Хотугу киһи уонна таба дьылҕалара — биир сибээскэҕэ

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Хотугу сир үгэс буолбут дьарыктарын сайыннарыыга отделын дааннайынан, 2019 сыл ыам ыйын 16 күнү­нээҕи туругунан, бас билии бары көрүҥнээх хаһаайыстыбаларга 152951 таба тутуллан турар. Мантан төрүүр-ууһуур таба­тын ахсаана — 64583. Таба иитиитин салаатыгар кыстык бүтэһиктээх түмүгэ таһаарылла илик, төрүөх салҕанар.

Төрүөх түмүктэниэ ыраах?

Бу отчуоттаммыт кэмҥэ, ол эбэтэр ыам ыйын  ортотугар, 22000 тугут ылыллыбыт. Быйылгы кыстык түмүгүнэн 40000 төрүөх ылыллыахтаах эбит, оччотугар тугут дьыала­быай тахсыытын былаана 55%-ҥа тэҥнэспитинэн ааҕыллыахтааҕа. Тө­рүөххэ бу 55%-ны сити­һэр, бука, кыайтарбата буолуо диэтэххэ, улахан сыыстарыы  тахсыа суоҕа. Күүстээх, үчүгэй тыһы бу ыйынан сүнньүнэн төрөөн бүтүөҕэ, оттон мөлтөх таба, араас биричиинэнэн, сороҕо кыайан буоһаабакка, сороҕо кээһэрэ кээһэн, хайы-үйэ төрүөҕү биэрбэт буолан турдаҕа. Таба төрүөҕэр Аллараа Халыма, Усуйаана, Булуҥ уонна Муома улуустара балачча сэнэх көрдөрүүлээхтэр.

Таба туһата суох өлүүтэ-сүтүүтэ, эмиэ бу кэмҥэ, 11,1 тыһ. төбөҕө тэҥнэспит. Бу ааспыт сыл туһааннаах кэминээҕэр арыый да кыра. Холобур, былырыын, дьыл бу кэмигэр 7,1 тыһ. таба ыалдьан, ыран охтубут буоллаҕына, быйыл – 1,3 тыһ. таба. Ол оннугар сүтүктэрэ былырыын 3,8 тыһ. буоллаҕына, быйыл — 7 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр.

2700 табаны,  эһэ уонна бөрө буоланнар кыттыгас «сокуускалаабыттар», эбэтэр тардыбыттар. Былырыыҥҥыттан бөрөнү утары Арассыыйаҕа оҥоһуллар «Римипон» диэн ааттаах химическэй препараты туттар буолбуттар. Тулалыыр эйгэҕэ буортута суох дэнэр, бу препараттан өлбүт бөрө өлүгэ атын кыылга-сүөлгэ куттала суоҕунан ааҕыллар үһү. Бөрөнү утары охсуһууга Алдан уонна Өлүөхүмэ улуустара инники иһэллэр. Ол курдук, бу улуустартан хас биирдиилэрэ сылга ортотунан 150-нуу ардай аһыылааҕы морбоппуттар. Бу сыл 5 ыйыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 220 бөрө бултаммыт. Былырыын бу кэмҥэ – 223 бөрө. Томпо уонна Алдан улуустарын дьаһалталара табаһыттарын «Римипон» препаратынан хааччыйбыттара, атыттарга үчүгэй холобурунан буолуохтаах.

Күн бүгүн өрөс­пүүбүлүкэҕэ бас билии бары категориятыгар киирсэр 106 таба иитэр хаһаайыстыба баарыгар, 1100 бостуук, 300 чуум үлэһитэ үлэлиир. Таба хаһаайыстыбаларын састааптарын 76% кэпэрэтиибинэй, төрүт уус общиналар уонна чааһынай бас билиигэ баар.

