Бэйэлээх бэйэбит баайбыт

Уот баһаарын туһунан тугу эмэ эрдэлээн этэргэ, билигин бакаа төрүөт да, биричиинэ да суох. Барыта этэҥҥэ буоларын туһугар таҥараттан көрдөһүөххэ сөп этэ эрээри, бэйэ эрдэттэн тэрээһиннээх бэлэмнээх буолара, туох да мөккүөрэ суох, быдан эрэллээх, халыҥ куйахтаах курдук сананыллар дьыала буоллаҕа.

Биһиэхэ сүрүннээн ойуур умайар, оттон ол ойуурбут федеральнай бас билии. Оччотугар бас билээччи – федеральнай киин – барытын бэйэтэ көрүөхтээҕин-истиэхтээҕин, дьаһайыахтааҕын курдук өйдүүргэ-саныырга син төрүөт баар курдук. Федеральнай судаарыстыба элбэх субьектартан турарын быһыытынан, олорго сокуонунан олохтоммут боломуочуйалары көрөр. Чуо ойуурга сыһыаран этэр буоллахха, оннук боломуочуйалардаах Саха  Өрөспүүбүлүкэтин ойуур сыһыаннаһыыларыгар департамена баар. Департамент  салайааччытынан В.Е.Попов үлэлиир.

— Вячеслав Егорович, департа­меҥҥыт хайа министиэристибэ иһинэн сылдьарый, туох боломуочуйалардааххытый?

— Биһиги быһаччы өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар бас бэринэбит. Барыта 14 боломуочуйаны толоробут, олортон сүрүннэрэ — ойууру улахан тэрилтэлэргэ, сир аннын туһанааччыларга, биирдиилээн дьоҥҥо, хаһаайыстыбаннай сыалга, о.д.а. туһанааччыларга арыандаҕа биэрии, ойууру уот баһаарыттан, маһы буортулуур үөнтэн-көйүүртэн харыстааһын, сылы эргиччи сэрэтэр уонна хонтуруоллуур үлэлэри ыытыы, Ойуур кодексын кэһиилэри таһаартарбат туһугар охсуһуу, о.д.а. соруктар тураллар.

Департамент бэйэтин биэдэмис­тибэтигэр киирэр «Авиалесохрана» СБУ, «Якутлесресурс» САУ, Ойуур хаһаайыстыбата курдук тэрилтэлэрдээх. Аны туран, бу ааттаммыт тэрилтэлэр улуустарга филиаллардаахтар уонна отделениелардаахтар. Уопсайа 1100 үлэһиттээхпит. Департамент федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бюджеттартан кыттыгас үбүлэнэр. Бу гынан баран, манна диэн эттэххэ, федеральнай үбүлээһин мэлдьитин ситэтэ суох буолар. Анал тиэхиньикэнэн хааччыллыыбыт мөлтөх диэн аһаҕастык этиэххэ наада. Ойуур уотун сэрэтиигэ уонна умулуннарыыга урут күҥҥэ 100 көтөр аал таһаарыллар эбит буоллаҕына, билигин – 20.

— Эһиги хонтуруоллуур, ол иһигэр араас дьаһаллары ылынар, ыстарааптыыр саансыйалары туттар уорган буолаҕыт. Ол үп-харчы ханна киирэрий?

— Ойуур кодексын нуормалаах аакталара бааллар. Биирдиилээн гражданнары, тэрилтэлэри кытары үлэлиирбитигэр олорунан салайтарабыт. Ойууру арыандаҕа биэрии саамай уһун болдьоҕо 49 сыл. Ыйыллыбыт болдьоҕо бүттэҕинэ, туһанааччы биһиэхэ төттөрү туттарыахтаах. Ол туттарарыгар, чөлүгэр түһэрии бырайыагын толорбут буолуохтаах. Кэһиини таһаарбыт буоллаҕына административнай миэрэҕэ тардыллар. Оттон алдьаныы-кээһэнии оҥоһуллубут буоллаҕына, ойуура төттөрү былдьанар, хоромньутун кээмэйинэн көрөн ыстараап түһэриллэр. Сылга Арассыыйа бюджетыгар 930 мөл. солк. харчыны киллэрэбит. Кинилэртэн үбүлэнэрбит урут 401 мөл. солк. этэ, билигин 627 мөл.солк. буолла.

