Саха ынаҕа саха норуотун историятын кытта ыкса ситимнээх

Ааспыкка ахтан аһарбыппыт курдук, саха норуотун уһулуччулаах учуонайа Г.П.Башарин 1962 сыллаахха тахсы­быт «Саха сиригэр ынах сүөһүнү иитии историята» үлэтигэр XIX үйэ ортотуттан 1917 сылга диэри кэми хабан суруйар. Бу кинигэҕэ сурулларынан, 1857 сыллаахха Саха уобалаһын 5 уокуругар 171 666 ынах сүөһү баар эбит. 1917 сылга бу көрдөрүү 487 490 ынах сүөһүгэ тэҥнэспит. Маныаха биир түгэни туспа тутан бэлиэтиэххэ: оччолорго саха ынаҕа хаан буккуһуутун бара илик, бэйэтин ыраас удьуорунан сылдьара.

Тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара, саха ынаҕын өр сылларга үөрэппит Г.П.Коротов суруйарынан, ССРС НА дьиэ сүөһүтүгэр анал этэрээтин салайааччылара Е.И.Шубская уонна Ф.И.Салтыков саха ынаҕа кыра үүттээҕин уонна эттээҕин чопчу ыйан бэлиэтээбиттэр. Ону сэргэ саха ынаҕа быстар куһаҕан усулуобуйаҕа уонна биир оннук татым аһылыкка тутуллан турарынан, кини ис кыаҕа кыайан арыллыбатаҕын бэлиэтээн суруйбуттар. Саха ынаҕын хаанын буккуһуннарбакка эрэ, үчүгэй усулуобуйаҕа бэйэтин ыраас көрүҥүнэн иитэр наадатын чорботон эппиттэр. Онуоха сүрүн куоһурунан кини үүтүн сыата таһыччы үрдүгүн, кытаанах айылҕа-килиимэт усулуобуйатыгар үйэлэргэ миккиллэн кэлбит уһулуччулаах тулуурун, ыарыыга бэриммэт удьуорун, төрүүр-ууһуур дьоҕурун,  о.д.а. бастыҥ хаачыстыбаларын холобур аҕалбыттар.

Соторутааҕыта Москва куоракка ВДНХ “Көмүс күһүн”  21-с тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар аан бастаан саха боруода сүөһүтүн уонна саха сылгытын илдьэн туруорбуттара Россия тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин тус болҕомтотун тарпыта. Бу 12 хонуктаах айаны тулуйан тиийбит сахабыт саадьаҕай ынаҕа барахсан араас бэйэлээх элбэх үүттээх, элбэх эти биэрэр  атын боруода сүөһүлэри кэннигэр хааллартаан «Кыһыл көмүс күһүн» быыстапка көмүс мэтээлин иилиннэ.

Саамай суолталааҕа, саха төрүт сүөһүтэ дойду үрдүк сололоохторун болҕомтотун тарпыта салгыы бу хайысха сайдыытыгар, үөһэттэн өйөбүллээх буолуутугар олук ууруон сөп. Өбүгэлэрбит бэл былыргы аас-туор, сут-кураан  сэрии  сылларыгар сүөһүлэрин сүтэрэн, эһэн кэбиспэккэ  илдьэ кэлбиттэрин, ама, 21 үйэ саҥатыгар симэлитэн кэбиһиэхпит дуо?

Итинник хабааннаах  дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиилэр «Төрүт баай» уопсастыбаннай түмсүү кыттыылаахтарын ортотугар сэтинньи 1 күнүгэр буолан аастылар.

“Кыым” хаһыат биллэр суруналыыһа, түмсүү салайааччыта Владимир Степанов саха ынаҕын бүгүҥҥү туругар тохтоон кэпсээтэ. Кини Канадаҕа олорор Эбээн-Бытантайтан төрүттээх учуонай Александра Григорьева саха ынаҕын суолтатын аан дойду таһымыгар таһаарбытын аҕынна. Кини Россия таһымыгар саха ынаҕын дьылҕатын көтөҕөн үрдүкү таһымҥа сүрдээҕин хамсааһыны таһаарда. Онон биһиги түмсүүбүт бу биэс сыл устата төрүт дьарыгы, төрүт баайбытын — саха ынаҕын пропагандалааһыҥҥа, харыстааһыҥҥа, тэнитиигэ ыытар политикатын, аҕыйах да буолларбыт, ханнык баҕарар үрдүк таһымҥа таһааран үлэлиибит. Биир сүрүн хайысхабыт  — наукаҕа саха ынаҕын генын үөрэтии норуот историятын кытта ыкса ситимнээҕин көрдөрүү буолар . Бүгүҥҥү малааһыммыт сүрүн үөрүүтэ – сахабыт ынаҕа ВДНХ курдук улахан таһымнаах быыстапкаҕа бэйэтиттэн икки төгүл улахан боруода ынахтары кэннигэр хааллартаан бастакы миэстэни ылбытын үөрүүтэ диэн киирии тылыгар этиннэ.

Владимир Степанов түмсүү аатыттан бу уустук айаны тулуйан, саха сүөһүтүн Россия таһымыгар таһаарбыт дьоннорго — институт үлэһитэ Степан Заровняевка уонна  “Сахаагроплем” тэрилтэтин салайааччыта Василий Лукиҥҥа махтал суруктары туттарда.

