89 сааска диэри сүһүөх үрдүгэр сылдьан

Саха театрын артыыһа Мария Варламова көрөөччүлэрин салгыы үөрдэр

89 сааска диэри сүһүөх үрдүгэр, буолаары буолан, тэрилтэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьыы диэн, киһиэхэ эрэ барытыгар бэриллибэт олоххо анал. Дьылҕа итинник дьолу тосхойбут киһитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската Мария Варламова буолар.

Эрэйдээх-буруйдаах оҕо   саас

Мария Ивановна Варламова биһигин ыйаабыт сирэ — Горнай улуу­һун Мытаах нэһилиэгэ. Бу дойдуттан суруйааччылар убайдыы-бырааттыы Сэмэн, Софрон Даниловтар, худуоһунньук Афанасий Осипов төрөөн-үөскээн тахсыбыттара. Оччотооҕу оҕолор курдук, кини оҕо сааһа эрэйдээхтик-буруйдаахтык ааспыта. Мария Ивановна үлэҕэ-хамнаска эриллэн, ыстаал курдук хатарыллан улааппыта.

— Ийэм 15-тэ хат буола сылдьыбыт. Олортон биэс оҕону тутан хаалбыт. Түөрт кыыс уонна биир уол. Мытаахха Айах Маппыйа диэн наһаа кырыктаах сис баай киһи баар үһү. Баттыгастаах баҕайы киһи үһү. Ыалларынан сылдьан, түһээн курдук арыы хомуйар үһү. Мин дьоммор сылдьыбыт. Улахан эдьиийим ороҥҥо даллаҥалыы олорбут. Маппый биир-биэс тыла суох, кыыһы харбаан ылбыт да илдьэ барбыт. Кини кыыһа суох, икки уоллаах үһү. Онон ийэлээх аҕам оҕолоруттан көрөн туран маппыттар. Ол эдьиийим күн сириттэн күрэммитэ. Аҕам Маппыйга хамначчыттаабыт. Мин ыал бүтэһик оҕотобун, – диир Мария Ивановна.

Маайыс убайыттан уонна эдьиийиттэн оскуолаҕа киириэн иннинэ ааҕа үөрэммитэ. Кырачаан кыысчаан артыыс буолуох, артыыс буолуох курдук Ойуунускай «Өрүөл кэриэһэ» уонна «Тракторист Маайа кыыс» диэн хоһооннорун наара орон үрдүнэн хаамыталыы сылдьан доргуччу ааҕара эбитэ үһү. Дьиикимдэттэн аҕыс биэрэстэлээх Бор диэн сиргэ сатыы сылдьан үөрэммитэ.

— Мэлдьи сүүрүүнэн сылдьарым. Хаамар диэни билбэтим. Оччотооҕуга чаһы диэн суоҕа. Күнүнэн-ыйынан, үргэлинэн сирдэтэн дьонум туруораннар оскуолаҕа атаараллара. Аны санаатахха, наһаа эрдэ туруораллар эбит. Оҕолор бары мустаммыт, ыллык суол устун субуруһан хаамсан барарбыт. Оскуолабытыгар тиийиибитигэр остуорас саҥардыы халааҥка оһоҕун отто сылдьар буолара. Икки кылааһы Борго үөрэнэн бүтэрбитим. Үһүс кылаастан Бэрдьигэстээххэ эдьиийбэр киирэммин үөрэммитим. Итиннэ үөрэнэ сырыттахпына сэрии буолбута, — диэн кэпсээнин салгыыр Мария Ивановна.

Аас-туор кэм этэ. Бэһис кылааһы бүтэрэн баран, сайынын пионер Маша ньирэй көрбүтэ. Халлаантан биир хаапыла уу түспэтэ. Кураан атаһа аһыыҥка саба ыһан кэбиспитэ. Итинниккэ от хантан үүнүөҕэй? Оҕолор хоонньуларыгар, этэрбэстэригэр киирэннэр эрэйдииллэрэ. Маша уон ньирэйи ылан көрбүтэ. Үрэх кытыытыгар эмпэрэ сыырга ньалака курдук от үүнэрэ. Маша куулу соһо сылдьан ол оту үргээн, ньирэйдэрин аһаппыта. Аччык оҕо туох сэниэтэ кэлиэҕэй? Эмпэрэ сыыртан сууллан, үрэххэ түһэн өлө сыспыттаах. Оттон-мастан, титириктэн тардыһан нэһиилэ тыыннаах орпута. Модьууннаах ньирэйин, тыҥыраҕынан кыһыйа-кыһыйа эмтээн үтүөрдүбүтэ. Күһүнүн уон ньирэйиттэн биири да энчирэппэккэ судаарыстыбаҕа туттарбыта.

