Туох барыта тэҥнээн көрүүгэ биллэр

Саханы кырдьаҕас омуктар ахсааннарыгар киллэрэр, науканан бигэргэммэтэх, сабаҕалааһын баар. Оннук кырдьаҕас саастаах омук эбит буоллахпытына, биир өттүнэн, хантан хааннаахпыт, кимтэн кииннээхпит син удумаҕаланыан сөп эбитэ буолуо ини. Атын өттүнэн, оккураҥ омук буоламмыт олоххо биллэр-көстөр суолу хаалларбатах бэйэбит буоллаҕа дуу.

Биир тылынан, нууччаҕа холбо­һуохпутуттан бэтэрээтэ, араас хайысханан үөрэтиллэн аҕай кэлбит омук буолабыт. Оттон анараа өттө элэҥ-сэлэҥ курдук, сүнньүнэн сабаҕалаан көрүү таһымынан. Саха былыргы улуу ойууттара, олоҥхоһуттара, сээркээн сэһэнньиттэрэ, «сир түн­нүктэрэ» (бөлүһүөктэрэ) омуктарын төрдүн-ууһун, үөскээн кэлэн иһэр утумун туһунан кэлэр көлүөнэлэригэр булгуччу этэн-тыынан хаалларан испит буолуохтаахтар. Тылынан летопись быһыытынан. Саха, өйүгэр үчүгэйдик тутар уратылаах дьоҕурдаах омуктарга ханнык да саарабыла суох киирсэр кыахтаах.

Саха уһулуччулаах учуонайа Г.В.Ксенофонтов ат көлөнөн Сахатын сирин арҕара айаннаан, Турухаанынан, Хакасиянан бүрээттэргэ тиийэ сылдьыбыта. Бэйэтин норуотун уонна чугастааҕы омуктар үһүйээннэрин, номохторун уонна кэпсээннэрин хомуйар, былыргыны билээччилэрин кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэһэр уонна сурунар сыаллаах. Суруга суох норуоттарга, аҥаардас тылынан бэриллэн, бэйэлэрин кытта кэлсэн иһэр историческай источниктарыгар учуонай уратылаах суолтаны биэрэн, итинник сындылҕаннаах айаҥҥа туруммута. Былыргы сахтарга буолбут сабыытыйалар, быһылааннар тустарынан саха сэһэнньиттэрин кэпсээннэрэ, Саха сирэ Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар киирбитин кэнниттэн үөдүйбүт архыып дөкүмүөннэригэр суруллубукка, сүнньүнэн үүт-маас сөп түбэһэллэрин учуонай чорбоччу тутан бэлиэтээн турар.

Хас биирдии киһи олоҕун устатыгар «төрүттэрим кимнээҕий» диэн ыйытыкка эрийтэрэр буолуохтаах. Эрийтэрбэт эбит да буоллаҕына, «төрүччүгүн билиэххин баҕараҕын дуо» диэтэххэ, аккаастана барыа суоҕа дии саныыбын. Биһиги, аныгы дьон, муҥутаан эһэбитин, эбэбитин билэр буоллахпытына баһыыба. Ол эрэн, хас биирдиибитигэр былыргы төрүччүтүн билэригэр кыах баар буоллаҕына, оннук түгэнтэн аккаастанан кэбиһиэхпит дии санаабаппын.

Омугуҥ төрдүн-ууһун, хайа биис ууһуттан үөскээн кэлэн испит утумун билии, саха киһитигэр бэйэтин тус төрүччүтүттэн итэҕэһэ суох, өссө ордук ас көбө суолталаах буолуон сөп этэ диэтэххэ, сөбүлэһиэххит дуо? Хайа да омук, бэйэтин туспа омук быһыытынан билинэр, сыаналанар өйө-санаата сайдыбыт буоллаҕына, атын норуоттары кытта тэҥнээхтэрдии алтыһар кыахтаах. Оттон итинник өйүҥ-санааҥ олоҕурарыгар төрүччүнү билии, ытыктааһын күүстээх тирэ­ҕинэн буолуоҕа.  Норуотуҥ төрдө-ууһа булгуччу аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт дьоруой сэрииһит буолара ончу наадата суох. Эн, омугуҥ кыырпаҕа буоларгынан, ээр-сэмээр бэйэҥ төрүччүгүн таптыаххын, киэн туттуоххун наада. Бүттэ. Атына барыта итиннэ тиһиллэн иһиэҕэ.

СӨ Наукаҕа акадьыамыйатыгар ассоциациялаах Төрүччүнү үөрэтэр уопсастыбаннай үнүстүүт дириэктэрэ Константин Аргунов бу күннэргэ Башкортостааҥҥа үлэлээн кэллэ. Кини кэпсээнин истиэҕиҥ.

