Иккис тыынын киллэриэххэ

Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын сыыппаралара көрдөрөрүнэн, 2019 с. муус устар 10 күнүнээҕи туругунан республика үрдүнэн 135 тыһ. эрэ таба баар. Бу көрдөрүү 2010 сылга тэҥнээтэххэ 65 тыһыынчанан аҕыйах. Эмиэ бу кэмҥэ табаһыт-бостуук ахсаана 450 киһинэн аҕыйаабыт. Билигин бары көрүҥнээх хаһаайыстыбаларга 1081 бостуук уонна 283 чуум үлэһитэ үлэлиир-хамныыр. Эмиэ бу кэм устата табаҕа үлэлиир көс ыал ахсаана аҥаарынан аҕыйаабыт. Маннык үлэлээн-хамсаан аны 10 сылынан ханна тиийэбит диэн сиэрдээх боппуруос үөскүүр.

Таба иитиитин салаатыгар судаарыстыбаннай таһымнаах суһал дьаһаллары ылбатахха, таҥнары түһүү салҕанар туруктаах. Ол курдук аны уонча сылынан сорох хотугу улуустарга, Аллайыаха, Абый улуустарын курдук, дьиэ табата букатын суох да буолар чинчилээх. Оннук балаһыанньа Дьааҥы, Өлөөн, Орто Халыма, Уус-Маайа, Горнай улуустарыгар көстөр. Маннык балаһыанньаттан тахсарга бу улуустар аҕа баһылыктара туох былааннаахтарый?

Хаһан эрэ аатырар томполор 5700 төбөнү, сэбээннэр 6100 төбөнү эрэ илиилэригэр тутан хаалбыттара киһини эрэ дьиксиннэрбэт, долгуппат буолуон сатаммат. Суһал дьаһаллары ылбатахха, бу үөһэ ахтыллыбыт улуустарга таба иитиитэ таҥнары түһүүттэн тахсар кыаҕа суох курдук. Табаны иитиигэ судаарыстыба өттүттэн улахан болҕомто ууруллан “Табаны иитии туһунан”, “Көс дьиэ кэргэн туһунан”, “Көс оскуола туһунан” сокуоннар ылыллан үлэлииллэр, тыа сирин салгыы сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар олоҕуран табаһыт, чуум үлэһитэ бигэ туруктаах хамнастанан, көс табаһыт ыал үлэлиир-хамсыыр усулуобуйата биллэрдик тубуста. Холобур, быйылгы 2019 сылга салаа сайдыытыгар 875 мөл.солк. үп-харчы  көрүллүбүт, ол иһигэр табаһыт хамнаһыгар анаан 780 мөл.солк. бэриллибит. Олус улахан көмө! Бу бэйэлээх үлүгэрдээх көмөнү улуустар хайдах туһанан олороллоро туспа кэпсэтии буолуон сөп. Арай көмө субсидия харчыта тохтоон хааллын. Онуоха бэлэмнээхпит дуо? Төрүт суох! Онон үлэни-хамнаһы саҥалыы хайысханан дьаһаныы соруга турар. Дьиҥинэн, субсидия үбэ уонна табаһыт хамнаһа (эмиэ субсидия буоллаҕа) аһаҕас халлаан анныгар төгүрүк сылы быһа өрө мөхсөн тахсар табаһыт көс ыал ыарахан олоҕун чэпчэтэр сыалга бэриллэр. Билигин табаһыт хамнаһа (субсидия) тохсунньутааҕы төһө табаны көрөрүттэн тутулуктанар. Ол, биһиги санаабытыгар, сыыһа. Тоҕо? Хамнас төһө табаны көрөртөн-харайартан, төрүөҕү ылыы, табаны тыыннаах иитии, табаарынай бородууксуйаны  оҥоруу туругуттан тутулуктанан сыл түмүгүнэн бэриллиэхтээх, оттон сезон устата биир тэҥ абаанса буолуон сөп.

Ааспыт 17 сыл устата тустаах бырагыраама үлэлээбитин тухары табаһыкка биир тэҥ хамнас бэриллэн кэлбитэ үлэ түмүгэр ханнык да интэриэһи үөскэппэтэ. Табаһыт бюджеттан хамнастанар буолан үгүс хаһаайыстыба эбии төлөбүрү оҥорбот. Ылар барыһын хайдах саныырынан туттар. Дьиҥэр, ол барыстан (прибыль) табаһыкка бастатан тиксиэхтээх. Оттон таба иитиитэ барыстаах салаа!?.

Ааспыт кэмҥэ бостуук, табаны манаабакка, дьиэҕэ чэйдии-чэйдии олорон эрэ хамнас аахсар түбэлтэтэ тахсара. Холобурдаан эттэххэ, ыстаадаҕа 3-4 бостуук эрэ табалыыр, атыттар дьиэлэригэр олороллор. Оннук кыһалҕа үлэһит илии тиийбэтиттэн эмиэ тахсара баар суол. Табаһыт үлэлиир-олорор усулуобуйата мөлтөҕүттэн ыччат табаҕа үлэлии тахсыбат буолуута табалаах улуустарга барыларыгар баар көстүү. Бу балаһыанньа, табаҕа үлэни-хамнаһы саҥалыы, атыннык тэрийбэтэххэ, өтөрүнэн көнөр кыаҕа суох.

