Саха эр бэрдэ кыыннаах быһаҕа суох сатаммат

2015 сыллаахха Саха сирин тимир уустара холбоһон Тимир уустарын сойууһун тэрийбиттэрэ. Онтон бэттэх кинилэр ылыммыт сүрүн сыалларын – Саха сирин тимир уустарын түмэр уонна өбүгэлэрбит тимиртэн уһанар үгэс дьарыктарын сөргүтэр соруктарын олоххо киллэрэн кэллилэр. Ону сылын аайы үрдүктэн үрдүк таһымҥа ыытыллар “Дархан Уус” тимир уустарын быыстапката туоһулуур. Манна даҕатан эттэххэ, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков уустар үлэлэрин кэмигэр өйөөн, саха омугун үгэс дьарыга тэнийэригэр бэйэтин кылаатын киллэрбитэ.

Быйыл саха төрүт үгэһин ил­дьэ сылдьар саха тимир уустарын түһүлгэтэ «Куруһаала» атыы-эргиэн киинигэр олунньу 16-17 күннэригэр дьону-сэргэни түмэ тарта. Өрөспүүбүлүкэбит араас муннугуттан тимири ыллатар саха уустара салгыны хайа сотор сытыы биилээх быһахтарын дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһаардылар. Быйылгы 10 сыллаах үбүлүөйдээх “Дархан Уус” тимир уустарын быыстапкатыгар 55-тэн тахса киһи кытынна.

“Куруһаала” атыы-эргиэн саалатыгар быыстапка аһыл­лыытыгар киһи толору. Тимир уустара оҥоһуктарын – “Саха быһаҕа” диэн бэлиэ аатынан аан дойдуга аатырбыт быһахтарын көрдөрүүгэ тэлгэппиттэр. Манна уустар бэйэлэрэ оҥорбут күннэтэ туттар быһахтарыттан саҕалаан ытыктыыр киһиэхэ бэлэх быһыытынан биэрэр ураты баай оҥоһуулаах быһахха тиийэ көрдөрүүгэ таһаарбыттар.  Манна бааллар 1,5 тыһ. солк. саҕалаан боростуой оҥоһуулаах хаһаайка куукунаҕа туттар быһахтара, булчут тайҕаҕа доҕор оҥостор судургу оҥоһуулаах, ол эрэн ханнык да түгэҥҥэ түһэн биэрбэт кыыннаах быһаҕа уонна 100 тыһ. солкуобай иһинэн-таһынан сыаналаах, мамонт аһыытыттан чочуллан оҥоһуллубут уктаах киэргэл саха быһаҕа. Дьэ, барахсаттар биилэрэ лаампа уотугар килэбэчийэн киһи хараҕын саататаллар, салгыны хайа сотор сытыы буолалларын сэрэйэҕин эрэ.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев тимир уустарын быыстапкатыгар сылдьан маастардары кытары көрсөн, саха үгэс дьарыгын сөргүтэр үтүө үлэлэрин иһин махтанна. “Биһиги мындыр өбүгэлэрбит тимири уһаарар кистэлэҥнэрин үйэлэртэн үйэлэргэ ыччаттарга тиэрдэн испиттэрэ. Эһиги, аныгы кэм уустара, бу үтүө үгэһи чиэстээхтик салгыыргыт кэрэхсэбиллээх. Ханнык баҕарар сахабын дэнэр эр киһи сахалыы кыыннаах быһаҕа суох сатаммат”, — диэн бэлиэтээтэ. Кини Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругун саха быһаҕын оҥорор, тимиртэн оҥоһуктары кытта үлэлэһиини сайыннарар Эдуард Вырдылиҥҥа — Бырдыкы Ууска туттарда.