Үйэбит уһаатаҕына — көрүөхпүт

2019 сылга таба иитиитин салаатыгар өрөспүүбүлүкэ бюдже­тыттан 830 мөл. солк. көрүллэн турар. Эмиэ өрөс­пүүбүлүкэ үрдүнэн, 4 племенной хаһаайыстыбаҕа 11000 таба тутуллан турар. Бу хаһаайыстыбаларга төрүөхтэрин көрдөрүүтэ 60%-ҥа, тыыннаахтыы хараллыылара – 90-92%-ҥа тэҥнэһэр. Биир племхаһаайыстыба сайаапкалаахтарга сыллата 150-200 бастыҥ атыыр табалары  атыылыахтаах. Ону үгүстэр атыырдаан-тыһылаан буккуйан атыылаһаллар. Арассыыйа ТХМ-тан табаҕа анал үбүлээһин суох. Арай племенной төрүүр-ууһуур таба баһыгар сылга 3800 солк. көрүллэр. Маны таһынан, племенной табаҕа өрөспүүбүлүкэттэн эмиэ харчы тыырыллар. Племенной хаһаайыстыба ахсаанын 50-ҥа тиэрдии соруга турар диэн сурулла сылдьар.

Тус бэйэм маны өйбөр кыайан түһэрбэппин. Билигин баара-суоҕа 4 племхаһаайыстыбалаах олорон, ол ахсаанын хаһан уонна хайдах 50-ҥа тиэрдиэххэ сөбүй? Муҥ саатар таба иитиитин сайдыыта муҥутаан турара эбитэ буоллар, син да этэ. Ону баара, табабыт көрдөрүүтэ кэлиҥҥи сылларга наар таҥнары курулаан кэллэ дии. Итинник этэрбин сыччах биир чахчынан холобурдуум. Сэбиэскэй кэмҥэ Саха сирэ таба ахсаанын 382 тыһыынчаҕа тиэрдэ сылдьыбыта. Сууллуулаах 90-с сылларга 130 тыһыынча табаҕа түһэрбиппит. 2000 сылларга, өрө охсон тахсан, ахсааны 200 тыһыынчаттан таһаара сылдьыбыппыт. Бүгүн эмиэ ол 90-с сыллардааҕы кэхтиилээх кирбиибитигэр төттөрү түһэн сылдьабыт. Аҕыйахтан аҕыйах, элбэхтэн элбэх үчүгэй талыы таба баар буоларынан (оттон племхаһаайыстыбаҕа бастыҥтан бастыҥ, өссө элиитэ дьиэ сүөһүтэ баар буолуохтаах ирдэбилинэн), хаһан, ханнык үйэҕэ ол племхаһаайыстыбаларбыт ахсааннарын 50-ҥа тиэрдэбит? Биитэр бу таах кумааҕыга «уруһуйданыы» дуу.

Таба дьиҥ хаһаайына кимий?

Төрүт уус общиналар сопхуос систиэмэтэ эһиллэрин кытары тэриллитэлээн барбыттара. Итинник дьаһаныы, өбүгэ төрүт дьарыгын дьиҥнээх хаһаайынныы илиигэ биэрии быһыытынан сыаналаммыта. Биир өттүнэн олус сөптөөх дьаһаныы курдуга. Табаһыт, инньэ таас үйэтин саҕаттан күн бүгүнүгэр диэри, көс олохтоох киһи. Айылҕа тардыыта, көс олох, таба эйгэтэ уонна үлэтэ өйгө-санааҕа эрэ буолбакка, хаһан да суураллыбаттыы этигэр-хааныгар иҥэн хаалбыт киһитэ, кини –  табаһыт буолуохтаах этэ. Хотугу омуктан ураты, олоҕун аҥаардас табаҕа анаабыт атын норуоту булар күчүмэҕэйдэрдээх буолуо. (Скандинавскай, о.д.а. табаны иитэр дойдуларга, бу үлэнэн сүрүннээн оннооҕу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттара дьарыктаналлар. – П.И.).

Оттон бүгүн «дьиҥнээх хаһаайынныы  илии» үлэтин түмүгэ хайдаҕый? Бөрүкүтэ суох диэн быһаччы этиэххэ наада. Цивилизация күүһэ дьэ маныаха сытар. Ыччаты өбүгэ үгэстэриттэн уонна дьарыктарыттан букатыннаахтык тэйитэр эрэ буолбакка, киһи быһыытынан чиккэ сүрүнэ суох, ырытан өйдүүр өйүҥ татым буоллаҕына, килэйбит-халайбыт киэргэл олох бэрт түргэнник муннарар күүстээх. Ордук сэрэхтээҕэ, кыра омугу биирдиилээн киһинэн буолбакка, бүтүн кууһунан алдьатыан, муннарыан сөп.

