«Ылдьаа ыччаттара» Крымҥа документальнай киинэ уһуллулар

“Биһиги айаҥҥа барыахпыт иннинэ  «Эдэр поисковик» диэн конкурс биллэрбиппит. Онно, хомойуох иһин, олус аҕыйах үлэ киирбитэ, ол иһин конкурспутун салҕыырга быһаарынныбыт. Бас­такы түһүмэх түмүгүнэн Нам 2-с нүөмэрдээх орто оскуолатын 6-с кылааһын үөрэнээччитэ Петров Эрхаан кыайыылааҕынан тахсан путевканан наҕараадаламмыта, онон Крымҥа барар чиэскэ кини тиксибитэ. Конкурс түмүгүнэн сыаналаах бириистэри туттарыахпыт”, — диир салайааччы Матрена Егоровна Винокурова. 

— Москваҕа икки мусуойга сырыттыбыт, бырааһынньык күн түбэһэн сорохтор үлэлээбэт этилэр. Измайловскай Кремль диэн туристическай комплекска ХХ үйэтээҕи сэрии сэбин интерактивнай мусуойун олус сэргээтибит. Хас биирдии уол оҕо манна хайаан да сылдьыахтаах дии санаатыбыт. Экскурсовод олус үчүгэйдик барытын кэпсиир, маастар-кылаас көрдөрөр. Атын мусуойдартан уратыта диэн экспонаттары тутан-хабан көрүөххэ сөп, хайа баҕарар талбыт сааҕын ыһан, таҥан боруобаланарыҥ көҥүллэнэр. Дойду тэбэр сүрэҕэ футбол чемпионатыгар бэлэмнэнэн, олус тупсан, киэркэйэн көрүстэ. Туристар номнуо кэлитэлээн эрэллэрэ, — диэн оҕолор кэпсээннэрин саҕалыыллар.  — Краснодарынан Тамань диэн кыракый куоракка тиийдибит. Манна 1944 с. тохсунньутугар Хотугу Кавказтааҕы уонна Забайкальскай Байыаннай Фроннартан сөргүтүллүбүт Отдельнай Приморскай Армияҕа киирэр 3-үс горнострелковай корпус подвижнай этэрээтигэр сүрүн күүс буолбут 242-с горнострелковай Краснознаменнай Кутузов аатынан уордьаннаах Таманскай дивизияны иккистээн тэрийбиттэрэ. Манна 19-c  танковай корпус уонна  авиаполк бааллара. Бу  чечен-ингуш дивизиятыгар олус элбэх саха эдэркээн уолаттарын укпуттара. Бу этэрээт бэйэтин уһулуччу үчүгэйдик көрдөрбүтэ диэн историктар сыаналыыллар.  Этэрээт куруук инники күөҥҥэ атыттарга суолу тэлээччинэн сылдьыбыта.

Салгыы Керчь куоракка саҥа муостанан айаннаан тиийдибит.   Киэһэ муоста ордук тупсан көстөр, ыраахха, үрдүккэ угуйар. Керчь — олус үчүгэй куорат. Хайдах эрэ былыргы Европа куоратыгар майгынныыр, олус ыраас, күөх, кыраһыабай, дьоно-сэргэтэ наһаа сайаҕастар. Туристар соччо сылдьыбат буоланнар, биһигини наһаа сэргээтилэр.  Манна Митридат хайаҕа 432 үктэллээх кирилиэһинэн дабайан таҕыстахха, Крымы босхолооһуҥҥа охтубут буойуттарга анаан пааматынньык баар. Ол эрээри дьоруой-куорат диэтэххэ, анал байыаннай мусуой суох эбит.