Ама   да   ааспытын иһин…

От үүммэккэ II Атамай диэн үрэх баһа сиргэ дьоно уонна икки ыанньыксыт дьахтар 100-кэ сүөһүлээх көспүттэрэ. Кып-кытыгырас Маайыс кыыс сүөһүлэрин үүрбүтэ. Ийэтэ тикпит этэрбэһин уллуҥа аара суолга арахсыбыта. Хатыран хаалбыт тилэҕэ быһыта баран хаанынан оҕуолуура. Ийэтэ биэрбит сүөгэйин сыыһынан оҕунуохтуура. Дьонуттан кистээн ытыыра. Биэс хонук устата айаннаан кыстыахтаах сирдэригэр тиийбиттэрэ. Оскуола баар диэбиттэрэ, хантан кэлиэҕэй. Маайыс төһүү үлэһитинэн буолбута.

— Аҕам биир сарсыарда ийэбэр: «Үөрэх оҕотун саһыаран олорор диэн бэбиэскэ кэллэ, миигин ыстырааптыыллар үһү», — диэтэ. Кыһын ортото. Оҕолор үөрэнэн ырааппыт кэмнэрэ. Миигин тэрийэннэр, ньэк суорҕанынан суулаан, ат сыарҕатыгар олордон оскуолалаах сиргэ илтилэр. Аара суолга фермалаах сиргэ биир ыалга хоннубут. Оскуолаттан үс биэрэстэлээх сиргэ биэс ыал дьукаахтаһан олороллоро. Аҕам олортон биирдэрин билэр эбит. Буор муоста, онтукалара ньып-ньыллырҕас уу. Ол үрдүгэр соломо тэлгииллэр. Аҕам итиннэ миигин хаалларан баран, оскуола таһыгар ыал көрдөһө барда. Киэһэ мэлийэн кэллэ. Ити дьиэҕэ хааллым.

Мин ибис-инчэҕэй муостаҕа сытабын. Чап-чараас тэллэх оҕо­лоохпун. Түүнү быһа тоҥоммун сүгүн утуйбаппын. Оскуолаҕа тиийэммин тугу эрэ үөрэтэллэр да, мин тугу да өйдөөбөппүн. Олус элбэҕи куоттардаҕым дии. Кураанаҕынан көрөн баран олоробун. Учууталым миэхэ олох кыһаллыбат. Дьоммун наһаа аҕынным. Олорор усулуобуйам үөһэ эппитим курдук дьаабы. Кистээн ытаа да ытаа, хараҕым куурбат. Тулуйуо суохпун диэн, күрүүргэ оҥоһуннум. Биир сарсыарда үөрэнэ барбатым. Хаһаайкам тоҕо үөрэнэ барбатыҥ диэтэ. Дьоммор барар буолбуппун эттим. Дьахтарым тугу да саҥарбата. Тоҥ тиит тостуох айылаах тоһуттар тымныы. Алта көстөөх сири сатыы барыахтаахпын. Дьэ, алдьархай. Таҥаһым сыыһын бохсунан, тахсан бардым, — диир Мария Ивановна.

Таһырдьаны булаат, Маайыс кыыс көҥүлгэ көтөн, үөрүүтүттэн кыната эрэ суоҕа. Сүүрэн тэбэн испитэ. Аара фермаҕа тиийэн хоммута. Сарсыныгар атынан тиэйэн илдьэн, суолун булларан биэрбиттэрэ. Аҕата ииппит  хапкааныгар куобах иҥнибитин көрбүтэ. Бөрө хапкаана буолан, ытарчалыы ылбыт этэ. Маайыс араастаан араара сатаабыта да кыайбатаҕа. Ийэ-хара көлөһүнэ барыта тохтубута. Онтон атахтарын тоһуталаан ылбыта. Куулугар уктубута. Аара баран иһэн иккис хапкааныттан эмиэ куобах иҥнибитин арааран ылбыта. Борук-сорук буола охсубута. Аһаҕас сир тиийэн кэлбитэ. Ыраах буруо көстүбүтэ. Дьонун дьиэтэ турарын билбитэ. Хаарга лах гына олоро түспүтэ уонна уйа-хайа суох марылаччы ытаабыта. Үөрүүтүттэн дуу, наһаа эрэйдэммититтэн ытаабытын дуу, Мария Ивановна билигин да билбэт.