Төрүт уус общиналар үлэлэрэ үөтэлээбэт төрүөттэрин төһө баҕарар хаһа, таһаара туруохха сөп. Хомолтолооҕо, ол барыта оруннаах, бэйэ бэйэтин кытта ситимнээх буола туруоҕа. Бу гынан баран, уун-утары хартыына тахсан кэлэрэ эмиэ баар. Аллараа Халымаҕа үлэлээбитэ ырааппыт, 10000 табалаах «Турваургин» төрүт уус община, Эбээн Бытантайга 2500 табалаах «Кочевник» ХЭУо таһаарыылаах үлэлэрин-хамнастарын, тэрээһиннэрин, дохуоту оҥорор сатабылларын хайдах кэпсиэххэ, быһаарыахха сөп эбитэ буолла. Эбэтэр дьыала баара-суоҕа тыл ыстала буолбут «киһи факторын» чахчытыгар сытар дуу?

Арассыыйа аан дойдуга саамай элбэх, 1,5 мөл. табалаах судаарыстыба буолар. Киһи сөҕүөх, бу гынан баран, дьиэ табатыгар сыһыаннаах биир да бэдэрээлинэй сокуона суох олорор.

Дойду тэбэр сүрэҕэр — сийиэскэ

— Ааспыт ый бүтүүтэ Мос­кубаҕа таба иитиитин племенной хаһаайыстыбаларын уонна сэлиэксийэлээһин зоотехниктарын I сийиэстэрэ ыытылынна, — диэн кэпсиир СӨ  ТХМ-ын Хотугу сир үгэс буолбут дьарыктарын сайыннарыыга уонна балык хаһаайыстыбатын комплексыгар отделын салайааччыта Иннокентий Баланов. – Өрөспүүбүлүкэбититтэн таба иитэр хаһаайыстыбалар салайааччылара, зоотехник исписэлиистэрэ 25 киһилээх дэлэгээссийэнэн кыттан кэлбиппит. Сийиэскэ дьиэ сүөһүтүгэр племенной үлэни ыытыыга саҥа технологияны  киллэрии, дөкүмүөнү оҥорууга автоматизацияны олохтооһун, табаны чииптээһин, көтөр аппарааттары туһаныы, о.д.а. боппуруостары тула кэпсэтии барда. Сийиэскэ дойду 20 эрэгийиэниттэн дэлэгээссийэлэр кэлбиттэр этэ.

Кэпсээннэриттэн иһиттэххэ, таба иитиитин туруга дойду үрдүнэн бэрдэ суох. Ыалларбытыгар Чукоткаҕа 138000 табалаах олороллор. Кэлин сылларга олох мөлтөөтүбүт диэн бэйэлэрэ билинэллэр. Сэллээн көрөбөккө наар хаардаан, самыырдаан тахсар буолбут. Ол дьайыыта биһиги Халымабытыгар охсор буолуох­таах. Сирдэригэр-уоттарыгар 170 000 кыыл таба турар буолан, улахан кутталга олороллорун этэллэр. 60 000 племенной чукча боруодата табалаахтар. Бу боруода биһиги Халымабыт усулуобуйатыгар сөп түбэһэр. Онон, кинилэртэн атыылаһар туһунан кэпсэтии ыыттыбыт.

Эвенкия Тураата урут 50 000 табаны тутар этэ, билигин 2500 табалаах. Бу аҕыйах табаларыгар 150 киһини үлэһитинэн тутаннар улахан ороскуокка оҕустардыбыт дииллэр. Дьону дьарыктаах оҥорор туһуттан маннык дьаһаналлар. Киис булдуттан, табаттан уонна балыктааһынтан ураты атын дьарык суох уонна тугунан айахтарын ииттиэхтэрэй. Сахалин табаһыттара төрүт уус общинанан олороллор. Балаһыанньалара олох мөлтөх, баара-суоҕа 130 таба хаалбыт. Үс сыллааҕыта биһиги Хатыыстыырбытыттан 500 табаны, онтон кэлин 50-ну атыылаһан тураллар.

