Билиҥҥи кэм ирдэбилинэн салайтаран

Ыам ыйын 22 күнүттэн, норуокка биллэринэн, Ньукуолунтан, өссө эбэн чуолкайдыыр буоллахха, Сайылык күнүттэн өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын агрохолдина баар буолла. Улахан мыыдарастааһына-таймата суох, «Туймаада» диэн аат бэрилиннэ.

Чопчу тыа хаһаайыстыбатын холдиныгар сыһыаннаан этэр буоллахха, бу түмэн уонна кииннээн салайыыга, үбү-харчыны көдьүүстээхтик туһаныыга, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы араас салааларыгар бастыҥ технологиялары олохтооһуҥҥа хардыы буолар. Холдинг — бу араас уонна элбэх хайысхалаах үлэлээх-хамнастаах улахан, өссө үксүгэр баараҕай тэрилтэ.

Биһиги 30-ча сыл тухары биир түмүккэ кэлэ илик боппуруостаахпыт диирбит сөбө дуу, мөккүөрдээхпит диирбит ордуга дуу. Ол кэлэктиибинэй уонна чааһынай бас билиилээх хаһаайыстыбалар тустарынан мөккүөр. Хайата ордугун, инники сайдыыга тиэрдэр кыахтааҕын мөккүөрэ. Ол ахсын наар урукку сопхуос систиэмэтин ахтан уонна аһыйан муҥнанан биэрээхтиибит. Судаарыстыба толору өйөбүлүгэр иитиллэн, кини «быр» курдук сылаас хоонньугар-быттыгар кыбыллан сылдьарга, чахчыта бэртээхэй систиэмэ этэ. Ол быданнааҕыта этэ, дьиҥэр, умнуллубут буолуон сөбө. Оттон билигин ханнык тутуллаах судаарыстыбаҕа олоробутуй? Чааһынай бас билии өрө тутуллар систиэмэтигэр. Бүгүҥҥү «синньигэс моонньулаах» судаарыстыба кими да иитэр санаата суоҕун, ама, бары үчүгэйдик өйдөөтүбүт ини.

Бааһынай, фермер хаһаа­йыстыбалар бэл биһиги тыйыс уонна ураты курас усулуобуйа­бытыгар тыыннаах буолар, айахтарын ииттэр кыахтарын дакаас­таатылар. Бу гынан баран, ол тыыннаах буолуу, бэйэ айаҕын ииттии сайдыыны төрдүттэн кэрэһэлээбэт. Бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбалар сири ньүөлсүтэр, бааһынаны оҥорор, бигэ аһылык уонна матырыйаа­лынай баазаны тэринэр, бастыҥ технологияны утумнаахтык кил­лэрэр кыахтаахтар дуо? Судаарыстыба да субсидиятынан, бу хаһаа­йыстыбалар ити соруктары олоххо кыайан киллэриэхтэрэ суоҕа. Тыстара кылгас буолан, кирсилэрэ быстыаҕа.

Бүгүҥҥү агрохолдиннар элбэх тэрилтэни, күүһү-уоҕу, үбү-харчыны түмэннэр, кииннээн салайан, баҕалаах сырдык саҕахтарбытыгар тиэрдиэхтэрэ дуо? Бука, хайа да бэйэлээх ону мэктиэлиэ суоҕа гынан баран, бүгүҥҥү олоҕурбут систиэмэҕэ бу барыйаан табыгастаах буолуон сөп этэ. Маныаха, ханнык көрүҥнээх бас билии уруттата тутуллара, быһаарыылаах оруоллаах буолуоҕа.

Уопсайынан, биһиэхэ тыа хаһаайыстыбатын идеологията баар буолуохтаах этэ. Судаарыстыбаннай, бартыыйынай идеология буолбатах, национальнай «хотон идеологията». Оннук идеология сүрүннээтэҕинэ, баҕардар, бүтэн биэрбэт мөккүөрбүт түгэҕэ көстүө этэ.

Бүгүҥҥү агрохолдиннар элбэх тэрилтэни, күүһү-уоҕу, үбү-харчыны түмэннэр, кииннээн салайан, баҕалаах сырдык саҕахтарбытыгар тиэрдиэхтэрэ дуо? Бука, хайа да бэйэлээх ону мэктиэлиэ суоҕа гынан баран, бүгүҥҥү олоҕурбут систиэмэҕэ бу барыйаан табыгастаах буо­луон сөп этэ

П.С.Ефремов генеральнай дириэктэрдээх «Туймаада» үп-харчы агыраарынай-бырамыысыланнай компания (ҮАБК) ааспыт сыл бүтүүтүттэн үлэтин-хамнаһын саҥалыы дьаһанан, тэринэн үлэлии олорор. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын дьаһалынан тэриллибит тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин пуондатын бу компания сүрүннүүр. Өрөспүүбүлүкэттэн аккумляцияланан хаалар үптэн бырабыыталыстыба нөҥүө харчы ылан, тыа сиригэр олорор дьиэни тутууга бырыһыаннаах иэс харчы (заем) биэрэр. Тыа хаһаайыстыбатын производственнай эбийиэктэрин үбүлэниилэрэ компания нөҥүө барар.