—Национальнай өрөспүү­бүлү­кэлэр норуоттарын төрүч­чүлэрин (генеалогияларын) наукаҕа тирэҕирэн үөрэтэллэрэ миигин өрүүтүн интэриэ­һиргэтэрэ, — диир Константин Ильич. — Башкортостаан наукаларын акадьыамыйатын  иһинэн төрүччүнү үөрэтэр салаа баарын истэн билэр этим. Өрөспүүбүлүкэбит наукатын акадьыа­мыйатын бэрэсидьиэнэ И.И.Колодезников хомондьуруопкатынан онно баран кэллим. Башкортостаан Өрөспүүбүлүкэтэ элбэх омуктан турар састааптаах Арассыыйа субьега буоларын бары үчүгэйдик билэбит. Онон, өссө биир киччим толкуйдаах этим: элбэх омуктан турар өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ сомоҕолоһуулаах буолуутугар төрүччүлэрин үөрэтии төһө көдьүүстээх эбитий диэн ыйытыкпар эппиэт ылар санаалааҕым.

Башкирдарга 90-с сыллар бүтүү­лэригэр норуот генофондун харыстыыр туһунан бэрэсидьиэннэрин ыйааҕа тахсыбыт. Онно олоҕуран, Наука акадьыамыйатын уопсай сүрүн сыалы ситиһиигэ киинин иһинэн төрүччүнэн дьарыктанар подразделение тэриллибит. 2008 сылга Шежере (төрүччү) бэстибээлин ыытар туһунан эмиэ анал ыйаах тахсыбыт. Бырабыыталыстыба сорудаҕынан, архыыптарга хараллан сытар ревизскэй сказкалар, араас кэмнэргэ, араас хайысхаларга ыытыллыбыт биэрэпистэр сыыппара технологияҕа киллэриллэннэр, наука суолталаах уонна таһымнаах бэчээтинэй бородууксуйа буоланнар, оройуоннарынан кытта тарҕатыллыбыттар. Башкортостааҥҥа оройуоннар, сельсоветтар урукку ааттарынан хаалбыттар.

Башкир 60 аҕа ууһун төрүччүлэрин уонна историятын кэпсиир 40 туомнаах үлэни, судаарыстыбаннай субсидиялааһын суотугар, кинигэлэринэн бэчээттээн таһаарбыттар. Бэйэлэрэ билинэллэринэн, төрүччүгэ үлэ-хамнас төһө да сэниэлээхтик ыытылыннар, ис-иһигэр уустуктар бааллар эбит. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 30 бырыһыанын башкирдар, 30 быр. нууччалар, өссө 30 быр. татаардар ылаллар. Мордвиннар, чуваштар, мариецтар бааллар. Судаарыстыбаннай тыллара — нуучча уонна башкир тыллара. Татаар тыллаах нэһилиэнньэ бэйэтин тыла эмиэ судаарыстыбаннай анал туруктаныан баҕарарын курдук өйдөөтүм. Оннук буоллаҕына, улахан мөккүөрдээх боппуруос үөскээн тахсан кэлэригэр тиийэр.

Төрүччү боппуруоһугар төнүн­нэххэ,  Башкортостааҥҥа бу хайысхаҕа судаарыстыбаннай уонна наукалыы сыһыан, өйөбүл баар эбит. Бу гынан баран, улахан ис уустуктардааҕын бэйэлэрэ да кистээбэттэр. Сүрүннээн башкир уонна татаар омуктарын икки ардыларыгар сорох боппуруостарга бэйэ-бэйэни кытта өйдөспөт буолуу баарын туһунан этэллэр. Татаар — улахан омук, күүстээх сайдыылаах өрөспүүбүлүкэлээх. Башкортостаан татаардара кэлии буолбатахтар, онно төрүкү олохтоохтор. Аны иккиэн мусульманскай итэҕэллээхтэр. Бу гынан баран, итэҕэллэрэ уонна төрүччүлэрэ холбуон оннугар араартыыр курдук майгыннаах эбит.

Омуктар икки ардыларынааҕы сыһыан ураты уустуктардааҕа, сэрэхтээх чараас эйгэ буолара биллэр дьыала. Башкир уонна татаар курдук, үйэлэргэ бииргэ алтыһан кэлбит, биир итэҕэллээх, үрдүк сайдыылаах, аймахтыы кэриэтэ норуоттар, хас биирдиилэрэ бэйэлэрин интэриэстэрин өрө туталлара, сорох түгэннэргэ өйдөспөт буолууга тиэрдэрин ырааҕынан ханалытан этээччилэр суох буолбатахтар.

Бу сылдьыбыт өрөспүүбү­лүкэбэр, төрүччүлэрин үөрэтиини уонна ону тарҕатыыны төһө да судаарыстыбаларын таһымыгар таһаарбыттарын иһин, онно олорор норуоттары сомо­ҕолуурга төһүү күүһүнэн буолар кыаҕа суох эбит диэн санаалаах кэллим. Уопсайынан, хайа баҕарар национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ, кэлии нэһилиэнньэтэ төрүт олохтооҕунааҕар элбэх буоллаҕына, араас таһымҥа арааһынай төрүөтүнэн өйдөспөт буолуу көстүүтэ, мэлдьи баар буола турууһу быһыылаах. Муударай судаарыстыбаннай бэлиитикэ маннык проблеманы тумнуо суохтааҕа эбитэ буолуо.

