Үтүөкэн үгэстэри сөргүтүөххэ…

Онон сибээстээн, үгэс буолбут салааны – таба иитиитин ойуччу тутан таарыйабыт.

Сыыппаралар кэпсииллэр

Табаҕа уон аҕыс улуус идэтийэн үлэлиир-хамсыыр. Быйыл да көрдөрүү бөрүкүтэ суох. Быйылгы тохсунньу ый 1-гы күнүгэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 145,9 тыһ. табалаахпыт (былаан – 158 тыһ.), төрүөҕү ылыы – 46,4% (былаан – 65%), улахан табаны тыыннаах иитии – 72% (былаан – 90%). Эти оҥорууга уонна атыыга таһаарыыга Анаабыр уонна Уус-Дьааҥы улуустарын табаһыттара куһаҕана суохтук үлэлээтилэр, атын улуустар табаһыттара мэлигир.

Аллараа Халыма улууһуттан атыттарга күн-дьыл бары сезоннарга үчүгэйдик туран биэрбитин үрдүнэн таба өлүүтэ-сүтүүтэ аччаабата, сорох кэккэ улуустарга өссө элбээтэ уонна бу балаһыанньа мөлтөх өттүн диэки сайдар туруктаах.

Элбэх табалаах улуустартан 4 эрэ улуус төбөнөн сыллааҕы былааннарын толордулар: Уус-Дьааҥы, Анаабыр, Булуҥ, Нерюнгри. Төрүөҕү ылыыга уонна улахан табаны тыыннаах иитиигэ былааннарын биир да улуус толорботоҕун тоһоҕолоон бэлиэтиибит.

Ааспыт сылга барыта 43249 таба өлбүт-сүппүт, ол иһигэр 14193 төбөнү бөрө сиэбит, 18523 таба кырамталыын сураҕа суох сүппүт. Ордук элбэх өлүү-сүтүү маннык улуустарга тахсыбыт: Анаабырга – 2803, Булуҥҥа – 3516, Кэбээйигэ – 3394, Аллараа Халымаҕа – 8535, Өймөкөөҥҥө – 5421, Томпоҕо – 2564, Уус-Дьааҥыга – 4609. Оттон Эбээн-Бытантайга – 2414 табаны  бөрө  сиэтэ диэн акта киирбит. Оттон бу улууска сыл бүтэһигэр сорох ыстаада табата олох да ааҕыллыбатах, онон төһө таба өссө өлбүтэ-сүппүтэ чуолкайа биллибэт. Элбэх буолуоҕун сөп.

Ааспыт 3 сылга таба иитиитин салаатын сайыннарыыга СӨ бүддьүөтүттэн 2,5 миллиардтан тахса үп-харчы субсидия быһыытынан бэриллибит да, ханна хайдах ороскуоттаммыта, туох көдьүүһү биэрбитэ биллибэккэ эрэ кураанах кумахха ууну куппуттуу курдары ааспыт. Онтон табаһыт олорор-үлэлиир усулуобуйата тупсубатах, материальнай-техническэй база бөҕөргөөбүтэ эмиэ көстүбэккэ дылы. Табаттан табаарынай бородууксуйаны оҥоруу туһунан тугу этиэҥий? Суох… Таба ахсаана күн-түүн аҕыйыы турар. Аллайыаха улууһа урут 30 тыһыынча табалааҕа, билигин биир да табата суох ытыһын соттон олорор. Абый улууһа – 96 табаны, Горнай – 60, Уус-Маайа – 578, урут 20 тыһыынча табалаах Өлөөн улууһун Дьэлиҥдэ нэһилиэгэ 800 таба кутуругун тутан олороллор. Хаһан эрэ уонунан тыһыынча табалана сылдьыбыт Өлөөн, Дьааҥы, Эдьигээн, Орто Халыма улуустара ааспыт кэмҥэ табаларын үксүн тарбахтарын быыһынан саккыратан сүтэрбиттэрин түмүгэр, сотору бириэмэнэн олох да табата суох хаалар кутталлаахтар. Маныаха ону көннөрөргө бу улуус салалталара туох былааннаахтарый?