Компания, тыа хаһаайыс­тыбатын министиэристибэтин үпкэ-харчыга мэхэньии­симин биир ханаала буолар уонна бырабыыталыстыба дьаһалынан үлэлиир. Оттон пуонда быһыы­тынан, туспа юридическай сирэй. Соторутааҕыта ыытыллыбыт «Аһаҕас барылаамаҥҥа» Петр Семенович, Россельхозбаан моҥкурууттатарга суот­таммыт 10-тан тахса тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр кинилэр иэс (заем) харчы биэрэннэр быыһаан ылбыттарын туһунан эппиттээх.

Урукку «Туймаада-лизинг»  компания баазатыгар «Туймаада» агрохолдинг тэриллэн, «Туймаада» үп-харчы агыраарынай-бырамыысыланнай компания иһинэн үлэлиир буолла. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах 6-7 «туймаадаттан» тыа чобуо дьоно улаханнык кыйыталлара баар суол. Ити ахтан аһарбыт «Аһаҕас барылаамаҥҥа»  Чурапчы ааттааҕа Иван Пономарев «туймаадалары» суулуу тутан, биир угунньаҕа анньан эрэрэ. Дьыала онуоха буолбатах, тэрилтэлэр да ааттарын булууга кыра соҕустук өй ууһун оонньото түһүөххэ сөп этэ диэн этээри гынабын.

Холдинг састаабыгар урукку «Анаабыр алмааһа» компания тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар актыыптара: «Өлүөхүмэ кыладабыайа», «Бөртө сылгы собуота», Хатастааҕы сибиинньэ иитэр комплекс уонна «Бааһынай ырыынага» аахсыйалаах уопсастыба киирбиттэр.

Манна сыһыаран кыратык кэпсии түстэххэ, сууллуулаах экэниэмикэлээх 90-с сылларга Петр Ефремов генеральнай дириэктэрдээх арыгы собуотун, эт кэмбинээтин уонна балык собуотун түмэр «Саха сирэ» компания олус таһаарыылаахтык үлэлээн сылдьыбыта. Компания ити инники ааттаммыт тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин бэйэтин анныгар ылаттаан корпорацияҕа кубулуйбута. Тыа хаһаайыстыбатын ити бүгүн биллэр-көстөр тэрилтэлэрэ моҥкурууттуур бала­һыанньаларыттан өрүһүйэн турар. Сорох үөн тыллаахтар: «Ээ, ол «үчүгэй утахха» уонна бэртээхэй сокуускаҕа олорон, ама, кыайымына-хотумуна», — дииллэрэ. Дьиҥнээх дьыалаҕа, хартыына тосту уларыйбыта. Петр Ефремов кэнниттэн олорбут генеральнайдар өрөйбөтөхтөрө: корпорация самныбыта, бэйэлэрэ тыаһа-ууһа суох дьылы барбыттара. Ити барыта ааспыт суол буолар. Оттон бүгүн Петр Семеновичка ол өрдөөҕү «актыыба» бүүс-бүтүннүү төннүбүт эбит. Куһаҕана суох дьыала, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын бастакы холдинын сыралаах үлэтин түмүгүн көһүтүөхпүт буоллаҕа.

— Өрөспүүбүлүкэ Баһы­лыга Айсен Николаев тыа хаһаа­йыстыбатын сайдыытын стратегическай соруктарын туһунан ыйааҕар, — диэн кэпсээнин саҕалыыр «Туймаада» ҮАБК генеральнай дириэктэрин солбу­йааччы Алексей Гуляев, — биэс сылга 50 хотону, 100 сайылыгы, 200 сылгы баазатын тутан, үлэҕэ киллэрэр соругу туруорбута. Бу тутуулар үбүлэниилэрин тыа хаһаайыстыбатын пуондата толоруоҕа, ол аата биһиги компаниябыт нөҥүө барыаҕа. Арассыыйаҕа үлэлиир тыа хаһаа­йыстыбатын бырагырааматын үгүс  балаһыанньата, биһиги Хотугу сирбитигэр сөп түбэспэтэ,  олохтоох усулуобуйа учуоттаммата өрүүтүн баар суол.