Мин уга хатыҥ удьур­ҕайыттан сиэдэрэйдик оҥо­һуллубут быһаҕы тутан, биитин бэрэбиэркэлээн тарбаҕынан даҕайан көрө турар киһиэхэ чугаһаан сэргиибин. “Саха уустарын быһаҕа ураты суоллаах-иистээх. Бу сахалыы таптайан оҥоһуллубута биллэр. Бөҕөтө, биитин уһуга астык. Булка илдьэ сылдьарга ааттаах быһах”, — диэн сыана быһан баран, бу киһи кумааһынньыгын хостоон атыылаһан, бэрт астыммыттыы кыыннаах быһаҕын куругар иилинэн кэбистэ. Бу Саха сиригэр биллэр тимир ууһа Александр Данилов оҥорбут быһаҕа эбит. Мин кини көрдөрүүгэ таһаарбыт быһахтарын тула тоҕуоруһан турар дьон быыһынан киирэн токкоолоһобун. “Тимири сахалыы уһаарыыны 2008 сылтан саҕалаабытым. Эһэм туйаҕын хатаран тимир ууһа буолбутум. Кырабыттан олус интэриэһиргиир этим. Бастакы учууталым инженер-технолог Николай Слепцов этэ, кини аан бастаан тимири оҥорон таһаарыыны көрдөрбүтэ. Тимир рудатын уулларан оҥоруу диэни билбэт буоллаҕым. Ол кэнниттэн үөрэхпин бүтэрэн баран, руданы уулларан тимири оҥоруу туһунан литератураны хасыһан, дьону кытта кэпсэтэн билиибин кэҥэппитим. Бу быһах элбэх үлэттэн тахсыбыт быһах. Былыргы уустар руданы хостоон, булкадаһыгыттан арааран, уһуннук үлэлээн тимир оҥороллоро. Бу оннук, өбүгэлэрбит ньымаларын сөргүтэн оҥоһуллубут быһах”, — диэн баран сытыы биилээх быһаҕы көрдөрөр.

Салгыы атыыга уонна көр­дөрүүгэ ууруллубут быһахтар остуолларын кыйа барабын. Хас биирдии быһах бэйэтэ туспа историялаах, собуот таһаарбытын курдук үүт-үкчү быһахтар манна суохтар. Ол иһин хас биирдии уус остуолун таһыгар тохтоон, сэрэнэн угун имэрийэн, биитин даҕайан көрө-көрө киһи туруох курдук. Мин Таатта улууһуттан төрүттээх Даниловтар оҥоһуктарын бэлиэтии көрөбүн. Аҕалара Яков Павлович уолун Михаилы кытта быыстапкаҕа кытталлар эбит. Кинилэр быһахтарын дьон-сэргэ сыаналаабыта тута көстөр, быһах ылардыы сананан кэлбит эр бэртэрэ кинилэр быһахтарын эргим-ургум тутан көрөллөр-истэллэр, ыйыталаһаллар. Эдэр уус Михаил Яковлевич бу курдук кэпсиир: “Биһиги удьуор уустарбыт. Саха сиригэр нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн өбүгэлэрбит дьарыктаммыттара. Аҕам Яков Павлович быһахтара киэҥник биллэллэр, оннооҕор тас дойдуттан сакаастар киирэллэр. Кини миигин туох баар маастарыстыбатыгар үөрэппитэ, билигин да үөрэнэ сылдьабын. Саха быһаҕын оҥоруу диэн штамп үлэ буолбатах, манна айар дьоҕур, мындыр буолуу ирдэнэр. Бүгүн быыстапкаҕа булчукка доҕор буолар быһахтарбытын уонна куукунаҕа туттуллар набордары аҕаллыбыт”, — диэтэ.

