Саха киһитэ ыттаах буолан тыыннаах хаалбыта

Муус устар 6 күнүгэр Хомсомуол болуоссата сарсыардаттан ыт үрүүтүнэн туолла. Санатар буоллахха, Булчут ыттар быыстапкалара 10-с сылын ыытыллар. Тэрийээччи “Якутохотрыболовсоюз” уопсастыбаннай түмсүү бэрэссэдээтэлэ Закира Иванова иһитиннэрбитинэн, быыстапкаҕа саха булчут боруода ыттара эрэ буолбакка, Арассыыйаттан төрүттээх атын боруодалар эмиэ кыттыбыттар.

Ол курдук, биһиги харахпытыгар көрө үөрүйэх лайка ыттар турбут эрээттэрин быыстарыгар спаниель, лабрадор, нуучча булчут боруода ыттара көстөллөр. Ол гынан баран, болҕомто ордук баһыйар үгүс саха булчут боруода ыттарыгар буолла. Ааһан иһэр киһи омос көрдөҕүнэ, саха боруода ыттара улахан уратылара суох. Арай үрүҥ, хара-үрүҥ дьүөрэлэспит дьүһүннэрдээхтэр. Ол гынан баран, судьуйалар тастарыгар баран кэпсэтэллэрин истэн, ыттары баһаам элбэх киритиэрийинэн сыаналыылларын биллим. Манна диэн эттэххэ, улахан таһымнаах судьуйалар ыттары сыаналыыллар. Ол курдук тэрийээччилэр ыҥырыыларынан Москваттан ыты тургутууга бүтүн Арассыыйатааҕы кылаастаах эксперт  Олег Янушкевич, бастакы категориялаах экспердэр Александр Алексеев, Ольга Полищук кэлбиттэр. Кинилэр хас биирдии кыттааччы ыты аан дойдуга ылыныллыбыт киритиэрийдэринэн ымпыктаан-чымпыктаан сыаналаатылар. Хас боруода аайы 1-кы, 2-с, 3-с миэстэлэри биэрдилэр. Онтон боруода уопсай маассатыттан бастыҥы быһаардылар. Ол курдук, саха булчут боруода  ытын бастыҥ бэрэстэбиитэлинэн Вера Кононова ыта Ашан буолара билиннэ. Оттон саха лайкатын боруодатын бастыҥ бэрэстэбиитэлинэн Василий Слепцов ыта Чара буолла.

Биһиги ыттары тургутан көрүү бириэмэтигэр тэрийээччи “Якутохотрыболовсоюз” уопсастыбаннай түмсүү бэрэссэдээтэлэ Закира Иванованы кытта кэпсэттибит. Закира Петровна кэпсээниттэн билбиппинэн, бу сааскы ылааҥы күн куорат олохтоохторугар биир интэриэһинэй түгэни бэлэхтиир тэрээһин олус үлэлээх уонна эппиэтинэстээх эбит.

“Быйылгы булчут боруода ыттар быыстапкалара олус үчүгэйдик ааһан иһэр. Кыттааччылар  ыттарыгар докумуоннарын оҥорон, бэлэмнээх кэлбиттэр. Биһиги уопсастыбабыт быыстапка тэрийээччилэриттэн биирдэстэринэн буолар. Өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, Дьокуускай куорат дьаһалтата уонна саха боруода ытын иитээччи “Байанай” кулууп быыстапка тэрийиитигэр кыттыстылар. Быыстапкаҕа питомниктар ыттарын уонна олус элбэх чааһынай дьон ыттарын кытыннардылар, уопсайа 100-тэн тахса ыт кытынна”, — диэн Закира Петровна кэпсиир.

Мин саха боруода ытын үрдүк таһымҥа таһааран, докумуонунан билинэллэрин туһугар үлэлэспит Закира Петровнаттан олус элбэҕи биллим. Ол курдук, саха боруодата икки көрүҥҥэ арахсар – саха булчут боруода ыта уонна саха лайката. “Саха булчут боруода ыта илиҥҥи сибиир боруода ытын буккааһа. Саха дьиҥ боруода ыта симэлийэн эрдэҕинэ 1970-с сс. Иркутскайтан Илиҥҥи Сибиир боруода ытын аҕалан манна ыраас саха боруода ытын таһаарарга кыһаллыбыттар. Былыр дьиҥ саха ытын мантан онно илдьэн тарҕаппыттарын туһунан историяҕа бэлиэтэммит. Биһиги билигин Илиҥҥи Сибиир боруода ытын саха булчут боруода ыта диэн норуот ситиһиитин быыстапкатын (ВДНХ) реестрыгар киллэрэргэ үлэлэһэ сылдьабыт. Ол инниттэн бу курдук быыстапкалары ыытан, бастыҥнарын быһааран, төрдүлэрин-уустарын билэн, докумуоҥҥа киллэрэн, дакаастаан Москваҕа ыытабыт, улахан экспердэри ыҥыран сыаналатабыт. Бу олус ымпыктаах-чымпыктаах, үгүс сыраны ирдиир үлэ. Биһиэхэ “Байанай” кулууп маныаха улахан көмөлөөх”, — диэн сэһэргиир.

Саха булчут боруода ытын таһынан саха лайката баар диэн быһаарыллыбыта. Саха лайката көлө ыттарга киирсэр. Закира Петровна эппитинэн, бу боруода халыматааҕы-индигирдээҕи боруодаттан төрүттээх. Саха лайката булчут ыттарга киирсибэт.