Тофалария (Уркуускай ­уобалаһа) 150 табалаах хаалбыт. Бу боруода таба саамай улахан ыйааһыннааҕынан биллэрэ. Атыыра 180 киилэни үктүүрэ. Ямаллар туундара өттүгэр олорор буоллахтарына, ненецтэр ойуурдаах зонатын баһылыыллар. Ненецтэр газовиктары буруйдууллар: сирдэригэр-уоттарыгар айылҕа гааһын уоттуур буоланнар, табаларын быара өһөх харатын үөһэ, ыарахан металлардааҕын туһунан этэллэр. Ямал тумул арыытын олохтоохторо 800 тыһ. табаны туталлар. Тумул арыыга ньиэп үөскээбит саҥа сирин арыйаннар, нефтяниктар «табаҕытын аҕыйатыҥ» диэн дьаһалымсыйаллар үһү.

Тус санаа

(Арассыыйа аан дойдуга саамай элбэх, 1,5 мөл. табалаах судаарыстыба буолар. Киһи сөҕүөх, бу гынан баран, дьиэ табатыгар сыһыаннаах биир да бэдэрээлинэй сокуона суох олорор. Бэл, ТХМ-гар таба иитиитин исписэлииһэ суох диэн буолар. Аан дойдуга ханна да, кимиэхэ да суох улахан территория Ойуур пуондатыгар анньыллан, барыта бэдэрээлинэй суолталанан турар. Ол түмүгэр, дьиҥнээх дьыалатыгар национальнай өрөспүүбүлүкэлэрэ, араас дьоҕус судаарыстыбаннай тэриллиилэрэ бэйэлэрин төрүт сирдэрэ суох курдук буолан тахсаллар. Онон туһанан, сир аннын баайын хостуур ханнык баҕарар компания талбытынан айбардыыр, таптаабытынан дьаһалымсыйар кыахтаах. Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи өттүн бүттүүнүн, ол аата дойду уопсай сирин-уотун 70%-нын, саамай ыарахан килиимэт уонна олорор усулуобуйалаах сорҕотун үйэлэргэ иччилээн,  өссө буор босхо харабыллаан, араҥаччылаан кэлбит бэйэтин аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох 40-ча норуоттарын,  судаарыстыба салгыы хайдах көрөр-истэр, тутар-хабар былааннааҕа эбитэ буолла? – П.И.).

Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ бас билии бары категориятыгар киирсэр 106 таба иитэр хаһаайыстыба баарыгар, 1100 бостуук, 300 чуум үлэһитэ үлэлиир. Таба хаһаайыстыбаларын састааптарын 76% кэпэрэтиибинэй, төрүт уус общиналар уонна чааһынай бас билиигэ баар.

Мэччирэҥ уонна Ойуур кодексата

— Арассыыйа ТХМ-гар табаны барытын чааһынайга биэриҥ дииллэр, — Иннокентий Михайлович кэпсээнин салгыыр. — Кэпэрээссийэ ньыматын киллэрэргэ этэллэр. Ынах сүөһү бүрүссүлүөс, лөйкүөс, түбүркүлүөс ыарыылара күөрэйбиттэрин бэлиэтээн эттилэр. (Куһаҕан да үчүгэйэ суох буолбатын кэриэтэ, ол-бу ыарыыга хаптарымтыата суох, бэйэбит бээгэй атахтардаах Маҥаачыйабыт барахсаны, хайа, баҕардар, саҥалыы  өйдөөн-санаан кэлэн, үөһэ тыынан ылаайабыт? – П.И.).