Мин бэлиэтии көрөрбүнэн, кырдьаҕас уустар аттыларыгар эдэр уолаттар олорор буолаллар. Ол кинилэр үөрэнээччилэрэ буолаллара саарбахтаммат. Оннук быһах оҥорууга сүдү уопутун, билиитин кэнчээри ыччаттарга тиэрдэ сылдьар тимир ууһунан норуот маастара Виктор Васильевич Протопопов буолар. Кини Таатта улууһугар Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Харбалаахтааҕы үөрэтэр комплекска тимиртэн уран оҥоһуктары оҥорон таһаарыыга студеннары үөрэтэр. “Мин Нуучча Уус диэн аатынан биллэр хос эһэм тимиртэн, мастан, туоһунан кэрэ бэйэлээх тэриллэри оҥорор уус үһү. Кини дьоҕура миэхэ бэриллэн уус буолбутум. Билигин Харбалаахтааҕы  үөрэх комплексыгар 10 оҕону тимири кытта үлэлииллэригэр үөрэтэбин. Оҕолорум олус кэбэҕэстик ылыналлар. Дьиҥэ, бу олус уустук бырассыас ээ, тимиртэн туттар сэби-сэбиргэли оҥорон таһаарыы диэн. Былыргы технологияны теориятын кэпсиибин, онтон оҥоробут.  Таптайабыт, хатарабыт, бары быраабыланы барытын тутуһабыт. Уустук үлэ, ол гынан баран, сыыһаларын көннөрүнэн, үчүгэй түмүккэ кэлэллэр. Үөрэхтэрин бүтэрдэхтэринэ тимир ууһа буолуохтара, быһаҕы эрэ буолбакка, атын олоххо-дьаһахха туттуллар тэриллэри барытын сатыыр буолуохтара”, — диэн кырдьаҕас уус этэр. Кини үөрэнээччитэ  Иван Харайданов оҥорбут быһаҕын тута атыыластылар. “Кэргэммэр куукунаҕа туттарыгар ылабын. Мин саба быраҕан көрдөхпүнэ, быһах олус үчүгэйдик оҥоһуллубут, биитэ сытыы, уга көнө, тимирэ үчүгэй. Тоҥ эти, балыгы быһарга ааттаах буолсу диэн ыллым”, — диэтэ куорат олохтооҕо Ньургун Кириллин.

Бу курдук саалаҕа быһах арааһын дьон көрөрүн сэргэ, сыанаҕа бастыҥ саха быһаҕын быһаарыы куонкуруһа ыытыллар. “Бастыҥ ас быһаҕа” түһүмэх кыайыылааҕын быһаарарга Иннокентий Тарбахов салайыытынан улахан үлэ ыытылынна. Куонкуруска кыттар быһахтарынан тоҥ чыыры, убаһа этин быһан элэгэлдьиттилэр, үгүстэрэ даҕаны эт сааһын алдьаппака бэркэ быһаллара көһүннэ. Онтон Иннокентий Иннокентьевич көмөлөһөөччүлэрэ ирбит убаһа этин быһан, быһах биитин сытыытын бэрэбиэркэлээтилэр. Сытыы быһах тута биллэр, уолаттар даҕайааттарын кытары арыыны быһар курдук быста. Бу курдук “Бастыҥ ас быһаҕа” түһүмэххэ 50 быһах кыттыбыт. Улахан сыралаах сыаналааһын кэнниттэн Уус-Алдан Сыырдааҕын тимир ууһа Семен Охлопков быһаҕа кыайыылааҕынан тахсыбыта билиннэ. Оттон эр дьон ордук кэтэспит “Бастыҥ булт быһаҕа” түһүмэххэ быһах биитин сытыытын быһаараары чыыппааны, кумааҕыны, тимири быһан бэрэбиэркэлээтилэр. Ол түмүгэр саамай сытыы уонна сатабыллаах оҥоһугунан Сунтаар улууһун ууһа Кирилл Петров быһаҕа бастыҥынан билинилиннэ.

“Бастыҥ уран быһах” диэн түһүмэххэ быһах биитин тургута сатаабатылар, дьүүллүүр сүбэ куонкуруска кыттыбыт 13 быһах­тан ханныга ордук ураты ураннык оҥоһуллубутун көрдүлэр. Кыайыылааҕынан Сарыал Билюкин үөрэнээччитэ Сергей Тарабукин таҕыста.

“Дархан Уус” өрөс­пүүбү­лүкэ­тээҕи тимир уустарын быыстапкатыгар Саха сирин дархан уустардааҕынан аатырар улуустарыттан 55 тимири ыллатар маастар кытынна. Бу күн саха быһаҕын сураҕа дуораан буолан өссө ыраахха диэри эҥсиллибитэ саарбахтаммат.

Сардаана Кузьмина