Башкортостаан Өрөспүүбүлү­кэтин наукаларын акадьыамыйатын бэрэсидьиэнэ Альфис Суфиянович Гаязевка бастаан тиийэн баран, онтон  төннөрбөр киирэ сырыттым. Өрөспүүбүлүкэ стратегическай чинчийиилэргэ үнүстүүтүн салалтатын уонна архыыптар управлениеларын салайааччыта Ильфат Ваисович Галлямовы кытта ирэ-хоро кэпсэтэн, санааларбытын атастастыбыт. Ону таһынан, генеалогия подразделениетын үлэһиттэрин кытта билсэн, элбэҕи ыйыталастым, кинилэр интэриэһиргиир боппуруостарыгар, бэйэм кыахпынан, эппиэттээтим.

Биһиэхэ хас биирдии нэһилиэк уонна улуус таһымнарыгар төрүч­чүнү чинчийиигэ, бырапагаан­далааһыҥҥа уонна аныгы технологияҕа киллэриигэ сүрүннүүр күүһүнэн баһылыктар уонна өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэтин устуруктууралара буолалларын эппиппэр, соһуйаллар, кыайан ситэрэн өйдөөбөтүлэр быһыылаах. Нэһилиэктэр, улуустар историялара тиһигин быспакка сиэрийэнэн кинигэ буолан тахсалларын кэпсээтим. Биирдиилээн дьон бэйэлэрин төрүччүлэринэн дьарыктаныыларын туһунан кинилэртэн ыйыппыппар дьэҥкэ эппиэти ылбатым буолан баран, оройуоннарыгар сылдьыталаан  нэһилиэнньэ ортотугар биһиэхэ курдук маассабай дьарыктаныы суох эбит диэн түмүккэ кэллим. Бэйэбит холобурбутуттан, Бүлүү улууһун Чернышевскай нэһилиэгэр (Чинэкэ) биирдиилээн дьон, аймах-билэ дьон, аҕа уустарынан уонна нэһилиэктэрин төрүччүлэрин хасыһаннар, барыта 60-ча кинигэни таһаартаран туралларын ахтан аһардым. Өрөспүүбүлүкэҕэ төрүччүнэн дьарыктаныыга муниципальнай таһымҥа үчүгэй өйөбүл баарын өҥнөн эппиппэр сөхтүлэр. «Маладьыастар!» диэн буолла.

Башкортостааҥҥа судаарыстыба өйөбүлүнэн, төрүччүгэ аналлаах научнай подразделение үлэлиир. Ити өттүнэн кыахтаахтык дьаһаммыттар. Инники бэлиэтээн эппитим курдук, омуктар икки ардыларынааҕы ис ситэ өйдөспөт буолуу быһыыта-майгыта, төрүччүгэ анаан ыытар үлэлэригэр ханан эрэ, тугунан эрэ мэһэйдээх буолуон сөп курдук. Талааннаах норуоттаах, кыахтаах, сайдыылаах өрөспүүбүлүкэ инники дьулуруйан барбытын курдук баран иһиэҕэ. Онуоха саарбахтааһын суох.

Тэҥнээн көрүүгэ, омук төрүччүтүн чинчийиигэ уонна норуокка тарҕа­тыыга биһиги сөптөөх суолу тутуһан иһэр эбиппит. Кыах, үп-харчы өттүнэн кыайан тэҥнэһиэхпит суоҕа гынан баран энтузиазм, өрө турунуу өттүнэн хаалбаппыт. Саха сирэ эмиэ элбэх омук олорор өрөспүүбүлүкэтэ буолар. Төрүччүнү оҥорууга биһиэхэ атааннаһыы тахсар кыаҕа суох. Саха сирин төрүт олохтоох омуктара: сахалар, Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар, умнас уонна Өлүөхүмэ бааһынайдара, Индигиирдээҕи Нуучча устьетын былыргы олохтоохторо, үгүстэрэ сахатыйбыт былыргы нуучча хаһаактарын сыдьааннара – туохха да күнүүлэһэрбит суох. Хас биирдиибит төрүччүтүн оҥосторугар «олохтоох норуоппун» диэн санаанан салайтарар бырааптаах.

Маннык өй-санаа биһиги сомо­ҕолоһуубут бигэ төрүтүнэн буолуоҕа. Төрөөбүт биир дойдулаах, сирдээх-уоттаах, ким да бэйэтин омугунан, итэҕэлинэн үрдүктүк тутта сатаабат, иллээх-эйэлээх өрөспүүбүлүкэтигэр сомоҕолоһуу тоҕо инники күөҥҥэ тахсыбат буолуой.

Икки национальнай өрөспүү­бүлүкэлэр Наукаҕа акадьыа­мый­­а­­ла­рын икки ардыларыгар түһэрсиллибит Сөбүлэһиигэ оло­ҕуран, кинилэр стратегическай чинчийиигэ үнүстүүттэрин кытта биһиги Төрүччүнү үөрэтэр уопсастыбаннай үнүстүүппүт наука хайысхалардаах үлэлэри ыытарга илии баттастыбыт.

Прокопий ИВАНОВ