Дьиэтин иннигэр тиийбитигэр, хамсатын уоппутунан аҕата тахсан кэлбитэ. Маайыһы эрэ кэлиэ диэбэтэх буоллаҕа. Үрэх баһыгар туох кэлиэй. Абааһы турар диэн наһаа соһуйбут. Маайыс эрэйдээх: «Аҕаа» диэхтээбит. Оҕонньор «Алдьархай!» диэн хаһыытаан сатараппыт. Дьахталлар оҕонньорбут туох буолла диэн өҥөҥнөһө түспүттэр. Маайыһы көрөннөр, үрдүгэр саба түһэн сыгынньахтаабыттар. Кыыстара өссө куобахтааҕын көрөннөр сөхпүттэр. Тоҥнуу сүлэннэр күөс быргыччы өрөн кэбиспиттэр. Кырачаан кыыс ити үлүгэрдээх тымныыга тоҥон өлбөтөҕүттэн, итиччэ ыраах сиргэ булан кэлбитин сөхпүттэр эрэ. Маайыс үлэҕэ төбөтүн оройунан түспүтэ. Ама да ааспытын иһин, киһи сөҕөр эрэ…

Кинини уҥуоҕа кыратыгар ымсыыраннар, Саха драматическай театрыгар үлэҕэ ылбыттара. Оҕолор оруолларын толороро. Мария Ивановна бастакы оонньообут оруолун бу баар курдук өйдүүр, умнубат. «Ситим быстыытыгар» Мэхээс пионер оруолун толорбута.

Үөскэ   таласпыта

Кини сэттис кылааһы Бэрдьигэс­тээххэ үөрэнэн бүтэрбитэ. Сценаттан түспэт ырыаһыт этэ. Салгыы үөрэниэн, үүнүөн-сайдыан баҕарбыта. Учуутал буолуон баҕарара. Киин куоракка таласпыта. Тугу да билбэт-көрбөт тыа кыысчаана таһаҕас тиэйэр массыынаҕа олорсон куораттаабыта. Иккис нүөмэрдээх оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. Интернакка олорбута. Үөрэнэ олордоҕуна, Машаны дириэктэгэ ыҥыран ылбыттара. Сүрэҕэ бар гына түспүтэ. Ырыаһыт оҕолору тала сылдьаллар диэн буолбут. Мария Амма туһунан ырыаны тардан кэбиспитэ. Ити курдук, музыкальнай училищеҕа ылыллыбыта.

Вокалга Сергей Петрович Ивашков үөрэппитэ. Драма театрыттан кэлэннэр сценическэй бэлэмҥэ үөрэ­тэллэрэ. Араас этюдтары оҥотто­роллоро. Маша ити предмети наһаа сөбүлээбитэ. Икки сыл үөрэммитин кэннэ хоровой салаа аһыллыбыта. Онно үөрэнэ киирбитэ. Ити салааны ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Марияҕа уонна Алена Ипполитоваҕа Ленинградка салгыы үөрэнэ баралларыгар кумааҕы туттарбыттара. Айаннаан иһэн борохуоттара миэлгэ олорон хаалбыта.

— Кыыһым үөрэхпитигэр хойутаатыбыт диэн, аара Свердловскайга хаалабыт диэн быһаарда. Аара телеграмма оҕуста. «Свердловскайга хаалыҥ» диэн көҥүллээбит этилэр. Баскаровтаах, Переваловтаах итиннэ үөрэммиттэрэ. Экзаменнарбытын этэҥҥэ ааспыппыт. Үһүс курска биһигини быһалыы ыллылар. Миигин куоласпын меццоттан сопраноҕа уларытабыт диэн буоллулар. «Куоласкын уларытар буоллахтарына, куоласкыттан мэлийэр үһүгүн» диэтилэр. Мин ити сураҕы истэн баран, үөрэхпин аанньа ахтыбат буоллум.

