Бастыҥ от, быйаҥнаах мэччирэҥ мэктиэтэ

Аны туран, ити уот баһаар­дара ордук хойуутук Илин Сибиир уонна Дальнай Восток эрэгийиэннэригэр, ол иһигэр Сахабыт сиригэр тахсаллар. Дьон өлүүлээх-сүтүүлээх, бүтүн бөһүөлэктэр күл-көмөр буолан хаалаллар, сыллата алдьархайдаах аймалҕан, ороскуот бөҕөтө тахсар. Маннык кутталлаах балаһыанньаҕа дойду үрдүкү салалтата кытаанах сэрэтэр уонна бохсор дьаһаллары олохтуура сокуоннай төрүттээх.

Оннугун оннук гынан баран, итинник хааччахтааһын ала-чуо Саха сирин ураты ыарахан балаһыанньаҕа киллэрэр. Биһиги ынахпыт уонна сылгыбыт аҥаардастыы айылҕаҕа үүнэр отунан эрэ аһаан тураллар. Бүгүн, дьиэ сүөһүтэ сиир бааһынаҕа үүннэриллэр култууранан, биллэр биричиинэнэн, дьарыктаммаппыт. Урукку систиэмэҕэ, тыа хаһаайыстыбата судаарыстыба модун өйөбүлүнэн туһанарын саҕана, элбэх сыллаах оту ыһыы­нан, бааһына култууратын үүннэ­риинэн дьарыгырыы баара. Биллэн турар, ордук киин эрэгийиэннэри кытта тэҥнээтэххэ, ити дьарыкпыт олох дуона суох өлүүнү ылара.

Судаарыстыба эпиэ­кэ­титтэн «босхоломмут» бүгүҥҥү бала­һыан­ньабытыгар, өбүгэбит үйэ­лээх үгэһигэр уонна технологиятыгар букатын­наах­тык төннүбүппүт ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Ол – айылҕа бэлэхтээбит быйаҥын муҥутуурдук туһаныы.

Айылҕа бэлэхтиирин бэлэхтиир буолан баран, киһи илиитэ тиийдэҕинэ уонна кыттыстаҕына эрэ, ол бэлэҕэ үйэлээх буолар. Ходуһаҕын оҥостубат, ыраастаабат, сүөһүгэ, сылгыга тэбистэрэр буоллаххына, муҥутаан биир-икки эрэ сайын оттоон абыраныаҥ. Оттон ходуһаны уонна мэччирэҥи көрүү-истии, оҥоруу технологията соҕотох, ол — өртөөһүн.

Биһиги олохтоох учуонайдарбыт өртөөһүн үтүөтүн уонна көдьүүһүн туһунан, быраактыка­лаах уопукка олоҕуран суруйбуттара элбэх. Соҕурууҥҥу эрэгийиэннэргэ, ааспыт сыллааҕы хагдаҥ от, саҥа үүммүт сайын сылаас, ичигэс күннэригэр тиийэн сытыйан-ымыйан, үрэллэн бэлэм уоҕурдууга  кубулуйар эбит буоллаҕына, биһиги кылгас,  кураан сайыммытыгар айылҕа бэйэтин итинник дьаһала кыайтарбат. Саҥа үүммүт от арааһынай бактерияларга оҕустарымтыа, олох намыһах хаачыстыбалаах буолар.

Учуонайдар итинник тү­мүк­тээ­һиннэрэ олох­тооҕун соторутааҕыта эт кулгаахпынан иһиттим. Намҥа ыытыллыбыт сылгыһыттар түм­сүүлэригэр, Бүлүү улууһунааҕы баа­һынай хаһаайыстыба баһылыга сылгылара оту сии туран өлөн охтоллорун туһунан эппитэ. Көрдөххө күөх от диир. Түмүгэр, сылгыһыт кыстыкка киириэх иннинэ, от анаа­лыһын оҥорторон, эрдэттэн сэрэтэр дьаһаллары ылынарга эппитэ. Бүлүү бааһынайа ол кур лаҥха, сэтиэнэх от анныттан үүнэн тахсыбыт быстар мөлтөх хаачыс­тыбалаах от туһунан этэр.

Ил Түмэн 2003 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр «Тыа хаһаайыстыбатын өртөөһүнүн туһунан» сокуону ылбыта. Сокуоҥҥа сири бас билээччилэр, туһанааччылар уонна сир учаастактарын түүлэһээччилэр бырааптара, эбээһинэстэрэ, өртөөһүнү ыытыыга усулуобуйалара, сокуон ирдэбиллэрин кэһии иһин эппиэтинэстэрэ суруллубуттара.

