорар боппуруостара үксэ хамнас, олох-дьаһах тула буолааччы. Онтон төрдүс-бэһис сылбар дьон аны булт тиэмэтин көтөҕөр буолбута. Дьиктиргээн, үөрэтэн көрбүтүм, 2000 сыллар саҥаларыгар хамнас даҕаны, социальнай балаһыанньа да тупсан барбыттара. Өндөйүү баара. Дьон кыһалҕата арыый уларыйбыта. Ол иһин булт болдьоҕо, сири-уоту иҥэринии, бэйэ аатыгар суруйтарыы боппуруостара дьону долгутар этэ. Охотпользователь, о.э. булчут сири-уоту бэйэтигэр иҥэриннэҕинэ, түүлэһэн ыллаҕына, нолуога 50 тыһыынча буолар этэ. Ордук Хоту сир дьоно кыһалҕаҕа ыктарбыта. Кинилэр 800 кв. км тайаан сытар сирдэригэр нолуоктарын кыаммакка, үгүс кыһалҕаҕа ылларалларын билэн, бэдэрээлинэй сокуоҥҥа уларытыы киллэриэххэ наада диэн толкуйга түспүтүм. Биллэрин курдук, Арассыыйа сокуонугар «любительская охота» диэн өйдөбүл баар. Биһиэннэрэ эмиэ онно киирсэллэр эрээри, айахпытыгар бултуурбут уратылаах. Госдумаҕа дьокутаат буолаат да, бу бэдэрээлинэй сокуоҥҥа уларытыы киллэрэн барбытым. Ыарахаттары онно тута көрсүбүтүм. Үлэлии турар сокуоннары уларытар регионтан сылдьар дьокутаакка кыаллыбатын тэҥэ. Бэрэсидьиэн, бырабыыталыстыба таһымыгар сөбүлэһии наа­да, итиэннэ элбэх регион өйүөн наада. Булдунан дьарыктанар регион аҕыйах. Инньэ гынан бу сокуону уларытаары сылтан ордук бириэ­мэни бараабытым. Булт туһунан бэдэрээлинэй сокуоҥҥа 28 уларытыыны киллэрбитим. Биир гектар төлөбүрүн 50 солкуобайтан 1 солк. гыммытым. Үгүс булчут махтаммыта. Бастаан баара-суоҕа үс харчы оҥоро сатаабыппын Минфин баһылыга Алексей Кудрин уонна Айылҕа харыстабылыттан Юрий Трутнев утарбыттара, докумуону өр баттаабакка сылдьыбыттара. Алексей Кудрин биир солкуобай гынарга сөбүлэспитэ. Оттон Юрий Трутневы тутарга элбэх сырабын биэрбитим. Көрүдьүөс да түгэн үөскээн турардаах. Госдумаҕа «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаттан дьокутаатынан киирбитим. Бу  баартыйаттан дьокутаат, атын фракцияҕа холоотоххо, балаһыанньата ыарахан – 300-тэн тахса киһилээх. Ол аата 450 дьокутааттан 350-нэ «Биир ньыгыл Арассыыйа». Тыл да этэргэ анньыһыы, уочаракка турууга, муҥ саатар, араспаанньам Эверстов буолан, кэннигэр тэбиллэн хааларым баар суол. Түөрт сыл да тухары уочараттаатахпына, мин уочаратым кэлбэтин тэҥэ. Инньэ гынан Трутневы трибунаттан туппакка, “бултаан” туппутум. Көмөлөһөөччүлэрин кытта баран истэҕинэ, суолу бүөлээн,  тутан ылбытым, кумааҕыга илии баттаабакка сылдьаҕын, баттаан кулу диэбитим. Кини уун-утары тобулу көрөн баран: «Слушай, Эверстов, вы в курсе, что я мастер спорта?”, —  диэбитэ. Онно толлон турбакка, хардары хоруйдааччы буоллум: “Имейте ввиду, я тоже мастер спорта”, —  диэтим. Онно күлбүтэ уонна биир гектары биир солкуобай гынарга диэн илии баттаабыта.

Булт абылаҥа аҥаар­дастыы өлөрүү-өһөрүү буолбатах. Киһи уйан кутун арыйарыгар туспа уратылаах.

Тыатааҕыны бултуохпуттан ыла, булка-алка хото сылдьабын. Арай биирдэ сэттэ маҥан туруйа көтөн ааста. Аҕам: “Ити кыталыктар, бултаһыаххын баҕардаххына, мантан 7 биэрэстэлээх сиргэ түһээччилэр”, —  диэн ыйан биэрдэ. Кыра эрдэхпинэ куба, кыталык буоллун, бултууллар этэ. Хааччахтааһын, харгыс суоҕа. Кыталык бобуулаах буолуо турдаҕа диэн төбөбөр суох. Оччолорго арыый улаатан, уопутуран, икки уостаах «Зауэр 4 кольца” диэн аатырбыт саалаахпын. Онтубун тутаат да кыталыктары бултаһа бардым. Испэр олус көнньүөрэ, үөрэ иһэбин. Билигин маҥан туруйалары бултуом диэн тэптэн, күөлбэр тиийдим. Күөл кытыытыгар бу сылдьаллар эбит. Ханан үөмэн киирэрбин барытын, тыалы-кууһу учуоттаан, 2-3 чаас үөмэн, 30-ча миэтэрэ чугас сыыллан киирдим. Кыҥаатым. Бастаан биири кыҥаатым, онтон икки хоһуласта. Ол сытан көрөбүн: кыталыктарым дьикти баҕайытык хамсаннылар, кынаттарын араастаан тутталлар, моонньуларын хоҥкулдьуталлар, араастаан куоҕаҥнаһан бардылар. Бу өйдөөбүтүм, үҥкүүлүүллэр эбит. Дьиҥэр, оҕо эрдэхпиттэн уйаным суох этэ. Куруук дьоммун-сэргэбин аһатабын, бултуубун диэн өйдөбүллээх буолааччыбын. Арай, бу сырыыга өр баҕайы үҥкүүлэрин көрөн таалан хааллым. Оннук кэрэхсэбиллээхтик хамсаналлар. Өйдөөбүтүм, саа ылар сириттэн тэйэн хаалбыттар. Саһан киирэр отум көстүбэт, ырааһыйаҕа тахсан биэриэм дуо. Хайдах ыппакка хааллым диэн хомойо санаатым. Онтон кэлин 7-8 кылааска тиийэн баран кэрэни ыспатах, алдьаппатах эбиппин диэн өйдөөбүтүм.

Итинтэн ыла кыталыгы, кубаны бу сааспар дылы бултаһа иликпин. Сахаҕа кэрэ диэн өйдө­бүл хааныгар баар эбит дии санаабытым. Ону ол түгэн уһугуннарбыт буолуохтаах.

— Михаил Ильич, олус сэргэх кэпсээниҥ иһин махтанабын! Байанайыҥ тосхойо турдун!

Ирина Ханды