Табаны иитии, атын дьиэ сүөһүтүн курдук, улахан ороскуоту эрэйбэт эрээри, үчүгэй көрүүнү-истиини, эппиэтинэһи ирдиир. Хомойуох иһин, ыстаада табатын илииттэн-илиигэ биэрэн эргиччи манааһын эһэлэрбит-аҕаларбыт саҕаттан бэриллибит технологията  сиргэ-дойдуга бүтүннүүтүгэр кэһиллибитэ, тутуһуллубат буолбута ыраатта. Сорох ыстаадаларга 3-4 эрэ бостуук үлэлиирэ кистэл буолбатах. Табаһыт тиийбэт.

Бостуук тиийбэтэ сыллааҕы үлэҕэ-хамнаска охсор. Табаны батыһа сылдьан маныыр эрэ буоллахха, ардай аһыылаах бөрө чугаһаабат. Холобурга аҕаллахха, ааспыт 2018 сылга, аҥардас үлэ тэрээһинэ мөлтөҕүттэн, табаһыт тиийбэтиттэн, Эбээн-Бытантай улууһугар 2414 таба бөрө аһылыга буолбута элбэҕи этиэҕин сөп. Ол курдук Өймөкөөҥҥө 2975 табаны бөрө тарпыт. Биричиинэтэ биир —  бу улуустарга табаны көрүү-харайыы быстар мөлтөҕүн туоһута. Өссө ааһа баран эттэххэ, 2017 сыллаахха Уус-Дьааҥы улууһа 5300 табаны уҥуохтуун сүтэрэн турар. Бу барыта киһиттэн эрэ тутулуктаах! Бөрө урут да баара, билигин да баар, баар да буолуоҕа. Специалистар этэллэринэн, Саха сиригэр 10-12 тыһыынча бөрө мэнээктиир дииллэр, онтон сылга 700-чэ эрэ суох оҥоһуллар. Маныаха тэрээһин үлэ мөлтөҕө сүрүн мэһэй. Бөрө оҕото уйатыгар бултаммат. Онон үөһээ бэлиэтэммиттэргэ олоҕуран маннык этиилээхпит:

Табаһыттар материальнай-техническэй базалара эргэрбитинэн, быстар мөлтөҕүнэн, бэриллэр субсидия үбүн сорох чааһа базаны тутууга, аныгы дьоҕус механизированнай буойуналары тутууга барыахтаах, маныаха саа-сэп, спутниковай телефон, электрогенератор эбиллиэхтээх.

Табаһыт хамнаһын сыл түмүгүнэн табаны тыыннаах иитиигэ, тугуту ылыыга, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга уонна ону батарыыга ылыахтаах.

Табаһыт бостуук, муҥ саатар сааскы төрүөхтэн күһүҥҥү ахсааҥҥа диэри табаны эргиччи төгүрүк суукканы быһа кутуругуттан тута сылдьан маныахтаах, маныаха хайаан да буулдьа саалаах уонна спутниковай телефоннаах буолуохтаах. Онон сибээстээн, табалаах улуустар баһылыктара бары ыстаадалары, бөрөттөн көмүскэнэргэ, буулдьа саанан уонна спутниковай телефонунан ситэри барыларын хааччыйыахтаахтар.

Аны мэччирэҥ сирин туһунан аҕыйах этии. Республика үрдүнэн 35,2 мөл. гектардаах таба мэччирэҥин баһаартан харыстааһыҥҥа үп-харчы көрүллүбэт буолбута табаһыттары, специалистары улаханнык долгутар. Баһаар уотугар эбии, таба сиригэр промышленность өтөн киириитэ мэччирэҥ сирэ аччааһыныгар тиэрдэр. Онон сибээстээн таба сирин землеустройствотын саҥардан оҥоруу наада. Таба сирин геоботаническай чинчийии ыытыллыбатаҕа 40-тан тахса сыл буолла. Бу сытыы боппуруос үөһээ бырабыыталыстыба таһымыгар быһаарылларын күүтэбит.

Үөһээ бэлиэтэммиккэ эбэн эттэххэ, таба ыстаадаларыгар землеустроительнай экспедициялар таба мэччирэҥин оҥорбут маршруттарын миэстэтигэр табаһыттар бэйэлэрэ тутуспат буолууларын тоһоҕолоон бэлиэтиибит. Ол иһин чугастааҕы учаастактар, бөһүөлэктэр аттыларынааҕы сирдэр дэлби  тэпсиллэн бүттүлэр, ол оннугар кырыы сирдэр тоҥуу тураллар. Ол сирдэри кыһын уонна сайын ситэри туһаныахха, таба мэччирэҥин хас хаһаайыстыба ыстаадатын аайы саҥа оҥорон тиэрдиэххэ уонна ону ыстаада бостууктара  кытаанахтык тутуһалларын ирдиэххэ.

Урукку үгэһи сөргүтэн, харчы көрөн, бөрөнү вертолетунан ытыыны тэрийэргэ, сиринэн сылдьан бултаһыыны тэҥҥэ тутан.  Быһата, бөрөҕө дьиҥнээх сэриини биллэриэххэ. Үөһээ этиллибиттэри олоххо киллэрдэххэ эрэ таба иитиитин салаатыгар иккис тыын киириэҕэ уонна таҥнастыы суолуттан тахсан сайдыы суолугар үктэниэҕэ.

Константин Горохов –  Чинэкэ Көстөкүүнэ,

таба иитиитин ветерана, общественнай

корреспондент