Ойууру арыандаҕа биэриигэ 3,5 тыһ. дуогабары түһэрсэн олоробут. Биирдиилээн дьону кытта 20 тыһ. атыылаһыы-атыылааһын дуогабардаахпыт. Атыылаһыы-атыылааһын дуогабарын ахсаана улааппат, өссө аҕыйааһын диэки хайысхаланар. Ол нэһилиэнньэ гааһынан оттукка киириитин кытта сибээстээх. Улахан суумалаах уот баһаара турдаҕына, буруйдаахха хоромньу төлөбүрэ суутунан быһаарыллар. Биһиги үлэбит биир сүрүн сыалынан-соругунан нэһилиэнньэҕэ быһаарыы, өйдөтүү үлэтин тиһигин быспакка ыытыы, дьон сокуону тутуһарыгар, эппиэтинэстээх буоларыгар ирдэбили күүһүрдүү буолар. Оттон борокуратуура биһигини хонтуруоллуур, дьаһаллар олоххо киириилэрин бэрэбиэркэлиир.

— Федеральнай сокуонунан, тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирдэргэ былырыыҥ­ҥы хаппыт кур оту уоттааһын (өртөөһүн) булгуччулаахтык бобуллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата хас эмэ сылы быһа сорунуулаахтык туруорсан көрдө эрээри, биһиги эрэгийиэммит уратытын учуоттуур сөптөөх түмүк оҥоһуллубата. Ойуур пуондатын сиригэр-уотугар хонтуруолланар уматан ыраастааһын көҥүллэнэр. Сокуон бу үүтүн-хайаҕаһын туһанан, бу ый саҥатыгар өртөөһүн үлэтэ ыытылынна. Түмүгэ хайдаҕый?

— Нэһилиэнньэ ортотугар өртөөһүнү бэйэбит бырабыыталыс­тыбабыт боборун курдук сыыһа өйдөөһүн баар. Ойуур пуондатын сиригэр-уотугар оттонор ходуһалар, мэччирэҥнэр, үрэхтэр тардыылара киирэллэринэн, Ойуур кодексын быраа­былатынан харыстыыр хайыс­халаах хонтуруолланар уматан ыраастааһын көҥүллэнэр.  Ол уматыы аата уонна сыала-соруга «өртөөһүн» дэниэ суохтаах.

Аһаҕас сирдэргэ хаар ууллуута Куорунай, Нам, Бүлүү, Хаҥалас, Чурапчы, Таатта уонна Уус-Маайа улуустара нэһилэнньэлээх пууннарга ойуур баһаара туран суоһуур кутталын күөмчүлүүр сыаллаах, хонтуруолланар уматан ыраастааһын үлэлэрин, баһаарынай сезон аһыллыан иннинэ, күн дьыл туругуттан көрөн  ыыттылар. Нерюнгри, Томпо, Мэҥэ Хаҥалас, Амма, Үөһээ Бүлүү улуустара маннык уматыылары ыыппат туһунан дьаһал ылыммыттара буолан баран, нэһилиэнньэ өттүттэн көҥүлэ суох уматыылары оҥордулар. Биһиги бэйэбит өттүбүтүттэн мээнэ хааччахтыы, бопсо хайыы сатаабаппыт  уонна бэйэбит олохтоох сулууспаларбыт нөҥүө кэтээн көрө, хонтуруоллуу олоробут.

Бары төрүт олохтоох дьоммут, өртөөһүн көдьүүһүн уонна туһатын бэркэ билэбит. Төрүөхпүтүттэн эти, үрүҥ аһы бары аһыыбыт. Тыа сирин олохтоохторо, хаан-уруу дьоммут, эт дэлэйдэҕинэ, үүт өлгөмнүк ыаннаҕына эрэ, сэниэ соҕус олохтонор кыахтаахтарын бары үчүгэйдик өйдүүбүт. Кылаабынайа, өртөөһүн үлэтэ үрдүк тэрээһиннээхтик уонна эппиэтинэстээхтик ыытыллыан наада.

