Бородууксуйаны үрдэтии төрүтэ

Дьиэ сүөһүтүттэн ылыллар бородууксуйаны үрдэтии, ол инниттэн кини боруодатын талан тупсарыы (сэлиэксийэлээһин) үлэтин ыытыы, бу мэлдьитин инники күөҥҥэ турар сорук буолар. Биллэр биричиинэнэн, өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбаларыгар племенной-сэлиэксийэлиир үлэ уһун сылларга таҥнары түспүтэ мэлдьэх буолбатах.

Эрэпиэрмэлээһин уһун сылларыгар ынах сүөһүбүт, сылгыбыт, табабыт ахсаанын аҥаарыттан аҥаарын тутан хаалбыт сиҥниилээх балаһыанньабытыгар, ити этиллэр үлэ туохха тирэҕирэн сайдан. кыаҕыран тахсыах этэй. Бу уһулуччу наадалаах сулууспа букатын даҕаны имниин сүтэн, эстэн хаалбакка, кыл тыына сыыгынаан ордон хаалбытыгар баһыыба. Племенной-сэлиэксийэлиир үлэни кэтэх хаһаайыстыба кыайан тэрийбэтин туһунан этэ да барыллыбат. Сопхуос систиэмэтин саҕана бу үлэ өрөспүүбүлүкэҕэ, дьэ, кырдьык, муҥутаан сайда сылдьыбыта. Судаарыстыба өйөбүлүнэн диэн, туох да муоҕа-чуоҕа суох быһаччы этиэххэ наада.

Исписэлиис бөҕө бэлэмнэммитэ уонна үлэлээбитэ. Судаарыстыба бу хайысхаҕа харчыны кэмчилээбэт этэ. Үрдүк бородууксуйаны ылыы төрүтэ маныаха сыттаҕа дии, онно кэмчилээтэххинэ, улахан ночооттоох тахсарыҥ ханнык да мөккүөргэ турбат дьыала. Ол саҕана этэ дии, үрүҥ илгэ үрүлүтэ ыанара, билигин киһи өйүгэр батаран киллэрбэт рекордара охсуллаллара. Сир-сир ахсын тоҥ этинэн сарайдарыгар диэри ыгыччы туолан турар ыскылааттары ким ааҕан көрбүтэ баарай.

«Сахаагроплем» судаарыстыбаннай бюджет учреждениета тэриллэн үлэлээбитэ толору икки сыл буолла. Тэрилтэ салайааччыта Василий Лукины кытта, кини тиэтэллээҕин, иҥнэ-бүргэс үрдүгэр олорорун быһыытынан, аҕыйах тылынан сабыта бырахсан кэпсэтэбит.

— Бэйэҥ үчүгэйдик билэҕин, — диир Василий Тимофеевич, — ынах сүөһүгэ 9, сылгыга — 24, табаҕа — 4 уонна сибиинньэҕэ 1 племхаһаайыстыбалаахпыт. Бу өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн. 3800 племенной ынахтаахпыт, ити сүөһү уопсай ахсааныттан 2,2%-ны эрэ ылар. Оттон ирдэбил быһыытынан ити көрдөрүү 12%-ҥа тэҥнэһиэхтээх этэ. 9900 племенной сылгыбыт уопсай ахсаантан 5%-ны ылар, дьиҥнээҕинэн 15%-на племенной буолуохтаах этэ. 17 тыһ. племенной таба, 5 тыһ. племенной сибиинньэ баар. Бу олох кыра көрдөрүү буолар. Өрөспүүбүлүкэ племенной үлэтэ Арассыыйаҕа мөлтөхтөр ахсааннарыгар киирсэр. Онон, бу хайысхаҕа, биһиги иннибитигэр, этэргэ дылы, тиэриллиэхтээх бүтүн кырыс сир сытар.

Племенной үлэнэн судаарыстыбаннай анал туруктаах тэрилтэ эрэ дьарыктанар, Ол быһыытынан, бу үлэ судаарыстыбаннай дьыала буолар. Биһиги тэрилтэбит 2016 сылга ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон 12 ыстатыйатыгар олоҕуран тэриллэн турар.  «Сахаплемобъединение» АУо урукку боломуочуйаларыттан ускуустубаннай сиэмэлээһини тутан олорор. Кэлэр сылга бу функциятын биһиги тэрилтэбит бэйэтигэр ылыахтаах. Оччоҕуна билиҥҥи «Сахаплемобъединение» производственнай- хаһаайыстыбаннай тэрилтэҕэ кубулуйуоҕа. Бэйэтин бас билиитигэр 700 сүөһүлээх, онтун кытта туспа буруо таһаарыныаҕа. Оттон биһиги 2024 сылга ыанар ынаҕы ускуустубаннай сиэмэлээһини 60%-ҥа тиэрдиэхтээхпит.

Ааспыт сыл түмүгүнэн биһиги племенной хаһаа­йыстыбаларбыт 1 ынахтан 3000 киилэ үүтү ыабыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу көрдөрүү 2300 киилэҕэ тэҥнэһэр. Биһиэхэ туруоруллар сорудах: 1 ынахтан 3000 киилэттэн итэҕэһэ суох үүтү ыаһын. Ол сорукпутун толордубут.