Арассыыйа тыатын хаһаа­йыстыбатын бырагырааматынан, 200 ыанньык ынахха аналлаах толору мэхэньисээссийэлээх хотоннору тутуу көрүллэр. Туһанааччыга барыстаах үчүгэй бырагыраама, манна кыттыахпытын наада. Биһиги компаниябыт хотон сыанатын аҥаарыгар сыллааҕыта 1,5%-наах иэс харчыны биэрэр.

Тыа хаһаайыстыбатын түр­гэнник ситэн барыһы биэрэр көрүҥ­нэригэр үлэлэһэн эрэбит. Хатастааҕы сибиинньэ комплексын 2 ыйдаах бороһуонактарын баҕалаахтарга 5 ыйга биэрэбит. 70 киилэ хомбукуорумунан хааччыйабыт. Сибиинньэ оҕотун 5 ыйынан, ыраас ыйааһынын 70 киилэнэн тутан, киилэтин 150 солкуобайынан сыаналаан бэйэлэригэр атыылыыбыт. Ырыы­накка 1 киилэ сибиинньэ этэ 380-400 солк. тэҥнэһэр. 70 кии­лэттэн таһынан ыйааһыннаах буоллаҕына, бэйэлэрин ыраас барыстара буолар. Бу киилэтигэр 150 солкуобай сыана аҥаарын айылҕаттан ылыллар бородууксуйа (отон, хаптаҕас уо.д.а.) төлөһүөхтэрин сөп. Дьон интэриэһиргиир, улуустартан төлөпүөннээн ыйыта тураллар. Саас буолан, суол алдьанан уонна өрүс эстэн балачча мэһэйдээтэ. Билиҥҥитэ 200 боросуонагы 5 ыйдаах аһатыыга ыллылар. 2 ыйдаах оҕону тыын­наах ыйааһынынан 328 солк. атыылыыбыт.

Урут сопхуостар эдэр сүө­һүнү күһүөрү тэтимнээх уотуу былаһааккаларыгар тутаттаан, эт тоҥуута өлөрөр быраактыкаларын туттуохпут. Билигин ирдэбил улааппытынан, итинник уотуу өлөрөр-астыыр пууннардаах сирдэргэ тэриллиэхтээхтэр. БиҺиги Өлүөхүмэттэн атыылаһан баран, «Бөртө» собуотун өлөрөр-астыыр сыаҕар барытын тэрийэр кыахтаахпыт.

Хомбукуоруманы оҥоруунан дьарыгырар олохтоох бары собуоттарбыт тохтообуттара хомолтолоох дьыала. Оҥорон  таһаарыыларын бэйэҕэ турар сыаналара улахана тэптэ. Билигин ырыынакка аһылык, ол иһигэр хомбукуорум хаачыстыбата быһаарар оруолланна. Ханнык баҕарар кыыл-сүөл, дьиэ сүөһүтүн, көтөрүн эттэрин хаачыстыбата аһылыктарыттан быһаччы тутулуктаах. Онон, атыылаһар хомбукуорумуҥ хаачыстыбатын туһугар, собуоттары кытта кыттыгас бииргэ үлэлэһиэххин наада. Биһиги Алтаай собуотун кытары дьыалабыай сыһыаны олохтоотубут.

Нерюнгритааҕы көтөр баабырыката моҥкурууттаан биһиэхэ бэриллибитэ. Үлэтин-хамнаһын стратегията уларыта тутууну эрэйэр. Бааһынай ырыынага, аатыгар этиллэрин курдук, олохтоох тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын батарыыны бэйэтин тутаах соругун быһыытынан ылыныаҕа. Күн бүгүн дьиэ алын этээһэ киэргэл, сувенир, атах таҥаһын уо.д.а. ширпотреб табаары атыылыыр универсальнай маҕаһыыҥҥа кубулуйан турар. Оннук буолуо суохтаах.

Бааһынай хаһаайыстыбалар ырыынакка миэстэ арыандалаан, бородууксуйаларын батара сатыы тураллара, бары өттүнэн сыаналаах хоромньу буолар. Кинилэр кыһалҕалара, оҥорон таһаарыы эрэ буолуохтаах. Бородууксуйаларын биһиги тутаммыт, биир тылга кэлэммит, батарыытын бэйэбитигэр ылыахтаахпыт.

Холдиммытыгар өссө төгүл төнүннэххэ, түмүллүбүт бары хаһаайыстыбалар бэйэлэрин юри­дическай сирэйдэрин сү­тэрбэттэр, үптэрэ-харчылара хаалар. Бородууксуйаларын, холо­бур, үүтү, сүөгэйи миэстэтигэр соҕотуопкалааччыларга туттараллар. Ону астаан таһаар­дахтарына, холдинг сыаналарын тэҥнээн биэрэн, батарыыга таһаарар. Хаачыстыбатыгар мэктиэлээччи буолуохтаах.

Прокопий ИВАНОВ