Көҥүллээх уонна хонтуруоллаах уматан ыраастааһыҥҥа 721 киһи кытынна, 45745 гаа сир хабылынна. Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах 26926 гаа сиргэ көҥүлэ суох өртөөһүн ыытылынна. Харыстыыр хайысхалаах хонтуруолланар уматан ыраастааһын 8,5 тыһ. гаа тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах уонна 1600  гаа ойуур пуондатыгар киирэр тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сирдэргэ ыытылынна. «Якутлесресурс» САУ судаарыстыбаннай сорудах быһыытынан, ойуур пуондатын сиригэр 20 тыһ. гааҕа хонтуруолланар уматыыны ыытыахтааҕын 9 тыһ. гааҕа оҥордо. Ордук бу үлэни тэрээһиннээхтик Нам, Куорунай, Мэҥэ Хаҥалас, Таатта, Ньурба, Бүлүү, Өлүөхүмэ улуустарынааҕы филиаллара бэйэлэрин күүстэринэн ыыттылар.

Уот баһаарын биир да түбэлтэтэ бэлиэтэммэтэ.  Хонтуруолланар уматыыны ыытыы бары өттүнэн туһалааҕа уонна көдьүүстээҕэ толору көһүннэ. Маныаха олохтоох салайыныы дьаһалталара эппиэтинэһи бэйэлэригэр ылыммыттара улахан оруолланна..

— Үчүгэй сонуну иһитиннэр­диҥ. Кырдьыга даҕаны, өртөө­һүнү тэрийиигэ, ыытыыга уонна хонтуруоллааһыҥҥа сүрүн күүс кинилэр буоллахтара дии. Аны туран, тус бэйэлэрин туһаларыгар оҥоһуллар дьыала. Туохха барытыгар эппиэтинэс уонна ол онуоха үөһэттэн ирдэбил сүтэн, ээл-дээл буолуу быһыыта-майгыта олоҕурбута бүтүн үйэ чиэппэрэ кэм буоллаҕа. Салгыы кэлэр сылларга маннык тэрээһиннээх үлэ-хамнас ыытылларыгар тус бэйэҥ эрэллээххин дуо?

— Бары таһымнаах муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын кытта бииргэ сыһыаннаһан үлэлиибит. Бу курдук хардарыта өйдөһөн, биир тылы булан үлэлээтэхпитинэ, инникитин барыта этэҥҥэ буолуоҕа. Бастайааннай улуустарынан сылдьыталыыбыт, кинилэр этиилэрин истэбит, бэйэбит соруктарбытын тиэрдэбит.

«Ойуур улахан баһаардарын умуруорууну салайыыга» үөрэтиини ааспыт сылга 74 киһи барбыт буоллаҕына, бу сылга киирэн баран, 224 киһи барда.  Ойуур баһаардарын идэтитиллибит тэрээһиннэрэ уонна ЫБМ аэромобильнай бөлөхтөрө кыттыылаах, ойуур усулуобунай баһаарын умуруоруу үөрэхтэрэ Ньурба, Нам, Чурапчы, Амма уонна Уус-Маайа улуустарыгар ыытылыннылар.

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарын баһыйар үгүстэригэр  баһаары  умулларар    хамаандалар, дьуруһууналар тэрилиннилэр. Кинилэргэ тирэҕирэн, олох­тоох дьаһалталар ойуур баһаарын умулларыыга туһаныллар туттар тэриллэри сыллата кыра-кыратык да буоллар булунан син балайда хааччыннылар. Онон, ойуур баһаардара саҥа күөдьүйэн истэхтэринэ умулларар кыахтанан иһэллэр. Оттон биһиги тустаах тэрилтэлэрбит, ойуур баһаарын кылгас болдьоххо умулларар кыахтара суоҕун учуоттаан, ойуур баһаара улаатар түгэнигэр, олохтоох дьаһалталар эбии дьону түмэн, тиэхиньикэнэн көмөлөһөн улахан өйөбүлү сыллата оҥороллор. Онон, түгэнинэн туһанан, кинилэргэ улахан махталбытын тиэрдэбит.

Сылын аайы 250 киһини, бырабыыталыстыба эбии үбүлээһининэн, ойуур баһаарын умулларыыга анаан сайынын үлэҕэ ылабыт. Араас дьон кэлэр. Уопуттаах, эппиэтинэстээх дьон быыһыгар, санаатылар да сапсыйан баран сүтэн хаалыахтарын сөптөөх дьон эмиэ баар буолар. Уоту утары бэлэмнээх дьон охсуһуохтаахтар, онон кинилэри үөрэтиигэ улахан суолтаны биэрэбит.