Аджимушкай диэн атты­нааҕы дэриэбинэҕэ “Аджимушкайские каменоломни” диэн киһи кутун-сүрүн баттыыр, ыарахан дьылҕаны, кыайыыга дьулууру, төрөөбүт дойдуга тиһэҕэр тиийэ бэриниилээх буолууну туоһулуур сир аннынааҕы мусуой-комплекска сырыттыбыт. Манна ньиэмэстэртэн саһа сытан сэриилэһиэхпит диэн байыаннайдар уонна олохтоох нэһилиэнньэ, уопсайа 13 000 киһи биэс ыйы быһа эрэйи-муҥу көрбүттэрин туһунан кэпсииллэр. Биһиги бары икки аҥы санааҕа хайдыстыбыт. Сорохтор: “Бу сыыһа быһаарыныы түмүгэ, моруу буолан өлбүттээҕэр сэриилэспиттэрэ буоллар эбэтэр хайдах эрэ куотан бартыһааннарга холбоһуохтаахтар этэ”, — диэтилэр. Үксүбүт “барар сирдэрэ баҕана үүтэ буоллаҕа, ыксаллаах кэмҥэ бу эрэ суолу тобуллахтара” диэн санаалаах буоллубут.

Феодосия, Белогорск (урукку аата Карасубазар) куораттарга таарыйан пааматынньыктары, сквердэри уһуллубут. Хомойуох иһин, хайа да куоракка мэлдьэспит курдук туох да ыйынньык, Крымы 1944 сыллаахха босхолообут буойуннарга анаан сквер, пааматынньык суоҕун кэриэтэ. Биир эмэ баар да буоллаҕына, олохтоох дьону аҕыйах киһини ааттаабыт буолаллар. Симферопольга да оннук буолла. Уопсайынан, олохтоохтор 1942 сылга диэри дойду оборонатыгар дьоруойдуу охтубут олохтоох буойуннарын туһунан элбэҕи билэллэр-көрөллөр, онно сыһыаннаах туох, ханна баарын ыйан көрдөрөллөр. Оттон 1944 сыллаахха Крымы элбэх омук босхолообутун туһунан ончу билбэттэрэ сөхтөрдө, хомотто.

Севастополь куоракка  Сапун-хайаҕа туһааннаах мусуойга сырыттыбыт. Экскурсовод снайпер Павлюченко, бартыһааннар, олохтоох нэһилиэнньэ туһунан иҥэн-тоҥон кэпсиир. Мусуой тас өттүгэр сквер баар, биһиги аармыйабыт оччотооҕу байыаннай тиэхиньикэлэрэ кэккэлэспиттэр. Хайа үрдүкү чыпчаалын кыйа хаанымсах фашистар окуопалара бааллар.   Биир окуопа уһугар быыкаа хаайыы курдук тимир килиэккэ ааннаах карцер оҥоһуллубут. Арааһа, манна буруйдаах ньиэмэс саллааттарын, эписиэрдэрин хаайа сылдьыбыттар быһыылаах.

Херсонес тумулу өстөөх куотар сир оҥостор былаана туолбакка тоһуур сохсоҕо кубулуйбута.  Биһиэннэрэ күрүөйэхтэри тоҥ суолларын тордоон, ир суолларын ирдээн ситэ баттаан ылбыт сирдэрэ. Манна былыргы Греция сирэ буола сылдьыбыт туоһулар – таас куорат тобохторо бааллар, бу сиргэ кэлин нуучча норуотун Христос таҥараҕа итэҕэтэргэ санаммыт Владимир кинээс бастакы кириһиэнньэни оҥорбута. Аар-саарга аатырбыт Чингисхан обургу тавридтартан былдьаан, кэлин кини ыччаттара Кыһыл көмүс Орданы үс үйэ тухары тутан олорбуттарын кэннэ Арассыыйаҕа нэһилиэстибэ быһыытынан хаалбыт эбит. Манна даҕатан эттэххэ, Крымы босхолоспут сахалар бука бары Таҥараҕа сүрэхтэммиттэрэ биллэр (1930 c. диэри төрүөхтэр). Дьэ, устуоруйа диэн дьикти диэтэҕиҥ.