Аны дирижерскайга үөрэнэн киирэн бардым. Ис испиттэн сөбүлээн түүн хойукка диэри дьарыктанабын. Ырыабын сапсыйан кэбистим. Стипендиябыт 25 солкуобай. Дьүдьэйэн хааллым. Хап-харабын, кып-кырабын. Биирдэ дирижербар бэлэмнэнэ сырыттахпына, иһим түүрэ тардан ыарыйда. Балыыһаҕа киллэрэннэр муҥурдаахпын быһан кэбистилэр. Судаарыстыбаннай экзаменнарбын куоттардым. Ыйы быһа балыыһаҕа сыттым. Нэһиилэ сүөдэҥнээн хаамабын. Үөрэнэ сылдьаммын анал стипендия ыла сылдьыбытым. Директорга тиийэ сырыттым. «Хайдах үөрэммиккин билэбит, сыаналаргынан көрөммүт, вокалы бүтэттэрдибит», — диэтэ кини. Сыл устата сынньан уонна дирижерскайгын салҕаар диэбиттэрэ. Мин дойдубар тиийэн бараммын хантан төннө оонньуу сылдьыахпыный? (күлэр), — диэн кэпсээнин салҕыыр Мария Ивановна.

Уҥуоҕар   кыратыгар ымсыыран

Кинини уҥуоҕа кыратыгар ымсыыраннар, Саха драматическай театрыгар үлэҕэ ылбыттара. Оҕолор оруолларын толороро. Мария Ивановна бастакы оонньообут оруолун бу баар курдук өйдүүр, умнубат. «Ситим быстыытыгар» Мэхээс пионер оруолун толорбута. Бастакы сүрэхтэниитэ ситиһиилээхтик ааспыта. Биир киэһэ уолаттар, биир киэһэ кыргыттар оруолларын толорор сыанан-арыынан аҕаабат. Мария Ивановна Саха сирин уһаты-туора айаннаабыта. Мэлдьи гастролларга сылдьара.

2005 сыллаахха Мария Варламова «Куот» диэн Константин Барашков киинэтигэр оонньоон холонон көрбүтэ. Оччолорго ити кэнниттэн кинини бөдөҥ бырайыак көһүтэрин хантан сэрэйиэй? 2008 сыллаахха кинини ОРТ бастакы ханаал сакааһынан «Стар Медиа Рашиа» киинэ хампаанньата «Спасите наши души» сериалга уһулларга ыҥырбыттара. Ааҕааччыларым ити сериалы көрбүт, өйдүүр буолуохтааххыт. Онон Мария Ивановна 78 сааһын туолан баран, эдэр сааһа ааспыт, устудьуоннаабыт  Екатеринбург куоратыгар киинэҕэ уһуллубута. Ол кэнниттэн Вячеслав Семенов «Лыах» киинэтигэр эмиэ оонньоон турардаах.

Үбүлүөйдээх сылыгар Мария Ивановна «Ньургуһун иккистээн тылыннар» диэн комедия-спектаклы туруоран, үгүс да көрөөччүнү тарпыта. Сорох-сорохтор иккитэ-үстэ көрбүттэрэ. Оннук табыллыбыт үлэ этэ. Кини итиннэ Василиса оруолун табыллан да оонньообута. Ол кэнниттэн Иван Гоголев «Хара кыталык» айымньытынан режиссер Лена Иванова-Гримм туруорбут спектаклыгар сүрүн Хараанай эмээхсин оруолун толорбута. «Хара кыталыгы» оҕо сылдьан ааҕа олорон, айымньы биир сүрүн геройун Хараанай эмээхсин уобараһын харахпар оруобуна артыыс Мария Варламова оруолу толорбутун курдук ылынарым. Тас көрүҥүн кытары киниэхэ дьүөрэлии төбөбөр оҥорон көрөрүм. Аҕыс уон сааһын томточчу туолбут киһи ити сүрүн оруолу эмиэ кыайа тутан оонньоон, көрөөччүлэри сөхтөрбүтэ.

Мария Ивановна дьиҥэ идэтийбит ырыаһыт буолуохтааҕа. Ол гынан баран Дьылҕа Хаан кинини артыыстаан дьоҥҥун-сэргэҕин үөрт-көтүт, сэргэхсит диэн ыйбыт эбит. Мария Ивановна саха драматическай театрыгар үлэлии кэлбититтэн кэмсиммэт. Хас биирдии киһи олорбут олоҕо —  уһун остуоруйа, интэриэһинэй кэпсээн.

Людмила НОГОВИЦЫНА