Сылгыһыт табаһыкка тэҥнээх статустаах буолуохтаах

Муус устар 19 күнүгэр Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин мунньаҕа буолла. Мунньах сылгыны үөрдээн иитии боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии тула барда. Тэрээһини кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, норуот дьокутаата Андрей Находкин иилээн-саҕалаан ыытта.

Мунньахха Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай полити­каҕа сис кэмитиэтин иһинэн тэриллибит экспердэр сэбиэттэрин чилиэннэрэ төбүрүөннээн олорон, сокуоҥҥа туох уларытыылар киирдэхтэринэ, саха төрүт үгэһэ — сылгы иитиитэ сайдар кэскиллээҕин, туох үлэ ыытыллыахтааҕын дьүүл­лэстилэр.

Манна сылгы иитиитин боппуруостарыгар үлэлии-хамсыы сылдьар, саха сылгытын дьылҕатыгар чахчы кыһаллар, сүрэхтэринэн ыалдьар дьон кыттыылаах буолан, олус сэргэх кэпсэтии таҕыста.

Ол курдук, сылгыһыт статуһун, сир боппуруостарын, ветеринария уонна сылгы бородууксуйатын батарыы тула аһаҕас кэпсэтии барда.

Төрүт үгэһи түҥнэрбэт сыалтан

Сис кэмитиэт сылгыга экспер­дэрин сэбиэтэ «Сылгыны үөрдээн иитии туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонугар кэккэ уларытыылары киллэриэхтээх.

Бу уларытыылар бары тыа хаһаайыстыбатын сокуо­нугар олоҕуран уонна онно тирэҕирэн киирэллэр, итиэннэ  сылгы иитиитэ бары өттүттэн көмүскэллээх уонна инникитин сайдар кэскиллээх буоларыгар туһуланаллара саарбахтаммат.

Аан бастакытынан сылгыны үөрдээн иитии – саха төрүт дьарыга сокуон өттүнэн көмүскэллээх буолуутун ситиһэр сорук турар. «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын сокуонун 1-кы ыстатыйатын 3-с пуунугар ыйыллар: «Төрүт олохтоохтор үөр сылгыны иитиилэрэ бу кинилэр төрүт дьарыктара буолар» диэн. Ону таһынан 3-с ыстатыйа 4-с пуунугар төрүт олохтоохтор төрүт дьарыктара көмүскэллээх буолара мэктиэлэнэр, үөр сылгыны иитиигэ судаарыстыба өйөбүлэ олохтонор диэн этиллэ сылдьар. Дьэ, бу сокуон уруккута аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарга, сүнньүнэн табаһыттарга тарҕанар эбит буоллаҕына, аны билигин бу сокуон төрүт олохтоох сылгыһыт сахаларга тарҕанар буолбута кэрэхсэбиллээх. Онон сылгы салаата төрүт үгэспит диэн сокуоҥҥа ыйыллар эбит буоллаҕына, сылгыбытын өрөс­пүүбүлүкэ таһы­гар тыыннаахтыы атыылыырбыт сыыһа. Онон бу сокуон, генофонданы харыстыыр сыалтан, саха сылгытын эт бэйэтин тыыннаахтыы өрөспүүбүлүкэ территориятыттан таһаарбат гына оҥоһуллуохтаах. Арассыыйаҕа уонна тас дойдуга саха сылгытын этэ, үүтэ – быһата, бородууксуйата эрэ тахсыахтаах», — диэн  өспүүбүлүкэтээҕи сылгыһыттар Сойуустарын салайааччыта Валерий Слепцов этэр.

Онон баайбытын-дуолбутун сири-сибиири биир гына ыскайдаабат туһуттан, дьиҥнээх саха сылгытын чөл тутар, элбэтэр сыалтан, итиэннэ сылгыбыт хаачыстыбатын харыстыыр соруктаах бу сокуоҥҥа уларытыы киирэрэ тоҕоостоох диэн экспердэр сэбиэттэрэ түмүктээтэ.

Сылгыһыт статуһун үрдэтэргэ

Иккис тутаах боппуруос – өрөспүүбүлүкэҕэ сылгыһыт статуһун үрдэтии буолар. Билэрбит курдук, сылгы ас, таҥас итиэннэ көлө буоларын ааһан, Дьөһөгөй оҕото сахаҕа дириҥ ытык (сакральнай) суолталаах. Учуонайдар чинчийэллэринэн, үөрэппиттэринэн көрдөххө, сахалар сылгы иитиитинэн дьарыктаммыт биир былыргы норуот буолар. Былыр кыргыс үйэтигэр сылгыта суох сатаммаккын, ыраахтааҕы кэмигэр таһаҕас таһыытыгар 2,5 мөлүйүөн сылгы айан суолун тэлбит, Аҕа дойду сэриитигэр 40 тыһ. сылгы боруоҥҥа аттаммыт диэн историческай чахчылар кэпсииллэр. Эйэлээх олоххо да саха сылгыта барахсан дьоһун кылаатын киллэрбитэ саарбахтаммат. Саханы саха дэппит сылгы буолар диэн үгүс дьон сөпкө этэр.