— Табаҕа ыран, дьүүкээрэн охтор саҥа ыарыы баар буолбутун бэлиэтээн эттилэр. Бастаан Финдляндияҕа уонна АХШ-ка баар буолбут курдук. Биһиэхэ Комига уорбалааһын баар эбит. Охтубут табаны уоттаан иһэргэ сорудахтаатылар. Сэрэнэргэ-сэрбэнэргэ ыҥырдылар.

Ненецтэргэ мэччирэҥнэрин оҥорумтуотун уонна төһө таба мэччийиэн сөбүн үөрэтиигэ, геоботаническай сыаналааһыны уонна землеустроительнай үлэни эрэгийиэн суотугар ыыппыттар. Кадастровай дөкүмүөнүн оҥорон, Регпалаатаҕа киллэрбиттэригэр Ойуур кодексын быһаарыытынан эһиэхэ сыһыарыллар кыаҕа суох диэн матыыптаах аккааһы ылбыттар. 76 мөл. солк. суумалаах уонна 5 сыллаах  геоботаническай сыаналааһын үлэтин ыыттарбыт ненецтэр кыһыйан-абаран туран, Ойуур кодексыгар уларытыыны киллэрэр туһунан эттилэр-тыыннылар. Таба мэччирэҥин түүлээһиҥҥэ ылар кыах суоҕунан, босхо төрүккэ сыһыарыллыахтааҕын туруорустулар.

(Аартыкатааҕы зонаны сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамата бигэргэтиллэн турар. Арассыыйа инникитин күүһэ-уоҕа, кыаҕа хаҥыырыгар ураты оруоллаах бырагыраама буолара ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Аартыканы сайыннарыы уонна саҥалыы баһылааһын Арассыыйаҕа хайдах суолунан барыаҕай? Маны эмиэ бириэмэ бэйэтэ көрдөрүөҕэ. Аартыка төрүт олохтоохторун уонна уопсастыба өттүлэриттэн мээнэ уруй-айхал ньиргийэрэ өссө эрдэ.  Аартыка сайдыыта, кинини сайыннарыы кэлимсэ бардаҕына эрэ, үчүгэй түмүктээх буолуоҕа. Иҥсэ-мэнэгэй иэнигийдэҕинэ, тугу хоргутуоҥ баарай… —  П.И.).

— Сийиэс үлэтигэр кыттыбыт эрэгийиэннэр бары бэрэстэбиитэллэрэ каадыр боппуруоһа ураты сытыытык турарын бэлиэтээн эттилэр. Маныаха, уруккулуу ыччат табаҕа тахсыбат, солбук суох буолла диэн этиинэн муҥурдаммакка үөрэтии, аналлаах исписэлиистэри бэлэмнээһин итэҕэстэригэр киэҥник тохтоотулар.

Сахабыт сиригэр 80 мөл. гектар таба мэччирэҥнээхпит, мантан 36 мөл. гектара билигин сыһыарыллан сылдьар. Таба мэччирэҥэр биһиэхэ геоботаническай сыаналааһын сэбиэскэй систиэмэ тиһэх сылларыгар ыытыллыбыт буолуохтаах. Урут «Оленеустройство» диэн 25 сыл болдьоххо үлэлиэхтээх сыаналааһын ыытыллар этэ. 90-с сыллартан саҕалаан, систиэмэ бүттүүнэ уларыйдаҕа дии. Бырамыысыланнай баһылааһын күүскэ бара турар, ахсаана суох уот баһаара бөҕөтө турар. Саҥа Сир, Ойуур, Уу кодексалара үлэлииллэр. Сир барыта Ойуур пуондатыгар киирэр. Биһиги билиҥҥи 36 мөл. гектар мэччирэҥмититтэн, 30 мөлүйүөнэ – Ойуур пуондатын сирэ. Сылга 15 мөл. солк. харчы көрүлүннэҕинэ, 4,5 мөл. гектардаах мэччирэҥ геоботаническай сыаналааһына  ыытыллар кыахтаах. Оччотугар барытын үөрэтэргэ-чинчийэргэ 25 сыл наада. Ону харчытыгар таһаардахха, 2,5 млрд. солк. тэҥнэһиэҕэ.

