Отелло мөссүөнэ көстөн кэлэр

Кини олус элбэх оруолу толорбута. Ол эрэн айар үлэтин чыпчаалынан Отелло оруолун толоруута буолбута. Миэхэ ити икки аат алтыһыытын сүрүн биричиинэтэ итиннэ буолуо. Арыый хойутаан күн сирин көрөммүн, бу Сүдү талааны, айгыр-силик айылҕаттан айдарыылаах артыыс сценаҕа оонньуу сылдьарын көрбөтөх хомолтолоохпун. Ол гынан баран кини туһунан үгүһү истибитим, аахпытым. Онон хайдах эрэ Дмитрий Федоровиһы чугастык билэр курдук сананабын.
Кини сыдьааннара ханна тиийдилэр? Хайдах аҕа, киһи эбитий? Итилэр тустарынан кини тыыннаах ситимин, кыыһын Татьяна Дмитриевна Ходулованы кытта кэпсэтиибиттэн билиэххит.
— Татьяна Дмитриевна, билиҥҥи ыччат уонна орто саастаах көлүөнэ дьон эн аҕаҥ туһунан үһү-тамах эрэ курдук истэн билэллэр, сорохтор олох да билбэттэр. Дмитрий Федорович кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын туһунан билиһиннэр эрэ.
— Аҕам Дмитрий Федорович Ходулов Мэҥэ улууһун Доллу нэһилиэгэр 1912 сыллаахха атырдьах ыйын 4 күнүгэр дьадаҥы бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Тииммэт-түгэммэт буоланнар кини кыайан оскуолаҕа үөрэммэтэх. Кэлин улаатан баран ликпууҥҥа ааҕарга-суруйарга уһуйуллубут. Аҕата олус хомолтолоохтук өлбүтэ. Оҕус кэйбитэ. Билигин бииргэ төрөөбүттэриттэн быраата, «Холбос» систематын ветерана Афанасий Федорович эрэ тыыннаах.
— Үөрэҕэ суох тыа уолчаана хайдах артыыс буолан хаалбытый?
— Артыыс дьоҕурдаах уолу көрөннөр, кимнээх эрэ сүбэлээннэр-амалааннар Дьокуускайга ыыппыттар. Оччолорго кини 19 саастаах уолчаан эбит. Кини талаанын таба көрөннөр, тута театрга практикант-артыыһынан ылбыттар. Сыл аҥаарынан Дьокуускайдааҕы национальнай театрга аһыллыбыт драматическай студияҕа үөрэтэ ылбыттар. Бу студияҕа икки сыл устата үөрэммит. Артыыс буолар Дьылҕата ыйа сыттаҕа. Ити курдук, үөрэҕэ суох тыа уолчаана артыыс буолан хаалбыт.
Аҕам олус элбэх оруолу толорбута. А. Софронов «Тапталыгар» — Бүөтүр, С. Ефремов «Ини-биитигэр» — Ньукулай, Суорун Омоллоон «Күкүр Ууһугар», «Айаалыгар» — Күкүр Уус, Айаал, Өксөкү, В. Протодьяконов «Манчаарытыгар» — Манчаары, Т. Сметанин «Лоокуут уонна Ньургуһунугар» — Лоокуут уо. д. а.
— Татьяна Дмитриевна, аҕаҥ «Тайна предков» уус-уран киинэҕэ уһуллубута дии…
— Аҕам «Тайна предков» диэн Таджикфильмҥа уһуллубут киинэҕэ Сөдьүк оруолун толорбута. Ити киинэҕэ уһуллубутун туһунан кэпсиирин наһаа өйдүүбүн. Таджикистаҥҥа итии бөҕө буоллаҕа дии. Онно кыһын курдук оҥороорулар кумахха нафталин куталлар эбит. Итии, сыт-сымар бөҕө үһү. Өссө ити киинэни таһынан «Дерсу Узала» диэн киинэҕэ Дерсу Узала оруолун толор дии сылдьыбыттарын аккаастаабыт этэ.
— Дмитрий Федорович хас сыллаахха ыал буолбутай, хас оҕолооҕуй?
— Артыыһынан үлэлии сылдьан, 1936 сыллаахха, 24 сааһыгар ыал буолбута. Ийэм Мария Васильевна Кузьмина киниттэн сэттэ сыл балыс, Өлүөхүмэ Токотуттан төрүттээх. Уон икки оҕоломмуттарыттан, олох кытаанах сокуонунан билигин сэттиэ буолан хааллыбыт. Бары ыал буолан, үлэлии-хамсыы олоробут. Сиэн уонна хос сиэн ахсаанын сүтэрэн да кэбистибит (күлэр). Аҕам барахсан биир да хос сиэнин көрбөтөҕө.
— Ханна олорбуккутуй?
— Ломоносов уулуссатыгар олорбуппут. Түөрт квартиралаах оһоҕунан оттуллар дьиэ этэ. Бу дьиэҕэ артыыстар олорбуттара. Биһиги кэтэх хаһаайыстыбалаах, сүөһүлээх, сибиинньэлээх, кууруссалаах этибит. Онон үрүҥ аһынан, этинэн, сымыытынан аһылыктанарбыт. Ордугун өссө ийэбит атыылыыра. Төһө да элбэх буолларбыт, куһаҕана суохтук, орто ыал сиэринэн олорбуппут. Мэҥэ-Хаҥаластан аймахтара эмиэ эт-ас, отон мэлдьи ыыталлара. Аҥардас аҕабыт эрэ хамнаһынан олорор элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн кэтэх хаһаайыстыбабыт суоҕа буоллар иэдэйиэх этибит. Аны, ийэбит наһаа үчүгэйдик иистэнэр этэ. Кини бастаан утаа үлэлиир этэ. Кэлин элбэх оҕолонон дьиэтин көрөн олорбута. Сүөһү уулатарбыттан оҕолор күлүү гыныахтара диэн наһаа кыбыстарым. Ынахпытын сиэтэн уулатарбыт. Ону аҕам “кыбыстыма” диэн сэмэлиир буолара. Хас сайын ахсын Хатас аттыгар арыыга дьиэ кэргэнинэн оттуу барарбыт. Палаткаҕа олорорбут. Наһаа үчүгэй буолара.