Племенной хайысханан үлэлиирбит быһыытынан, төрүөҕү ылан, атын көннөрү хаһаайыстыбаларга тарҕатар эбээһинэстээхпит. Бааһынай, фермер хаһаайыстыбалар биһигиттэн сылгы атыыластахтарына, сыанатын аҥаарын судаарыстыба  субсидията толуйар. Кэтэх хаһаайыстыба атыылаһарыгар субсидия көрүллүбэт.

Быйылгыттан  «Селек-молочный» бырагырааманы киллэрдибит. Исписэлиистэрбитин бу бырагырааманы баһылааһыҥҥа үөрэттибит. Урут хас биирдии төбөҕө анал карточка толоруллар буолара. Билигин олох судургутуйда, манна олорон Москубаҕа тутатына отчуоттаан иһэр буоллубут. Хаһаайыстыбаларбыт бары чииптээһининэн хабылыннылар.

Биллэрин курдук, урут саха төрүт боруода ынах сүөһүтүн иитэн кэлбит «Тускул» питомник «Сахаагроплемҥэ» бэриллибитэ. Саха ынаҕар 5 филиаллаахпыт. Быйылгы төрүөҕү кытта 600 төрүүр-ууһуур, ыанар ынахтаахпыт. Маны 2024 сылга 1000 ахсааҥҥа тиэрдии соруга турар. Саха төрүт боруода сүөһүтүн харыстааһын, элбэтии уонна тарҕатыы соруга биһиэхэ сүктэриллэр. Бу дьиҥнээх производство буолар.

Саха ынаҕын харыстааһыҥҥа уонна иитиигэ уһун сылларга кыайан быһаарыллыбакка турбут элбэх ыарахаттар бааллар. Бастатан, матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазата адьас төрдүттэн суох этэ. 2018 сылга эрэ кэлэн, Эбээн Бытантайга 100 төбөҕө аналлаах таас хотон үлэҕэ киирбитэ. Эмиэ ааспыт сылга Амма Болугуругар 100 ынахха анаан хаһаайыстыбаннай ньыманан мас хотон тутуллан киирбитэ. Саха ынаҕа ааспыт үйэ 90-с сылларын ортолоругар төрүт буоругар үктэниэҕиттэн,  бэйэтэ бас билэр хотонноммута диэн ити эрэ этэ. Киһи, ыал дьиэлээх эрэ буоллаҕына оҕолонор-урууланар. Дьиҥ дьиэ кэргэн буолар. Сүөһү даҕаны турар хотонноох буоллаҕына, төрүө-ууһуо турдаҕа.

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Айсен Николаев, 2024 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай соруктарын туһунан ыйааҕар, саха ынаҕын харыстааһын уонна элбэтии соруга киирэн сылдьар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ саха ынаҕар кыһаммат буолбатах. Урукку өттүгэр үөһэ сэҥээрии суоҕунан,  хамсаабакка турбут дьыала буолар. ТХМ быйыл саха ынаҕар икки сайылыгы Куорунай Маҕараһыгар уонна Амма Болугуругар тутарга үбү көрдө. Нам Таастааҕар 150 төбөҕө мэхэньисээссийэлээх хотону тутан, алтынньыга үлэҕэ киллэрэр туһунан бырабыыталыстыба дьаһала таҕыста. Дьэ, бэрт дьыала! Улаханнык үөрэн олоробут, саҕалааһын баар!

Саха ынаҕа төрөөбүт буоругар хайа төннүөҕүттэн, наар атыылаһыллыбыт отунан кыстаан кэллэ. Эрэйдээхпит сыыһа, өтөххө кубулуйбут быраҕыллыбыт  сайылыктары уонна хотоннору тутуһан, туора илии бэлэмнээбит отунан иһин көппөтөн, тастан көрөргө туох да муҥа-таҥа суох сылдьаахтыыр буоллаҕа. Оттуур сир суох, сир барыта хаһаайыннаах ааттаах. Ол үөһэ урукку «Тускул» питомник судаарыстыба-бюджет тэрилтэтэ буоларынан, үбэ-харчыта бюджекка көрүллэр кээмэйинэн хааччахтанара. «Сахаагроплем»  син биир оннук балаһыанньалаах. Ол да үрдүнэн, саха ынаҕа анал сирдээх-уоттаах буолуохтааҕа , оччоҕо эрэ салгыы хаҥыахтааҕа мөккүөргэ туруо суох­таах. Атыылаһан аһатан, сүөһү ахсаанын элбэппит, бука, суох буолуо. Судаарыстыба өйөбүлүнэн эрэ 1000 төбөҕө тиэрдиэххэ уонна тутуохха сөп.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 4 сылгы собуота Орто Халымаҕа, Ньурбаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка уонна Хаҥаласка баар. 2024 сылга 8 собуокка тиэрдэр сорук турар. Билигин үлэлии турар собуоттарбыт ирдэбилгэ кыайан эппиэттээбэттэр. Сэлиэксийэлиир үлэ ыраас боруоданы муҥутуур тупсарыыга ыытыллыахтаах. Ол кэнниттэн чулуу көрүҥнэри холботолоон, атын саҥа боруода таһаарыллар. Бу сүрдээх мындыр, элбэх түбүктээх, ииспэрэй үлэ буолар.

Племенной салаа матырыйаа­лынай-тэхиниичэскэй баазата төрдүттэн саҥардыллыан наада. Ирдэбил үрдүү, кытаата турар. Онно сөптөөх исписэлиистэринэн уонна матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазанан хааччыллыылаах буоллахпытына, ханнык да ыарахаттары туоруохпут.

Прокопий ИВАНОВ