Муниципальнай тэриллиилэр ойуур баһаарын утары охсуһалларыгар, сокуонунан олохтонор боломуочуйа­лара кэҥэтэн бэриллэрэ буоллар уонна анал туттар тэриллэринэн хааччыйан дьону үлэлэтэллэригэр, холобура,  ууну ыстарар помпаны, бэнсиининэн үлэлиир эрбиини, уматыгы атыылаһалларыгар өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан кыра үбүлээһин көрүллэрэ буоллар, чахчыта үчүгэй өйөбүл буолуо этэ. Итинник өйөбүлү оҥорон баран, күүскэ ирдиэххэ да сөп.

— Вячеслав Егорович, үҥсэр­гээһинэ суох ханнык кэпсэтии баар буолуой. Үлэҕитигэр-хамнас­кытыгар көрсөр ыарахаттаргытыттан тугу быктарыаҥ этэй?

— Барыбыт кыһалҕабыт биир буоллаҕа эбээт, ол – үп-харчы боппуруоһа. Быйыл федеральнай бюджекка 1 млрд. 30 мөл. солк. харчыны киллэриэхтээхпит, онтон ыларбыт – 627 мөл. солк. Өрөспүүбүлүкэбитигэр 254 мөл. гектар ойуур пуондалаахпыт. Саха сирин ойуурун пуондатын 1 гектарын эксплуатационнай ороскуотун толууругар 4 солк., Дальнай Востокка – 9 солк., Арассыыйа киин эрэгийиэнигэр 25 солк. көрүллэр. Бу анал методиканан ааҕыллан бэриллэр үп. Манна биһиги өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун уратылара ситэ учуоттамматтара баар суол. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын өртүттэн бэрт үгүс туруорсуулар кэннилэриттэн быйыл үбүлээһин 226.0 мөлүйүөнүнэн улаатта. Манна кытыаран эттэххэ, Саха сирин тиитэ ситэн-хотон, дьыалабыай мас буолан тахсарыгар 150 сыл, киин Арассыыйаҕа – 100-120 сыл, Кэриэйэҕэ – 80 сыл наада.

Ойуур баһаарын кытта охсуһар сирдээҕи уонна салгыннааҕы тэрээһиннэр анал тиэхиньикэнэн уонна тэриллэринэн хааччыллыылара 46 быр. тэҥнэһэр. Онон бу боппуруоһу  ойуур хаһаайыстыбатын федеральнай агенствотыгар салгыы туруорсуохпут. Ааспыт сылга ойуур баһаарын умуруоруу иһин федеральнай бюджеттан 2018 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, 327,7 мөл. солк.  иэстээхпит. Бу, биллэн туран, үлэни тэрийиигэ үгүс ыарахаттары үөскэтэр.

—  Алта-сэттэ сыллааҕыта, чуолаан сайыҥҥы кэмнэргэ, хас  нэдиэлэ ахсын, күннэтэ кэриэтэ олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ көстөр буоларыҥ. Аныгылыынан эттэххэ, тэлэбиидэнньэ «сулуһун» кэриэтэ. Кэлин сылларга ол «сулустуйуу» олох ыраатан, сүтэн хаалыах курдук майгыннаах. Ол үчүгэйгэ дуу, куһаҕаҥҥа дуу?

— Үчүгэйгэ бөҕө буоллаҕа дии. Туох аанньаҕа, ол мин курдук боростуой киһи, күн ахсын «күөх экирээҥҥэ» көстөн көөчүктэниэй. Ол аата ойуур баһаара арыый да аҕырымнаатаҕа диэн өйдүөхтээххин. «Киһи факторыттан» ситимнээх ойуур баһаарын түбэлтэтэ, кырдьык, аҕыйаата. Хонтуруол, кэтээн көрүү күүһүрдэ. Куосумастан  кытта иһитиннэриини ыла олоробут. Ааспыт сылга ойуур баһаарын 68 бырыһыана айылҕаттан бэйэтиттэн төрүөттэнэн тахсыбыта. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ, Сахабыт сирин дьонун-сэргэтин айылҕаҕа сыһыаныгар үчүгэй өттүгэр уларыйыы баара биллэр буолла.