Тимири ыллатар Байбал Көстөкүүнэп

Быйыл олунньуга 9-с төгүлүн ыытыллыбыт “Дархан Уус-2018” тимир уустарын куонкуруһугар “Бастыҥ ас быһаҕа” номинацияҕа Үөһээ Бүлүү Кэнтик нэһилиэгин олохтооҕо Павел Константинов кыайыылааҕынан таҕыста. Биһиги тимир ууһун кытары көрсөн кэпсэттибит.
— Павел, эн балайда эдэр сааскар тимир ууһун аатын ылбыккын. Бу дьоҕургун хайдах сайыннарбытыҥ туһунан кэпсээ эрэ.
— Мин Таркаевтар удьуор тимир уустарын 11-с көлүөнэтэ буолабын. Кыра сылдьан эһэм Савва Николаевич уһанарын көрөрүм, эбэм Варвара Михайловна тимир уһаарыытын кистэлэҥин кэпсээччи. Оҕо буолан үрдүнэн-аннынан истэрим. Билигин долоҕойбор тохтотон, тоҕо да үчүгэйдик истибэтэҕим буолла диэн кэмсинэбин.
Оскуоланы бүтэрэн, 1996 сыллаахха аармыйаттан сулууспалаан кэлэн баран Үөһээ Бүлүүгэ МТС-ка үлэлээбитим. Ол курдук, тимири кытары билсиим тыа хаһаайыстыбатыгар туһа­ныллар техника деталларын сыбаар­калааһынтан саҕалам­мыта. Онтон Намнааҕы педагогическай колледжы бүтэрэн баран, Кэнтик орто оскуолатыгар “Уус кыһата” куруһуогу ыытабын, уолаттары уһанарга үөрэтэбин.
— Өрөспүүбүлүкэтээҕи тимир уустарын улахан күрэҕэр эн быһаххын араастык тургутан көрбүттэрэ уонна бастыҥынан биллэрбиттэрэ. Тимир ууһун саамай үрдүк ситиһиитинэн ити буолар дуо?
— Тимир ууһун өйдөбүлэ киэҥ. Быһаҕы таптайан эрэ баран тимир ууһунан буолабыт дииллэрэ сыыһа. Биһиги, Кэнтик уустара, тимири уһаарыынан дьарыктанан эрэбит. Былырыын Тоҥуо үрэххэ баран биир бууттан элбэх тимир рудатын аҕалбыппыт, онтон 3 киилэ курдук тимир тахсыбыта. Уһаараргар температуратын, кутар кэмҥин таптаххына эрэ тимири ылаҕын, сатаабатаххына, олох да илиигин соттон хаалаҕын. Өбүгэлэрбит ньымаларын баһылыахпыт өссө да ыраах буоллаҕа. Биһиги таайбынаан Анатолий Саввич Таркаевтыын “Уус-саха” диэн тэринэн, рудаттан тимири уһааран ылыыттан саҕалаан, араас оҥоһуктары оҥоробут. Урут быыстапкаларга оҥорбут үҥүүлэрбитинэн, батас­тарбытынан, батыйаларбытынан уонна да атын туттар сэптэринэн кыттыбыппыт. Тимир ууһа идэтийэн истэҕин аайы сыыһара аҕыйыыр буолар. Хараҕынан көрөн, матырыйаал оҥоһукка барсыаҕын-суоҕун быһаарар, болгарканан быспыт дэтээлэ олоччу сөп түбэһэр буолар. Мин, холобур, тимир турбалары көрөн, быһахха барсыа дуу суох дуу диэн быһаара сатыыбын. Тимири үчүгэйдик чувствуй­дуурга үөрэниэхтээххин. Онон тимир ууһа диэн саха быһаҕын таптайар эрэ киһи диэн өйдөөбөккө, тимиргэ сыһыаннааҕы эргиччи сатыыр буолуохтаах — сыбааркалааһынтан, паай­калааһынтан саҕалаан, оһуо­рунан киэргэтэргэ тиийэ. Маныаха кэрэни таба көрөр, чувствуйдуур эмиэ наада. Итиэннэ бу үлэ олус ыарахан эбээт, киһи хараҕын сиир, быыллаах.

