«Ас-үөл — 2017» кыайыылаахтара сэһэргииллэр

Манна ас-үөл, олохтоох бородууксуйа арааһа эрэ буолбакка, олохтоох сүөһү-ас, кыыл-сүөл быыстапката, атыыта киэҥ далааһыннаахтык барда. Маны таһынан, өрө күүрүүлээх ат сүүрдүүтэ дьону-сэргэни сэргэхситтэ.
Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов кэлэн, тэрээһини сэргээн, хайҕаан, көрөн-истэн барда.
«Ас-үөл — 2017» Тыа хаһаа­йыстыбатын министиэристибэтэ иилээн-саҕалаан тэрийдэ. Быйылгы дьаарбаҥка Саха сирэ Арассыыйа састаабар киирбитэ 385 сылыгар уонна өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тэриллибитэ 95 сылыгар анаан ыытылынна.

Тэрээһин түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатын ба­ры салаатыгар Гран-при хаһаайыттарынан:
– ас-үөл уонна оҥорон таһаарыы промышленноһыгар – Дьокуус­кайдааҕы көтөр фабриката,
– үүнээйи олордуутугар – Чурапчы улууһун «Мындаҕаайы» тыа хаһаайыстыбатын кооператива,
– үүт аска сүөһү иитиитигэр – Хаҥалас «Нөмүгү» агрофирмата,
– үөр сылгыны иитиигэ – Амма улууһун И.Я. Строд аатынан тыа хаһаайыстыбатын кооператива буоллулар.
Маны сэргэ, үрдүк хаачыстыбалаах аһы-үөлү оҥорон таһаарыы күрэҕэр кыайыылаахтар ааттаннылар. Сибиэһэй килиэп, бурдук ас араас көрүҥүн, үүт ас эгэлгэтин, арыы-сыа, эт-хаан оҥоһугун бородууксуйатын уо.д.а. көрүҥҥэ Саха сирин оҥорон таһаараччылара бары кэриэтэ кыттыыны ыллылар. «Блюда Якутии» фестиваль кыайыылаахтара ааттаннылар. Итиэннэ племенной сүөһү, сылгы, кыыл-сүөл быыстапката, бааһынай хаһаайыстыбалар уонна чааһынай дьон кэтэх хаһаайыстыбатын куонкурса бэрт сэргэхтик ааста.

Саха сылгытын үөскэтии – өбүгэ үтүө үгэһин салҕааһын

«Саха боруодатын бастыҥ атыыра” номинация хаһаайына Сурчаан диэн сылгы ааттанна, көмүс мэтээли уонна I степеннээх диплому тутан, Амма улууһун И.Я. Строд аатынан тыа хаһаайыстыбатын кооперативын бэрэссэдээтэлэ Василий Тимофеев үөрүүтэ үгүс.

«Биһиги тэрилтэбит атыыра бары критерийгэ сөп түбэһэн, бары өттүнэн чорбойон, кыайыыны аҕалла. Строд аатынан СХПК племенной сылгы уонна сүөһү иититиитинэн дьарыктанар. Инникигэ былааммыт диэн конезовод арыйар баҕалаахпыт. Бу өттүгэр үлэ бөҕө бара турар. Хамыыһыйа бастакы түһүмэҕин ааспыппыт. Салгыы баазабытын тупсаран, бары ирдэбилгэ эппиэттиир гына дьаныһан, үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Зоотехник-селекционер үлэһиппитин Новосибирскай куоракка идэни тупсарыы кууруһугар ыытабыт. Племенной үлэни тупсарарга, чуолаан бэйэбит иитиэхтээн таһаарбыт сылгыбыт хаанын киртиппэккэ, элбэтии инники күөҥҥэ турар. Сайдан истэхпит аайы саха сылгытын үөскэтэн, киэҥ эйгэҕэ таһаарар былааннаахпыт», – диэн Василий Васильевич сэһэргиир.

Сыыр оҥоруу ураты кистэлэҥнээх

“Амма” СППК оҥорон таһаар­быт сыыра уонна дьэдьэн барыанньата бастыҥнар ааттарыгар киирдэ. Бу туһунан тэрилтэ салайааччыта Айысен Черноградскай: “Амма дьэдьэнинэн аатырар-сураҕырар. Быйыл нэһилиэнньэттэн дьэдьэни кии­лэтин 1500 тыһыынчаҕа туттубут. Онон уопсайа 300 киилэ барыанньаны астаатыбыт”, — диэн кэпсээтэ. Маны таһынан, СППК нэһилиэнньэттэн отон арааһын, бэл, долохоноҕо тиийэ тутан, бородууксуйатын ассортименын сыл аайы кэҥэтэн иһэр эбит. Чуолаан сыыр оҥоруутун туһунан: «Биһиги сыыр оҥорон саҕалаабыппыт бэһис сылыгар барда. Бастаан утаа 3 киилэттэн саҕалаабыппыт. Быйыл 3 тоннаны былааннаабыппытыттан аһары түһэн, 8 тоннаҕа тиэртибит. Дьон биһирээтэ, хамаҕатык атыыласта.