Сир – сүрүн уонна төрүт баай. Сир булгуччу хонтуруоллаах буолуохтаах. Биһиги ТХМ-гар таба, сылгы, ынах сүөһү мэччирэҥнэрин үөрэтиинэн, сыаналааһынынан дьарыктанар отдел суох. Бастаан утаа, кыралаан да буоллун, ити этиллэр үлэни ыыта туруохтаах этибит. Таммах уу тааһы дьөлөр. Оттон ити атын эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ Ойуур кодексыгар уларытыыны киллэрэргэ туруорсууларын өрөспүүбүлүкэбит барылаамана өйүөн наада.

Сокуоннарбытыгар — уларытыылары уонна эбиилэри

Биһиги  ааспыт сылтан чииптээһини саҕалаабыппыт. 40 тыһ. табаҕа суоттаан атыылаһан олоробут. Чииптээһин  үлэтэ  3 сылга суоттанар. Таба чиибэ «хаһаайынын» туһунан бары наадалаах сибидиэнньэлэри илдьэ сылдьарын таһынан, таба ыалдьан маассабайдык өлөр, мэччирэҥ муус кыаһаан буолан ыран охтор түбэлтэтигэр стаховкалааһыҥҥа хапсар кыахтанар.

Таба иитиитин сүрүннүүр бэйэбит сокуоннарбыт уларытыылары киллэрэри эрэйэр буоллулар. Төрүт уус община тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуга киирсиэ суохтаах. Төрүт дьарыгы тута сылдьааччы быһыытынан көрүллүөн наада. Билигин, Үлэ кодексынан, хамнаһы үлэни биэрээччи мэктиэлиир. Табаһыт хамнаһын бырабыыталыстыба судаарыстыбаннай бырагырааматын мэктиэтигэр киллэриэххэ баар этэ. Көс дьиэ кэргэн туһунан сокуон бырабыыталыстыба таһымыгар координатора суох. Көс олохтоох, хотугу үгэс буолбут салаалар үлэһиттэрин судаарыстыбаннай өйөөһүн туһунан сокуон эмиэ координатора, өссө үбүнэн мэктиэтэ суох.

Сийиэскэ, табаттан ылыллар бородууксуйа бэтэринээринэй сибидиэтилистибэнэн эрэ хааччыллыыта, бу нуорманы кэһии буоларын ойуччу тутан бэлиэтээн эттилэр. ГОССТ-нан бигэргэммит сэртипикээттээх буолара булгуччулаахтык ирдэниэхтээх. Билиҥҥитэ Арассыыйаҕа дьиэ табатын уонна кыыл таба эттэрэ диэн араарыы суох. Маннык сатаммат. Эмиэ ол курдук, мэччирэҥ пааспардаах буолуохтааҕа ирдэнэр. Бу быраабылалар үлэлээбэт буоллахтарына, Арассыыйа табатын бородууксуйата кыраныысса таһыгар хайдах да тахсар уонна батарыллар кыаҕа суох. Бу быраабыла табаттан оҥоһуллар пантыга эмиэ сыһыаннаах.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэ табатын 76% кэлэктиибинэй-чааһынайга уонна чааһынайга турар. Бас билии маннык көрүҥнээх улахан хаһаайыстыбаларын тэрийиэхпитин наада. Табаттан ылыллар бородууксуйаны астааһын, ол инниттэн аныгы технологиянан сэбилэммит өлөрөр уонна астыыр пууннары, сыахтары салгыы тутуу соруга турар. Таба тириититтэн, тыһыттан таҥаһы тигэр мастарыскыайдары хаттаан сөргүтүү наада. Таба көлөнү кытта сибээстээх туризм уонна экскурсия көрүҥнэрин Нерюнгри, Алдан улуустарыгар сайыннарар кыах, дьиҥэр, баар.

Таба иитиитин салаатыгар, олохсуйан кэлбит үгэстэри харах харатын курдук харыстаан туран, саҥаны киллэрэргэ, олохтуурга дьулуспатахпытына, сыарҕабыт сыҥааҕа иҥнибитин курдук иҥнэн туруоҕа. Туох да уларыйыы тахсыа суоҕа.

Прокопий ИВАНОВ