Үүммүт сылга таба иитиитин салаатыгар 830 мөл. солк. харчы көрүллүбүт, ол иһигэр мантан 664 мөл. солк. – табаһыт хамнаһыгар субсидия быһыытынан. Биһиги санаабытыгар, субсидия тыырыллыыта сыыһата көстөр. Ол курдук, субсидияны хамнас курдук бастаан төһө табаһыт үлэлииригэр барыларыгар биэрии, онтон сыл саҥатыгар баар таба төбөтүн ахсааныгар биэрии көдьүүһэ көстүбэтэ, оттон салаа көрдөрүүтэ тупсан, таба ахсаана элбээн кэлбэтэ. Уруккутун курдук көхсө эрэ көппөҥнүүр табаһыт тохсунньутааҕы төбөҕө хамнас – субсидия ылар буолан, хаачыстыбаннай көрдөрүүлэргэ кыһаммат, эбии төлөбүр ылбат. Ол курдук таба иитиитэ дьаалатынан барар, өлбүт өлөр, сүппүт сүтэр. Онно ким да эппиэттээбэт. Балыксыкка бастаан илими уонна күөгүнү биэрэллэр, оттон биһиги балыксыкка бастаан балыгы биэрэр кэриэтэ курдукпут. Субсидияны этэбин. Дьиҥэр, табаһыт сүрүн хамнаһын улахан табаны тыыннаах иитии, төрүөҕү ылыы, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыы иһин ылыахтаах этэ буоллаҕа. Олус ыарахан усулуобуйаҕа үлэлииринэн, олорорунан, ол иһин субсидия 50%, баҕар, ыллын, оттон 50%-на табаһыт үлэлиир усулуобуйатын уларытыыга, көс ыалы олохсутууга уонна көс оскуоланы тэрийэн үлэлэтиигэ, биир тылынан эттэххэ, материальнай-техническэй базаны тупсарыыга уонна бөҕөргөтүүгэ барыахтаах. Хаһааҥҥа диэри табаһыт эрэйдээх тыытархай өрбөх балааккаҕа, чуумҥа олоруохтааҕый?.. Балаһыанньаны уларытар кэм-кэрдии кэлэ илик дуо?

Табаһыт кырдьар, эдэрдэр бостуук буолуохтарын баҕарбаттар

Таба иитиитигэр кадр боппуруоһа сытыытык турар. Билигин статистика көрдөрөрүнэн, 106 хаһаайыстыбаҕа 1490 табаһыт үлэлиир (ити сыыппара 2010 с. – 2190 киһи, 2017 с. – 1792 киһи), ол иһигэр 315 чуум үлэһитэ. Өтөрдөөҕүтэ 500 көс ыал табаны кытта көһө сылдьан үлэлээбит буоллаҕына, билигин 252 көһө сылдьар ыал сурукка киирбит. Эмиэ ол курдук 12 көс оскуола үлэлиир диэн отчуоттууллар. Табаҕа учуот уонна отчуот олус мөлтөҕүн бэлиэтээн ааһабыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүнэн табаҕа барыта 5 эрэ үрдүк үөрэхтээх зоотехник үлэлии сылдьар, былыргы курдук истэригэр “буорахтаах” зоотехниктар суохтар, салааҕа анаан исписэлиистэри үөрэтии-такайыы суох, тэриллибэт.

Табаһыт 80%-на сааһырбыт пенсиялаах уонна кырдьаҕас дьон. Ыччат бөһүөлэккэ көрү-нары, сылаас дьиэни-уоту быраҕан, ханна эрэ ыраах ыстаада сиригэр үлэлиир-олорор усулуобуйа олус ыараханыттан чаҕыйан табаһыттыы барыан баҕарбат, онуоха эбиитин бостуугу материальнай көҕүлээһин мөлтөҕө мэһэйдиир. Кырдьаҕастар айылҕаларынан туораан иһэллэр, оттон ыччат табалыы тахсыбат буоллаҕына, бу проблема дьаалатынан уһуннаҕына, 5-10 сыл иһинэн таба иитиитигэр өтөрүнэн көннөрүллүбэт ыарахаттар үөскүөхтэрин сөп. Оччоҕо элбэх табалаах үгүс улуустар да аллайыахалар кэптэрин кэтиэхтэрин сөп. Ол ыраахтан күүтүллүбэт күнэ-дьыла үүнэр кыахтааҕын умнар сатаммат, эрдэттэн дьаһаныахха, тэриниэххэ наада. Маныаха “Көс ыал”, “Көс оскуола” тустарынан сокуоннар бастакы олугу уурууга күүс-көмө оҥоруохтаахтар да, ол таба иитиитигэр өссө көстө илик. Бу сокуон­нары олоххо киллэриигэ улуустар уонна нэһилиэктэр салалталара чахчы толоруллар программаны оҥорон, ону толорууга үбү-аһы көрөн сылларынан былааннаах үлэни ыытыахтаахтар, үрдүкү былааһы кэтээбэккэ эрэ, бэйэ кыаҕынан-күүһүнэн.