Сылгыһыт билигин туох өйөбүллээҕий? Социальнай көмүс­кэллээх дуо? Бу курдук ылан көрдөххө, сылгыһыт бу диэн улаханнык аанньа ахтыллыбат, идэ курдук көрүллүбэт дьарык. Ол иһин сокуоҥҥа сылгыһыт киһи статуһун үрдэтэр сыалтан, пенсияҕа тахсарыгар сыл аахсарын уонна социальнай көмүскэллээх буоларын ситиһэр сорук турар. Дьиҥин ыллахха, табаһыт уонна сылгыһыт тэҥ усулуобуйалаахтар. Иккиэн айылҕа оҕолоро буоллахтара дии. Төрүт үгэстэрин тута сылдьар, көрөр-харайар дьон. Онон табаһыт уонна чуум үлэһитэ биэнсийэҕэ тахсар, социальнай харалтаттан эбии өйөбүлү ылар эбит буоллахтарына, сылгыһыт эмиэ онно тэҥнээх усулуобуйаҕа тиксэрэ сөптөөх.

Аны туран, тыа сиригэр тиийдэххэ, нэһилиэк администрациятыгар буоллун, дьон кэпсэтэрин иһиттэххэ, сылгыһыттар ыраата барбаттар, сылгы үөрэ дэриэбинэҕэ киирэр, хотон таһыгар мэччийэр, нэһилиэнньэлээх пуунтан ырааппат диэн саҥаны элбэхтэ истэҕин. Кырдьык, куйаас күн дэриэбинэ хабыллар хаба ортотунан тигиирдээбит сылгы үөрэ оҕону-дьахтары уолутан тигинээн ааһара баар суол. Били сап саҕаттан салҕанар диэбиккэ дылы, бу кыһалҕа төрүөтэ сылгыһыт сылгытын ыраах мэччирэҥҥэ үүрүөҕүн, кэлиҥҥи кэмҥэ адьырҕа кыыл элбээн, ыраата барарыгар күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Ол иһин сылгыһыкка эмиэ сааны-саадаҕы көҥүллүүр гына сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр буоллар диэн санаа эмиэ этилиннэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон 2016 сыл муус устар 26 күнүгэр ылыллыбыта. Бу сокуоҥҥа олоҕуран, Ил Дархан «Сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарар дьаһаллар тустарынан» ыйааҕы таһаарбыта. Маннык дьоһун сокуоннар, дьаһаллар саха сылгытын кэскилин түстүүр аналлаахтар. Онон сокуоҥҥа уларытыылар бары өттүттэн үөрэтиллэн, сиһилии көрүллэн оҥоһуллуохтаахтар.

Өртөөһүн көҥүллэниэхтээх

Өртөөһүн билигин бобуулаах. Дьиҥэр, сылгы сылдьар сирин өртүүр буоллар, мэччирэҥ хаачыстыбата биллэ тупсар. Ону бары бэркэ диэн билэбит. Ол гынан баран Арассыыйа баһаартан куттал суох буолуутун сокуонугар тыа хаһаайыстыбатын сиригэр-уотугар уоту ыытар көҥүллэммэт диэн сурулла сылдьар. Ол сокуоҥҥа биһиги өттүбүтүттэн, субъект бэйэтин быһаарыытынан, туспа сокуону ылыныан эмиэ сөп диэн этии киирдэ. Ол эрээри ис-иһигэр киирдэххэ, өрөспүүбүлүкэ бу боппуруоһу бэйэтин эппиэтинэһигэр ылынар түбэлтэтигэр, өртөөһүн боппуруостарын миэстэтигэр быһаарыахха сөп курдук. Ону ситиһэргэ элбэх докумуону үөрэтэн, өртөнөр сири-уоту чопчу быһан, бары өттүттэн сөптөөхтүк дьаһанар сорук турар.

Урут Саха сиригэр өртөө­һүҥҥэ туспа сокуон баара. Ол сокуон кэлин күүһүн сүтэрбитэ. Онно тэҥнээх саҥа сокуон дуу, биитэр сокуоҥҥа эбии уларытыы киирэрэ буоллар, бу үөһэ этиллибитин курдук, сылгы сылдьар ыыра кэҥиэ, мэччийэригэр усулуобуйа тэриллиэ этэ.

Арассыыйа баһаартан куттал суох буолуутун сокуонугар тыа хаһаайыстыбатын сиригэр-уотугар уоту ыытар көҥүллэммэт

Сокуон тыла дьэҥкэ буолуохтаах

Маны сэргэ сокуон тылыгар-өһүгэр, өйдөбүллэригэр уларытыылар тула мөккүөр үгүс. Ол оруннаах. Сокуон тыла дьэҥкэ буолуохтаах, норуот дьылҕатын түстүүр докумуон кылбардык оҥоһуллуохтаах. Ил Түмэн сис кэмитиэтин иһинэн тэриллибит экспердэр сэбиэттэрэ бу боппуруостарга дьаныһан туран үлэлии сылдьар.

Итиэннэ сылгы иитиитин төрүт үгэскэ киллэрэн, сылгы мэччирэҥин сокуон өттүнэн көмүскэллээх оҥордоххо, Сир кодексатыгар уларыйыы киирэрэ тоҕоостоох. Бу, биллэн турар, сытыы боппуруос. Бу өттүгэр Ил Түмэн тустаах кэмитиэттэрэ күүскэ үлэлэһэргэ бэлэмнэр.

Маны таһынан, мунньах кыттыылаахтара ветеринария боппуруостарыгар эмиэ чопчу пууннары киллэрэргэ диэн дьүүллэстилэр.

Мунньах түмүгүнэн, со­куоҥҥа уопсайа 12 уларытыы киирэр чинчилээх.

Кэм-кэрдии аастаҕын ахсын олох-дьаһах уларыйар адьынаттаах. Төрүт баайбыт — саха сылгытын дьылҕата, инники кэскилэ билигин оҥоһуллуохтаах. Онон салгыы күүстээх үлэ күүтэр.

Ирина Ханды