Билигин күҥҥэ 100 киилэ сыыры оҥоробут. Сыыры оҥоруу, этэргэ дылы, үгүс кистэлэҥнээх, сатамньыны эрэйэр, рецебин табыы көмүһү булбукка тэҥнээх. Олус үлэлээх — 45 хонугу быһа оргута, эргитэ-урбата сылдьан дьиҥнээх хаачыстыбаннай бородууксуйа­ны таһаараҕын. Ол да иһин сыыр оҥоруута атын үүт астан үрдүкү турар», — диэн Айысен Анатольевич тоһоҕолуур.

“Борордууксуйабыт хаачыстыбатыгар улахан болҕомто уурабыт, Арассыыйа аатырбыт сыроварын Олег Сиротаны кытта билсэн, технологпутун үөрэттэрэ, уопут атастаһыннара ыытыахтаахпыт. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүлүнэн кыһыннары-сайыннары үүтүнэн хааччыллабыт. Ол курдук Ам­маҕа 300 төбө боруода ынах Алтай курдук ыраах сиртэн аҕаламмыт, кыһыннары ыыбыт. Маны таһынан, борордууксуйабыт арааһын саҥардар былааннаахпыт. Ол курдук, эһиилгиттэн саҕалаан Тарбаахап рецебинэн сүүмэх оҥоруохтаахпыт, маны таһынан, сыырбытыгар Амма отторун эбэн, тумалаан дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһаарыахтаахпыт. Онон, үлэбит олус интэриэһинэй, айар-тутар үлэ да диэххэ сөп. Кылаабынайа, улахан баҕа, үлэһиттэргэр үтүө сыһыан, итиэннэ өйөбүл баар буоллаҕына, киһи эрэ үөрэ-көтө үлэлиир, сайдар, үлэтэ тахсыылаах буолар”, – диэн тэрилтэ салайааччыта былаанын үллэстэр.
Сүүрүк сылгыны иитии сыраны-сылбаны эрэйэр

Саха дьонун кутун туппут ат спорда сылтан-сыл ыыра кэҥиир, сайдар. «Ас-үөл — 2017» тэрээһин чэрчитинэн быйылгы сезону сабар ат сүүрдүүтүгэр уопсай ахсаанынан Амма улууһа бастакы миэстэ, Чурапчы – иккис, Мэҥэ-Хаҥалас үһүс бочуоттаах миэстэни үллэһиннилэр.
Ат сүүрдүүтүгэр бастакы миэстэни Амма сүүрүктэрэ түөрт түөрэм туйахтарынан тэбэн биэрдилэр. Бу туһунан тренер Николай Громов маннык санаалаах: «Ити бастакы миэстэ диэн эттэххэ дөбөҥ. Хас биирдии кыайыы сыралаах үлэттэн тахсар. Бу – хамаанда бүттүүнүн кыайыыта. Биллэн турар, үтүө ат оруола улахан. “Если есть хорошая лошадь – все великие” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ол гынан баран сылгыны сатаан иэмин-дьаамын табан дьарыктыыр, хас хамсаныытын ааҕар-суоттуур улахан кыһа, күүс, кыах, сүрэх наада».
Николай Громов этэринэн, Амма тренотделениятыгар биэс сүүрүк сылгыны тутан турар. Литл Лайт, Эсквайр, Британика, Рокси Алекс, Варадеро ааттарын сүүрдүүнү таптааччы барыта билэр. «Сүүрүк сылгыны таларга бастатан туран, төрдүн-ууһун көрөҕүн, аймахтара хайдах сүүрэ сылдьалларын, ситиһиилэрэ манна улахан оруоллаах», – диэн тренер тоһоҕолуур.

Маны таһынан, сүүрүк сылгы атаҕын туругун көрөҕүн, иэдэһин дириҥин, кэтитин кэмниигин – төһөнөн кэтит да, соччонон тыынын үчүгэйдик ылар. Спортивнай сылгы үксүн кэтэҕэ уһун буолар, ол онтон төбөтө хамсыыра улахан тутулуктаах. Кэтэҕэ кылгас сылгыны салайар уустуктаах буолар. Ол эрээри таларгар, бастатан туран, сылгы доруобуйатыгар улахан болҕомто ууруллар. Майгыта сымнаҕас, холку, эйэҕэс буоллаҕына, олус үчүгэй. Ол да буоллар айаас да сылгыҥ сатабыллаах үөрэх кэннэ, майгыта-сигилитэ көнөр диэн специалист бэлиэтиир.

Ирина Ханды.