Дьиэбит аннынан мэлдьи дьаарбаҥка буолара. Биһиги мэлдьи онно сылдьарбыт. Цыганнар эһэлээх кэлэннэр араас нүөмэрдэри көрдөрөллөрө. Карусельга хатааһылыырбыт. Өрөбүл күннэргэ табалаах дьон кэлэннэр эргинэллэрэ. Оҕо сааспыт олус дьоллоохтук ааспыта.
1961 сыллаахха Октябрьскай уулуссатыгар үс хостоох толору хааччыллыылаах дьиэ ылбыппыт. Наһаа да үөрбүппүт.
— Дмитрий Федорович төһө оҕомсох этэй?
— Оҕолору наһаа таптыыра. Театрга хас өрөбүл ахсын утренник буолара. Онно сиэтэн илдьэ барара. Саҥа дьылга элбэх да элбэх бэлэх аҕалара. Кини хас сыл ахсын Тымныы Моруос оҕонньор буолара. Онно-манна бардаҕына, мэлдьи кэһии аҕалара. Куукула сервиһин аҕалбытын бу курдук өйдүүбүн. Дьиҥнээх иһиттэр курдук этилэр. Түүппүлэҕэ тиийэ аҕалара. Наһаа табан атыылаһара. Биирдэ соҕуруу бара сылдьан шпилька хобулуктаах итальянскай муру-муодунай түүппүлэ кэһиитин аҕалбыта. Театрга куруук сылдьарбыт. Аҕабыт хайдах оонньуурун көрөрбүт. Кини дьиэтигэр оруолун бэлэмнэнэригэр биһиги, оҕолор, атахпыт төбөтүнэн үктэнэ сылдьарбыт.
— Татьяна Дмитриевна, дьиэ кэргэҥҥитигэр аҕаҕы­тыгар майгынныыр ким баарый?
— Саамай кыра уолбут Саша аҕатыгар дьүһүнүнэн да, майгытынан да олус майгынныыр.
— Аҕаҕыт артыыстыырын таһынан өссө туох дьоҕурдаах этэй?
— Оһох иннигэр олорон, мастан ынахтары, оҕустары, сылгылары кыһара. Оруола суруллубут тэтэрээтин кытыытыгар Пушкин курдук мэлдьи уруһуйдуура. Олус үчүгэй уруһуйдары оҥорор этэ. Биһиги биир да оҥоһугун, уруһуйун ууран хаалларбатахпытыттан олус хомойобут. Өссө чабырҕахтыыра.
— Татьяна Дмитриевна, аҕаҥ майгытынан хайдах киһи этэй?
— Дьиэтигэр саҥата-иҥэтэ суох сылдьарын сөбүлүүрэ. Сымнаҕас майгылааҕа. Биһиэхэ артыыстар мэлдьи ыалдьыттыыллара. Күлүү-үөрүү, дьээбэ-хообо бөҕө буолаллара. Наһаа көнө этэ. Үлэлиирин эрэ билэрэ.
— Дмитрий Федорович бултуура дуо?
— Айылҕаҕа сылдьарын, бултуурун-алтыырын наһаа сөбүлүүрэ. Күһүн ахсын куобах күрэҕэр артыыстары кытта сылдьара. Нохоо диэн ааттаах ыттааҕа. Ол ытын булка илдьэ сылдьара. Кустуура. Кус, куобах бөҕөтүн аҕалара.
— Хайдах быһыылаахтык олохтон туораабытай?
— Аҕам хаанын баттааһына наһаа үрдүгэ. Өлүөн биир сыл иннинэ мин Монголияттан кэлэ сылдьыбытым. Икки сыл буола-буола дойдубар кэлэрим. Онно: «Эһиил хайаан да кэлээр, мин сотору өлөрүм буолуо», — диэбитэ. Өлөрүн эрдэ билбит курдук. Эһиилигэр дьиэ кэргэммин кытта кэлбитим. «Бу бүтэһик көрсүһүүбүт, аны көрсүспэппит буолуо», — диэн быраһаайдаспыта. Хаанын баттааһына төһө эмэ үрдүгүн үрдүнэн эмчит тылын истибэккэ, “биир идэлээхтэрбин кытта бүтэһигин бултуу барабын” диэн барсыбыт. Куобах күрэҕэр сылдьан, тымыра быстан 1976 сыллаахха алтынньы 3 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.
— Татьяна Дмитриевна, бэйэҥ тускунан ааҕааччыларга билиһиннэр эрэ.
— Мин дьиэ кэргэҥҥэ төрдүс оҕобун. Иркутскайга үөрэнэ сылдьан, ыал буолбутум. Икки кыыстаахпын, сиэннэрдээхпин. Улаханым Юля — суруналыыс, «Якутия» хаһыакка үлэлиир, кырам — юрист. Кэргэним аҕата — монгол, ийэтэ — нуучча. Монголияҕа Улан-Баторга олоро сылдьыбыппыт. Университекка нуучча тылын үөрэппитим. Дойдубун наһаа ахтаммын төннөн кэлбиппит.
— Татьяна Дмитриевна, кэпсээниҥ иһин махтал.

Людмила Ноговицына