РФ бырабыыта­лыстыбатын 2015 сыл сэтинньи 10 күнүнээҕи уураа­ҕынан, Арассыыйа уот баһаарыгар эрэсиимин быраабылаларыгар уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Ол быһыытынан, тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сирдэргэ хаппыт оту, хадьымал сирдэри, бурдук отун төрдүн уоттааһын, хонууга кутаа уоту туттуу бобуллубута. РФ бырабыыталыстыбатын ити уурааҕа ылыллыаҕыттан, Ил Түмэн сокуона бэйэтин күүһүн сүтэрбитэ.

РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдэтээлэ Дмитрий Медведев ити уурааҕар   ыраастык,  үчүгэйдик оттоммут сир өртөөһүҥҥэ наадыйбат диир эбиини киллэрэн биэрбитэ. Кини позициятыттан ыллахха, оруннаах этии. Сымнаҕас килиимэттээх эрэгийиэҥҥэ ааспыт сыллааҕы от сэтиэнэҕэ сытыйан-ымыйан, барбах уоҕур­дууга кубулуйарын туһунан учуонайдар түмүктээһиннэрин болҕомтоҕо ылар буоллахха, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин быһаарыыта ураты ыйааһыннанан тахсар. Оттон тойон Медведев субтропическай итииттэн сир шарын саамай тымныы полюһа килиимэттээх уонна ирбэт тоҥноох баараҕай улахан судаарыстыба иккис үрдүк дуоһунастаах киһитэ буоларын ааҕыстахха, эрэгийиэннэрин олохтоох усулуобуйаларын уонна хаһаайыннааһыннарын уратыларын эбэтэр соччо үчүгэйдик билбэт, эбэтэр улахаҥҥа уурбат салайааччы курдук буолан тахсар. Дойду сылгытын 13%, оттон Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурук сылгытын 99% Саха сиригэр иитиллэн турар. Саха сылгытын ханна да суох дьиктилээх уратытынан, кини халыҥ хаары хаһан аһыыр дьоҕура буолар. Биир үөр сылгы хас эмэ  уонунан гаа иэннээх мэччирэҥҥэ наадыйар. Ол аата оттонор ходуһаны таһынан, мэччирэҥ эмиэ өртөннөҕүнэ эрэ, сылгы иитиллэр кыахтаах.

«Ааспыт сыл ыам ыйыгар, — диир Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Афанасий Семенов, — Ил Дархан өртөөһүнү ыытар туһунан боппуруоһу туруорсубута. Көҥүлү биэрбэтэхтэрэ. Салгыы СӨ бырабыыталыстыбата Саха сиригэр өртөөһүн үлэтэ ураты суолталааҕынан, РФ бырабыыталыстыбатын 2015 сыл сэтинньи 10 күнүнээҕи уурааҕар уларытыыны киллэрэр туһунан бырайыагы бэлэмнээн киллэрбитэ. Бырайыакка Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэниллибит сирдэргэ тыа хаһаайыстыбатын өртөөһүнүн көҥүллүүр туһунан этиллэр. Бырайыак Арассыыйа ТХМ-гар, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр, ЫБМ-гар уонна Уһук Хотугу субьектар салайааччыларын сөбүлэһиилэригэр ыытыллыбыта. Арассыыйаҕа маннык категорияҕа киирсэр 16 эрэгийиэн баар.  7 эрэгийиэн биһиги бырайыакпытын өйөөтө.

2017 сыл ахсынньытыгар Бэдэрээссийэ Сэбиэтин агыраарынай бэлиитикэҕэ уонна айылҕа ресурсаларын туһаныыга кэмитиэтигэр ыытыллыбыт «СӨ-гэр АПК-ны сайыннарыы уонна айылҕаны табыгастаахтык туһаныыны хааччыйыы» сүбэ мунньах түмүгүнэн, РФ бырабыыталыстыбата 2015 сыллааҕы бэйэтин уурааҕар уларытыыны киллэрэригэр сүбэни оҥорорго быһаа­рыы ылыллыбыта. Сааскы халаан уутун уонна уот баһаарын содулларын туоратыыга ыытыллыбыт сүбэ мунньахха РФ Бэрэсидьиэнэ, субьектар уот кутталыттан сэрэтэр бары дьаһаллары олохтоон туран, тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сирдэригэр өртөөһүнү ыытыыны бэйэлэрэ сүрүннүөхтээх боппуруостарын бырабыыталыстыба көрөрүгэр сорудахтаабыта.

Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүү­бүлүкэ бырабыыталыстыбата уонна ТХМ, субьект бэйэтин туһааннаах сокуонун ылынан туран, кытаанах хонтуруолунан өртөөһүнү тэрийии боппуруоһун быһаарыыга салгыы үлэлэһэллэр. Өртөөһүн туһунан сокуону ылыныы уопута биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ баарын санатабын».

Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччыта П.Н.Алексеевка ТХМ, ЫБМ, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ, Ойуур сыһыаннаһыыларыгар департамент, о.д.а. туһааннаах сулууспалар салайааччылара кыттыылаах сааскы өртөөһүнү ыытыы боппуруоһугар сүбэ мунньах ыытылынна. Туох быһаарыы ылыллыбытын туһунан Ойуур сыһыаннаһыытыгар департамент салайааччыта Вячеслав Поповтан ыйыталастым:

— Ойуур пуондатыгар киирэр сирдэргэ оттонор ходуһалар, мэччирэҥ сирдэр эмиэ бааллар. Дьон ылан туһана сылдьар 17 тыһыынча  гектар ойуур пуондата сирдээхпит. Бу туһана сылдьар дьон өртөөһүн үлэтигэр тэрээһиннээхтик тардыллыахтарын сөп. Аны туран, ыраах сытар сирдэргэ, ойуур хаһаайыстыбаларын кытта сөбүлэһиннэрэн, үлэни ыытыахха эмиэ сөп. Ыраах баар сылгы мэччирэҥнэрин баһылааһыҥҥа, сылгы баазаларын тутууга өрөспүү­бүлүкэ салалтата күүскэ өйүүр бэлиитикэтэ олоххо киириэн наада. Биһиги бэйэбит өттүттэн ити хамсааһыны эмиэ өйүүбүт. Ол-бу бобууну, хааччахтааһыны, төһө кыалларынан, сымната, тумна сатыыбыт. Мин ойуур пуондатын сирин туһунан этэбин, тыа хаһаайыстыбатын сиригэр-уотугар өртөөһүнү ыытыы бүгүҥҥү күҥҥэ кытаанахтык бобуллан турар. Кэлин, баҕар, туох эмэ хамсааһын баар буолуон сөп.

Нэһилиэктэргэ баар ойуур хаһаайыстыбатын сирдэригэр өртөөһүнү ыытарга быһаарыы ылылынна. Маныаха олохтоох дьаһалталар тэрийэр оруоллара улаатыахтаах. Өртөөһүнү ыытар анал бөлөхтөр, биригээдэлэр үлэлиэхтээхтэр. Кимиэхэ да сэлээннээбэт, хардарыта сэлээннэспэт кытаанах хонтуруол олохтонуохтаах. Сыччах хонтуруол мөлтөҕүттэн Амыр уобалаһыгар күүстээх уот баһаара турбутун бары билэ-көрө олоробут. Өртөөһүн үлэтигэр олохтоох былаас эппиэтинэһи бэйэтигэр ылыныахтаах. Ол курдук, өртөөһүн — олохтоох дьон тыын интэриэһэ. Ким эрэ туораттан кэлэн тэрийэн, оҥорон биэрэрин кэтэһэр буоллахха, ол кэриэтин ылсыбатах ордук.

Сүбэтин уонна үүтүн-хайа­ҕаһын булан, дьиҥэр, нэһи­лиэктэргэ өртөөһүн үлэтин ыытыыга эппиэттээх анал бөлөхтөрү тэрийтэлиэххэ сөп этэ. Тыа сиригэр билигин үлэтэ суох сылдьааччы элбэх. Өртөөһүн кылгас кэмнээх сезоннай үлэ буолар. Нэһилиэк быһаарыытынан, бу үлэҕэ бастайааннай тардыллыбыт дьоҥҥо матырыйаалынай интэриэһи көрүөххэ тоҕо сатаммат буолуой.

Өртөөһүн бу ый бүтэһик күннэриттэн ыытыллан, кус көҥүлэ саҕаланыан иннинэ, ыам ыйын адьас саҥатыгар түмүктэниэн наада.