Василий Лукин быыстапкаҕа хайдах кыттыбыттарын туһунан  киэн тутта кэпсээтэ. Кини былырыын үлэҕэ киириэҕиттэн, бастатан туран, бу саха ынаҕын базатын тупсарыыга, саҥа хотоннору туттарыыга болҕомтотун уурарын сырдатта.

Профессор Ульяна Винокурова саха ынаҕа бу күҥҥэ тииийэн кэлбитигэр тыа сирин үлэһит дьонноро, ыанньыксыттара улахан оруоллаахтарын аҕынна. Кини учуонай Диана Потапова саамай уустук сылларга саха ынаҕа судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолуутугар сүүрэн-көтөн улахан сыратын уурбутун уонна бу сүөһү төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтигэр — Эбээн-Бытантайга баран үлэлээбитин санатта. Диана Васильевна Ил Түмэҥҥэ сылайбакка кэлэн хаста да этинэн, туруорсан бу салаа өйөбүлү ыларын ситиспитэ. Кини кэргэнинээн А.И.Чомчоевтуун билигин Кэҥкэмэҕэ саха ынаҕын иитэн, үөрэтэн уу сахалыы дьаһанан олороллоро бэйэлэрин тус  олохторунан кытта төрүт дьарыгы өйүүллэрин үтүө холобура буолар.  Бу манна саха ынаҕынан дьарыктанар учуонайдар, үлэлии сылдьар дьон, суруналыыстар маннык бииргэ түмсэн биир сыаллаах-соруктаах үлэлиирбит хайаан да үчүгэй түмүгү аҕалыаҕа. Мустар да сирбит — саха балаҕана буолара дириҥ ис хоһоонноох диэн үөрүүтүн үллэһиннэ.

Олоҕун атомнай генераторы үөрэтиигэ анаабыт Анатолий Игнатьевич Чомчоев саха ынаҕын  чинчийиигэ ылсыбытын, үүтүн формулатын оҥорон, бу сүөһү тоҕо ханнык да ыарыыга ылларбат кытаанах геннааҕын үөрэтэн көрөр санаалааҕын кэпсээтэ.

Мин саха ынаҕын төрөөбүт-үөскээбит  түөлбэтигэр — Эбээн Бытантай улууһугар төрүт дьарыктарыгар  дьиҥ бэриниилээх дьон олороллорун, сотолорун ортотунан ууну тэпсэ сылдьан оттуулларын, өбүгэлэрин төрүт сүөһүтүн олус уустук да сылларга сүтэрэн-симэлитэн, буккуйан кэбиспэккэ хайаларыгар хорҕотон, сыһыыларыгар саһыаран илдьэ кэлбиттэрин кэпсээтим. Кустуурга Бытантай сахалара былыр-былыргыттан түөлбэлээн олохсуйбут сирдэригэр саха ынаҕар сөп түбэһэр бырайыактаах  сахалыы саҥа хотон туттаран, резерват оҥорон сайыннарар, элбэтэр тоҕоостооҕун аҕынным. Ыраах хоту сиргэ дьон үлэлээх, сарсыҥҥыга эрэллээх буолуута  — төрүт дьарыгы сөргүтүүнү кытта ыкса сибээстээх.

Петр Аполлонович Романов дьоннорбут табаарыстара буолан кини хайдах курдук саха ынаҕын үөрэтиигэ ис дууһатын ууран үөрэппитин-чинчийбитин оҕо сылдьан көрөр этим. Кинини кытта Ленинград учуонайдара кэлэн үлэлииллэрэ. Саха боруода оҕус сиэмэтин Ленинградка илдьэн тоҥорбуттарын өйдүүбүн. Кини: «Хайдахтаах курдук көмүһү тутаргытын өйдөөбөккүт!» — диирэ кулгаахпар иҥэн хаалбыт. Учуонай быһыытынан, ыраас саха сүөһүтүн тас көрүҥүн уратытын, тыйыс килиимэккэ уһун кэм устата ньыматыйбыт этин-хаанын олоруутун чинчийиигэ олоҕун анаабыт ураты бэриниилээх киһи этэ.

Түмсүү кыттыылаахтара саха ынаҕар олохторун анаабыт учуонайдары ахтан-санаан аастылар уонна инникитин үлэни-хамнаһы ситимнээхтик ыытары сүбэлэстилэр. Маны таһынан саханы уһун тыыннаабыт, үйэтин уһаппыт саха ынаҕар киин куоракка  торбостоох турар өйдөбүнньүгүн  туруорар тоҕоостооҕун туһунан кэпсэттилэр.

Наталья Попова

Уважаемые читатели!

1. Покупая электронную версию Издания, вы осознаете, что покупаете ее исключительно для личного (семейного) пользования. Перепродажа или любая другая передача купленного вами номера газеты третьим лицам запрещается и может преследоваться по закону.
2. Обязанности продавца, в качестве которого выступает Издание, считаются выполненными с момента отправки Покупателю ссылка на скачивание купленного и оплаченного им номера газеты.
3. Стоимость газеты в розницу 30 руб.

ВАЖНО! Иногда, по независящим от Издания причинам, спам-фильтры Покупателя перебрасывают письмо с заказанной вами ссылкой в папку «Спам». Поэтому если вы не получили от нас автоматически сгенерированного письма со ссылкой, для начала проверьте папку «Спам». Если его нет и там — обращайтесь в нашу редакцию.