Саха сиригэр саха булчут боруода ытын уонна саха лайкатын иитэр тарбахха баттанар аҕыйах питомник баар. Олортон биирдэстэрэ Ньурба Малдьаҕарыгар  олорор Айаал Данилов ха­һаайыстыбата буолар. Кини ыттарын сураҕа өрөспүүбүлүкэҕэ дорҕоонноохтук тарҕанан, дьон хотуттан-соҕурууттан кини питомнигыттан ыттары ыла кэлэллэр. Быыстапкаҕа кини баара чуолкай. Ыттарын тутан турар дьон быыһыттан чопчу кинини булан тиийэн кылгастык сэһэргэстим. Кини бу курдук санаатын эттэ: “Мин Ньурба Малдьаҕарыгар 1992 сылтан саха боруода ытын иитэбин. Бастакы ыппын биир бастакынан саха боруода ытын иитиигэ ылсыбыт Хаҥалас улууһун Тиит Арыытыгар олорор Тимофей Федотовтан ылан кэлбитим. Кини оччолорго ыттары ииппитэ 5 сыл буолбут этэ. Саха булчут боруода ыта тулуурдаах, хаарга тыстара элэйбэт, булка өр сылдьар. Хаһаайынын кытта кыһын икки ыйы быһа да туох да буолбакка сылдьар. Атын боруодалар маннык сырыыны уонна тымныыны тулуйбаттар, дьүдэйэн хаалаллар. Мин Ил Түмэн депутаттарыгар этиилээхпин. Саха боруода ытын сокуонунан өйүүр наадалаах. Бу саха ынаҕын, сылгытын курдук, саханы саха оҥорбут кыылбыт. Дьаһаах, түһээн түһэрбиттэригэр өбүгэлэрбит булчут ыттаах буолан күндү түүлээҕи бултаан, тыыннаах хаалбыттара, оччолорго хапкаан эҥин диэн суох буоллаҕа. Онон историябытын умнумуохха. Саха боруода ытын сөргүтэргэ бары күүһү уурар наада. Мин норуот депутаттара Антонина Григорьева уонна Владимир Прокопьев бу боппуруоска болҕомто ууралларын иһин махтанабын. Инникитин туох эмэ хамсааһын тахсыа диэн эрэллээхпин.

Быыстапка ыалдьытынан Ил Түмэн сир сыһыан­наһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев буолла. Кини иһитиннэриитигэр саха киһитэ ыттаах буолан, эрийсэн-буруйсан тыйыс айылҕалаах сиргэ-уокка тыыннаах хаалбытын бэлиэтээн туран, инникитин саха боруода ытын харыстыырга, тэнитэргэ үлэ барыахтааҕын эттэ.

Бу курдук сааскы ылааҥы күн айылҕа мааны оҕолорун чулуулара быһаарылыннылар. Саха боруода ыта, кырдьык, биир бастыҥ буоларын дакаас­тыырга туһаайыллыбыт тэрээһин олус бэркэ ааста.

Кыттааччылар кэпсииллэр

Ньургуйаана Горохова:
— Мин ытым — Илиҥҥи Сибиир лайка боруодата, үс саастаах, улахан кыылга сылдьар булчут ыт. Бэйэм ытым оҕото. Быыстапкаҕа хаһыс да сылын кыттабыт.

Николай Алексеевич Кульбертинов:
— Мин быыстапкаҕа анаан-минээн Өлүөхүмэттэн кэллим. Бэйэм ыппын көрдөрөөрү, атын да ыты иитээччилэр аатырбыт ыттарын көрөөрү. Миигиттэн суруналыыстар кэлэн наар биири ыйыталлар. Саха боруода ыта туох уратылааҕый диэн. Саха ытын биир үтүө уратытынан буолар — тулуура. Өйдөөх ыт хаһаайынын эҥкилэ суох истэр. Булт биһиэхэ айахпытын ииттинэр дьарыкпытынан буолар. Ону баара кэлин ирдэбил кытаатан иһэр курдук. Булка лицензия ылааһын кытаатта.

Биир бастакынан саха боруода ытын иитэн тарҕаппыт Тимофей Федотов:
— Судаарыстыба өттүттэн өйөбүл суоҕун кэриэтэ. Дьиҥэ, субсидия көрөллөрө буоллар, питомниктар саха ытын киэҥник билиһиннэриэ этилэр. Аны билигин ыты булка уһуйууга кыылга сойуолатан үөрэтиини боптулар, дьиҥэ, ити олох сыыһа. Ыт тыатааҕыга түһэргэ үөрэммэтэҕинэ, хаһаайыныгар куттал суоһуур.

Спиридон Старков:
— Мин аҕам ытын кытыннара аҕаллым, сүрдээх булчут ыт. Илин Сибиир лаайката, Муоматтан төрүттээх. Быыстапка үрдүк таһымнаахтык баран иһэр. Судьуйалар, буоларын курдук, олус элбэх киритиэрийинэн сыаналыыллар. Уҥуоҕун, быһыытын-таһаатын, тыһа модьутун, арҕаһыттан атаҕар диэри кээмэйин, тииһин, майгытын-сигилитин – барытын көрөллөр.

Фоторепортаж