Сарсыҥҥы күнүгэр биһиги Балаклаваҕа тиийэн, Аата суох үрдэли (Безымянная высота) көрдүбүт. Онно номоххо киирбит 242-с Таманскай дивизия буойуннарыгар пааматынньык туруоруллубут. Кинилэр Крым иһин кыргыһыы бастакы кэккэтигэр сылдьыбыттар. Чуолаан манна дивизия көҥү көтөн тахсыбыта. Нам оройуонун Хатыҥ Арыы нэһилиэгин ыччата Эверстов бастакынан хайа үрдүгэр өстөөх расчетун гранатанан суох оҥорбут. Бойобуой сорудаҕы толорбутун иһин Игнатий Эверстов Кыһыл Сулус уордьаҥҥа түһэриллибит. Бу үрдэли 19-с танковай корпус туораабыт, ол онно отделение хамандыырынан Ньурбаттан төрүттээх Георгий Емельянов сулууспалаабыт (опера ырыаһыта Александр Емельянов эһэтэ). Уопсайынан, 242-с дивизияҕа Забайкальскай байыаннай уокурукка үөрэммит уонна Керчь кыргыһыытыгар кыттыбыт Саха сириттэн элбэх ыччат түбэспит.

Ити Аата суох үрдэлтэн чугас Горнай үрдэл баар, ону 318-с дивизия ылбыт, манна эмиэ Саха сирин дьоно сулууспалаабыт. Кинилэри араас роталарынан тарҕаппыттар, анал туспа чаас суох эбит. Биһиги биир да миинэ ылбат ньиэмэс доттарын көрөр санаалаах этибит. Олору буорунан көмпүттэр уонна ол үрдүгэр пааматынньыктары туруорбуттар.

Бу үрдэллэр Сапун-хайа сор­ҕотунан буолаллар, кинилэр стратегическай суолталаахтар этэ. Ол курдук, ити үрдэллэринэн эрэ тааҥкалар уонна байыаннай техника ааһар кыахтаахтара. Манна олус элбэх киһи охтубут… Бу сэбиэскэй буойуннар хааннара иҥмит сиргэ биһиги кинилэргэ муҥура суох махталбытын биллэрэбит.

Крым олус үчүгэй айыл­ҕалаах, чэбдик салгыннаах, аарыма хайа­лардаах, долгулдьуйа устар муоралаах, үрдүк мастаах тыалардаах, “ама бу сиргэ хаһан эрэ сэрии-өлүү буолбута дуо” диэххэ айылаах үтүө-мааны дойду.  Алушта, Ялта, Евпатория — курорт-куораттар буолан олус кэрэлэр. Биһиги Крымы барытын кэрийдибит, айаммыт сыалын ситистибит. Олохтоохтор ханна барытыгар олус үчүгэйдик көрсөллөр, республикабыт, культурабыт, олохпут-дьаһахпыт туһунан ыйыталаһаллар.  Туһалаах үтүө дьыаланан дьарыктанаҕыт дэһэллэр.

Алушта куоракка сынньанныбыт, Хара муораҕа дуоһуйа сөтүөлээтибит, хайа ыраас салгынынан тыынныбыт, олохтоох фрукталары сиэтибит. Крымҥа Сбербанк, уопсай тииһимньилээх Интернет суохтар. Ол эрээри ханна барытыгар хаачыстыбалаах суоллар оҥоһуллаллар, уопсай тырааныспар үлэтэ тупсарыллар, куораттар киэркэйэллэр.

P.S. Дойдубутугар кэлэн баран биһиги Страйкбол Крымнааҕы федерациятын кытта 1941-1944 сс. Севастополы көмүскээһин туһунан темаҕа сибээстэс­тибит. Инникитин кинилэри кытта бииргэ үлэлиир, өйөһөр баҕалаахпыт.

Анастасия САМОРЦЕВА.