Бруцеллез ыарыыга чинчийии, куйуктаны эмтээһин ситэри ыытыллыбат. Өрөспүүбүлүкэҕэ таба турар 40 учаастагар бруцеллез ыарыы буулаабыта биллэр. Уруккуну аҕыннахха, бу ыарыы ынах сүөһүгэ ааспыт үйэ 60-с сылларыгар суох оҥоһуллубута. Ити ыарыыны табаҕа да кыайыахха сөп этэ?.. Ону ТХМ Бэтэринээрийэ департамена туох диирий? Кини баар балаһыанньаны хайдах сыаналыырый? Хаһан бруцеллезтан босхолонобут? Бруцеллез курдук сыстыганнаах, киһиэхэ да кутталлаах ыарыыга хаптарбыт таба төрөөбөт-ууһаабат буолар. Биир үксүн итинтэн сылтаан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн төрүөҕү ылыы 50%-тан өнүйбэт.

Саҥа харааллар, быыс быһыт бүтэйдэр, олорор дьиэ-уот, бэл үчүгэй мастаах сирдэргэ тутуллубат, эбэтэр наһаа бытааннык тутуллар буоланнар табаһыттар эрэйдэнэллэр. Араас нанотехнология сайдыбыт үйэтигэр олоробут диибит да, эппиппит курдук, табаһыт өрбөх балааккаттан, чуумтан атын дьиэлэммэтэ. Этэн аһарбыппыт курдук, хас эмэ сүүһүнэн мөлүйүөннээх үтүмэн үп-харчы таба иитиитигэр кутуллар да, салаа сайдыытыгар түмүк көстүбэт, улахан көдьүүһэ суох, кумахха ууну куппуттуу ааһан иһэр. Улуустар, нэһилиэктэр баһылыктара киин бөһүөлэктэри хааччыйыыттан соло булан ыстаадаларга тахса сылдьыбаттар, күннээҕинэн эрэ түбүгүрэллэр, олороллор.

Табаны иитии технологията кэһилиннэ

Табаны кутуругуттан “тута” сылдьан илииттэн-илиигэ биэрэн манааһын Анаабырга уонна Аллараа Халымаҕа эрэ тэриллэр. Ити түмүгэ биллэр – бу улуустарга кэккэ сылларга көрдөрүү атыттардааҕар үрдүк этэ. Оттон атыттарга табаны кыраҕытык кэтээн-манаан, илииттэн-илиигэ туттаран, быдан былыргыттан биһиги эһэлэрбит-аҕаларбыт үгэскэ кубулуйбут табаны көрүүлэрин-харайыыларын технологията туттуллубат буолбута ыраатта. Сорох сирдэргэ кыһыҥҥы өттүгэр табаларын күн чээрэтигэр биирдэ, сороҕор күн көтө-көтө, кэрийэн көрөр үгэс үөскээтэ. Маны тохтотуохха. Саатар табаны сааскы төрүөхтэн күһүҥҥү ахсааҥҥа диэри төгүрүк суукканы быһа иккилии бостуук эргиччи манааһынын тэрийиэххэ уонна ону булгуччулаахтык ситиһиэххэ. Оччоҕо эрэ табаны бөрөттөн харыстыахпыт, төрүөх уонна саптарыы (гон) хампаанньаларын тэрээһиннээхтик ыытыахпыт.

Аҕыйах үөрдээх табаҕа ордук элбэх сүтүк тахсарын, төрүөх аанньа ылыллыбатын билэр эрээри, биирдиилээн общинанан бытарыйбыт хаһаайыстыбалар сомоҕолоһон, күүстэрин түмэн үлэлииргэ тиэтэйбэттэр. Итини кэбээйилэргэ, томполорго, муомаларга чуолаан, туһаайан этэбин. Ити иһин таба сүтүүтэ-өлүүтэ, кыыл табаҕа сөрөнөн барыыта, бөрө аһылыга буолуута тохтообот.