Бүлүү эҥэригэр аатырбыт Чап уустарын туһунан…

Нэһилиэк музейын ди­риэк­тэрэ Дмитрий Филиппов кэпсээниттэн:
— 17 үйэ саҕаланыыта Кыргыс сэриититтэн күрэнэн кэлбит 18 ыал Бүлүү өрүһү батыһа үөһэ тахсыбыттар. Кэнтик сиригэр Уулаах Бэс Күөлэ диэн сиргэ Чап диэн киһи олохсуйар. Кини элбэх ыччаттарданар. Уола Хадьар уустан Наахалан Иҥэттэй төрүүр, киниттэн тимир ууһун удьуора саҕаланар. Онтон тэнийэн бараллар. Кэнтик уустара Сата хайа­тыттан саҕалаан тимир тааһын хомуйаллара, бу сир тимир рудатынан баайа. Онон тимир тааһа баар буолан, 18-19 үйэлэргэ Чап уустара тэнийбиттэр. Анаабырга тиийэ тимир оҥоһуктарынан хааччыйаллара. Чап аҕа уустара Саха сиригэр суон сураҕырбыттар. 1860 сыллаах архыып дааннайынан Чап уустара 600 сүгэ, 700 хотуур, 250 тимир оһох, 100 биэдэрэ оҥорон атыылаабыттара биллэр. Холкуостааһын саҕана сири таҥастыыр тэрил суох буолан Кэнтиккэ улахан артыал тэрийэргэ сорук туруораллар. Артыал чилиэнинэн 40-тан тахса уус буолар. Хас да сиринэн улахан уһаарар оһохтору туруораллар, болгу уһаараннар, барана, суха тимирин оҥорон барбыттар.

— Ол да буоллар, эһиги аймах сүүһүнэн сылларга өбүгэлэргит төрүт дьарыктарын үрдүктүк тутан, ытыктаан илдьэ сылдьаҕыт…
— Оннук. Оҕолорбор мин туйахпын хатарыахтара диэн эрэл баар. Мин түөрт уоллаахпын, биирим оҕо саадыгар сылдьар, атыттара оскуола үөрэнээччилэрэ, биир кыыстаахпын. Ийэбит Антонина Васильевна кулуупка худругунан үлэлиир. Уолаттарым билиҥҥитэ мин үлэлиирбин көрө-истэ сылдьаллар. Ыарахан үлэҕэ умса анньарга ыксаабаппын. Мин бэйэм баҕабынан сирдэтэн, буһан-хатан уус буолар аакка тиксибитим курдук, уолаттарым бэйэлэрин баҕаларынан мин туйахпын хатарыахтара диэн эрэнэбин. Ол курдук, мастарыскыайга киирэн үлэлиирбитин көрөллөр, дьиэбитигэр кэргэммин кытары кэпсэтиибитин истэллэр.
— Инникигэ былааннарыҥ?
— Былырыын бэйэм күүс­пүнэн мастарыскыай тутту­бутум. Үлэбин кэҥэттиэхпин баҕарабын. Дьиҥэ, саҥа технология арааһа киирэр быһыылаах, биһиги былыргылыы үлэлии олоробут. Гранынан көмө баара буоллар, саҥалыы сүүрээни киллэриэ этибит. Биһиги нэһи­лиэктэн тимир уустара Егор Тумусов, Анатолий Афанасьев, Михаил Адамов, Анатолий Таркаев “Дархан Уус-2018” куон­куруска кыттыбыппыт. Бары да тимир уустара диэн күүстээхтик ааттанар уолаттар. Биһиэхэ улууспут баһылыга Владимир Поскачин, нэһилиэкпит баһылыга Валерий Николаев көмөлөһөннөр кыттан кэллибит. Махталбыт улахан.
— Саха быһаҕа аан дойдуга аатырда. Саха быһаҕын биһиги тимир уустарбыт эрэ оҥорор кыахтаахтар буолуо дуо?
— Оннук. Саха быһаҕын оҥоһуутун технологията ураты, уустук. Итиэннэ мин бу курдук тус бэйэм санаалаахпын – ол-бу тимиртэн оҥоһуллубут быһах саха быһаҕын аатын ылыа суохтаах. Дьиҥнээх саха быһаҕа тимир рудаттан уһаарыллыбыт тимиртэн оҥоһуллубут буолуохтаах. Дьэ бу, кырдьык, үйэлэри уҥуордаан кэлбит бэйэбит эрэ билэр технологиябыт буолар. Онон саха тимир уустара аныгылыы ньыманы эрэ өрө туппакка, үгэспитин умнубакка, ытыктаан илдьэ сылдьыахтаахпыт диэн этэбин.