Быһаарыахха

Баччааҥҥа диэри таба сирин босхо туһанан кэллибит, оттон федеральнай сокуон сири арендаҕа эрэ көҥүллүүр. Маннык балаһыанньа төһө өр барыаҕай?.. Өрөспүүбүлүкэҕэ 380 тыһыынча таба мэччийэр сирэ баар диэн буолар да, соҕуруу, арҕаа улуустарга таба мэччийэр сирэ лаппа аччаата. Оттон таба мэччирэҥин ылар иэнин итиччэ-бачча диэн быһаарар олус уустук дьыала. Мэччирэҥ арендатын төлөбүрүн боппуруоһа өссө уустук. Онон сибээстээн табаһыттар мэччирэҥ сирин босхо арендаҕа туһанарга сыһыаннаах федеральнай сокуон тахсарын күүтэллэр. Уонна чугастааҕы 5 сылга таба мэччирэҥэр геоботаническай чинчийии барыахтаах. Бу элбэх үбү-харчыны эрэйэр улахан масштабтаах үлэ ыытыллыбатаҕа 40-ча сыл буолла. Мэччирэҥ сирин барытын геоботаническай чинчийии уонна үөрэтии эрэ кэнниттэн таба сирэ чуолкайданыаҕа. Онон бу үлэ барара хайаан да наада. Бу боппуруоһу үрдүкү салалта сотору кэминэн быһаарыаҕа диэн эрэниэҕи баҕарыллар.

Түмүк оннугар

Үтүөкэн үгэстэри умуннубут. Дьэ уонна  таба  иитиитэ  хайдах сайдыаҕай? Таба иитиитигэр уһуннук үлэлээбит, кини ымпыгын-чымпыгын билэр буолан туох эмит туһалааҕы тобулаайабыт диэн, тустаах хаһаайыстыбалар салайааччылара, исписэлиистэрэ сэҥээриэхтэрэ уонна кэпсэтиини таһаарыахтара диэммин маннык этиилээхпин:

— Салааҕа өр сылларга үлэлиир исписэлиистэр, табаһыттар этиилэрин өйөөн, хамнаска субсидия сорох чааһын (50%) материальнай-техническэй базаны бөҕөргөтүүгэ, саҥардыыга, табаарынай бородууксуйаны оҥорууга көрүөххэ.

— Табаны ааҕыыга, зооветеринарнай дьаһаллары толорууга ыстаада ахсын иккилии саҥа хараалы тутуохха. Таба ханан сылдьарын билэргэ, уонча бастыыр табаҕа араадьыйа-моойторук кэтэрдиэххэ. Ыстаада табаһыттарын буулдьа саанан, аргыс төлөпүөнүнэн, сырдатар электро-генератордарынан, анал итии таҥаһынан толору хааччыйыахха. Элбэх табалаах улуустарга итии түүлээх таҥаһы тигэр мастарыскыайдары үлэлэтиэххэ. Бары ыстаадалары кытта араадьыйа-диспетчерскэй сулууспаны олохтуохха.

— Табаны төгүрүк суукка устата саалаах-саадахтаах икки бостуук манаан, симиэнэнэн солбуһалларын, табаны илииттэн-илиигэ тутуһалларын, үлэ күнүн биригэдьиир эрэ таабыллыырын тэрийиэххэ.

— Туундара түбэтин таба­һыттарын көһөрүллэ сылдьар дьиэлэринэн хааччыйыахха, мастаах сиргэ охсуу дьиэлэри, харааллары былааннаахтык тутуохха. Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ, Нерюнгригэ таба мэччирэҥэр бырамыысыланнас өтөн киирбитинэн, Скандинавия дойдуларын уопутунан табаны быыс бүтэй иһигэр иитиини саҕалыахха.

— Чугастааҕы сылларга таба мэччийэр сирин геоботаническай чинчийиини уонна үөрэтиини ыытыахха, таба сирин кээмэйин быһаарыахха.

— Кыһыҥҥы кэмҥэ Баатаҕайга, Эдьигээҥҥэ, Черскэйгэ, Нерюнгригэ табаһыттары үөрэтэр анал курстары арыйан үлэлэтиэххэ. Салааҕа т/х-тын менеджердэрин үлэлэрин тэрийиэххэ, сүөһү, сылгы иитиитин салааларыгар курдук.

— Табаһыттар, исписэлиистэр таба иитиитин технологическай каартатын, нуормаламмыт аакталарын кытаанахтык тутуһалларын ирдиэххэ.

— “Көс ыал”, “Көс оскуола” туһунан сокуоннары олоххо киллэриигэ программа оҥорон, үбү-харчыны көрөн былааннаахтык үлэлиэххэ.

Константин ГОРОХОВ,

общественнай корреспондент, таба иитиитин бэтэрээнэ