Хаһан биһиэхэ чэпчэки буолбута баарай

Ыһыахтар ыһыллан бүттүлэр. Чахчы бүттүлэр дуо? Арааһа, чахчы быһыылаах. Дьон тыла – уот. Кэлиҥҥи сылларга, инньэ хаар түһүөр диэри ыһыахтыырбыт туһунан, саха дьоно бэйэлэрэ: сорохторо үгэргээн, атыттара сүөлүргээн, үһүстэрэ элэк-хаадьы оҥостон этэн-тыынан ахан биэрдилэр.

Бэл, бастакы бэрэсидьиэммит бэйэтинэн, ыһыах бэс ыйын 21 күнүнэн түмүктэнэрин туһунан санатан ылла. Бэрт сөптөөх тыл-өс, аныгылыынан кириитикэ диэххэ наада. Тириибит тэнийиэр диэритин көрүлээбит-нарылаабыт дьон быһыытынан, уку-сакы ходуһабытыгар киирэр буоллахпыт.

Бу күннэргэ тыа хаһаайыс­тыбатын министиэристибэтин туһааннаах исписэлиистэрэ кыттыылаах, миниистири солбуйааччы  Николай Афанасьев сүрүннээһининэн, өрөспүүбүлүкэ улуустарын от үлэтигэр бэлэмнэрин, күннэрин-дьылларын туругун уонна сүрүн кыһалҕаларын кытта билсэр сыаллаах сэлиэктэринэн барбыт уонна видеонан көстөр сүбэ мунньах тэрилиннэ.

Бүгүҥҥү уопсай балаһыанньаны ылан көрөр буоллахха, окко быйылгы былаан – 479 361 туонна, сиилэскэ — 24 334 туонна уонна сенажка — 142 202 туонна. Быйыл саас уонна сайын саҕаланыыта,  өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, тыа хаһаайыстыбатын култууратын 48 674 гектар иэннээх ыһыытыттан, туорахтаах култуура 10287 гектарга, хортуоппуй – 7 662, оҕуруот аһа – 10953, сүөһү аһылыга буолар култууралар – 28 772 гектарга ыһыллыбыттар уонна олордуллубуттар.

Сэлиэктэринэн ыытыллыбыт сүбэ мунньах Гидрометеорология сулууспатын бэрэстэбиитэлин иһитиннэриитинэн саҕаланар. Метеоролог, өрүүтүн буоларыныы, 3 хонуктаах күн-дьыл туругун билиһиннэрэр. Сэлиэктэринэн барбыт мунньах бу ый 5 күнүгэр ыытыллыбытын учуоттуур буоллахха, ол субуокканы бүгүн кэлэн эридьиэстиир туһата суоҕа көстөн турар суол. Гидрометео-сулууспа ыйдааҕы орто тэмпэрэтиирэ туһунан биэрэр дааннайа, быйылгы от ыйа, ханнык эрэ сыл туһааннаах ыйыгар сөп түбэһэр килиимэт характарыыстыкатынан бэлиэтэнэр диэн буолла. Эбиитин Гидрометео-сулууспа бүлүтүөнэ маассабай иһитиннэриигэ бэриллибэтин туһунан этилиннэ. Ааттыын даҕаны от үлэтигэр быһаччы сыһыаннаах, от ыйын күнэ-дьыла хайдах буолуой диир ыйытык салгыҥҥа ыйаммыт курдук буолла.

«Туймаада-ньиэп» АУо оттооһун сезонугар уматык иһин төлөбүр болдьоҕун 2 ыйга, балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри уһатар. Хас биирдии хаһаайыстыба компанияны кытта дуогабар түһэрсиэхтээх. Улуустар баһылыктарыгар, тыа хаһаайыстыбатын управлениеларын салалталарыгар дуогабар балаһыанньата тиэрдиллэн турара бэлиэтээн этилиннэ.

Бириэмэтигэр ардаабакка бурдук үүнүүтүгэр Нам, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Уус-Алдан, Дьокуускай сирдэригэр-уоттарыгар курааннааһын бэлиэтэ баар. Ыһыллыбыт бурдук сотото 20-30 см эрэ үрдүктээх эрээри, хайы-үйэ куоластаан эрэрэ саарбах көстүү быһыытынан бэлиэтэннэ.

Үөһээ Дьааҥы улууһун баһылыга Гаврил Чириков иһитиннэрбитинэн, улуус сиригэр-уотугар ардах суох, от үүнүүтэ мөлтөх. Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ билэн-истэн олорорунан, улууска элбэх ахсааннаах уонна улахан уот баһаардара тураннар, ыксаллаах балаһыанньа биллэриллэн, дьааҥылар онто да суох ыарахан балаһыанньаҕа ыктаран олорор буолуохтаахтар. Быйыл окко былааннара 11 тыһ. туонна, ону 4,4 тыһ. туоннаттан тахса оту оттонуохпут диэн суоттаналлар курдук. Оттон баһылыктара отторун былаанын 40%-нын эрэ толорор кыахтаахтарын туһунан этэр. Былырыыҥҥы 516 туонна кур оттоохтор, онтуларын хайаан уот былдьаабатаҕа эбитэ буолла. Истэр тухары, уот кэккэ бөһүөлэктэрин адьас ыксаларыгар чугаһаан сылдьыбыт курдук.

Эмиэ баһылык этэринэн, Арыы­лаах, Дулҕалаах, Боробул нэһи­лиэктэрэ оттооһуҥҥа ордук уустук балаһыанньалаахтар. Улуус уончаҕа чугаһыыр мобильнай биригээдэлэри туруорар кыахтаах. Маннык биригээдэлэр улуус ыраах сирдэригэр тиийэн оттуур сыаллаахтар. Ыраах сиргэ бэлэмнэммит от тиэйиитин ороскуота ботуччу буолара өйдөнөр. «От бэйэҕэ турар ороскуотун кыччатарга, — диир улуус баһылыга, — пресстиир тиэхиньикэни, мотуордаах хотууру киэҥник туһаныахха наада. Ол үбэ-харчыта кыаллыбат. Быйлгы от үлэтигэр улуус бюджетыттан 4 мөл. солк. харчыны көрдүбүт. Нэһилиэктэргэ, кимиэхэ 300 тыһ. солк., кимиэхэ онтон үгүөрү, сороххо 1,5 мөл. солк. тиийэ харчы тыырыллан турар. Уот баһаара туран, нэһилиэктэр ол саппаас үптэрин хайы-үйэ туттан  бүтэрэн кэбистилэр. Бу ый ортотуттан окко киириэхпит».

Миниистири солбуйааччы «Үөһээ Дьааҥы улууһугар болҕомто ууруллуо» диэн кэпсэтиини түмүктүүр. ТХМ үүнээйини үүннэриигэ, сири тупсарыыга, матырыйаалынай-тэхиниичэскэй хааччыйыыга дэпэртээмэнин сүрүннүүр исписэлииһэ Егор Андреев быһаарбытынан, ыраах сиртэн тиэйиллэр-таһыллар от ороскуотун сабарга бюджеттан харчы көрүллэр. Ол курдук, ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбаларыгар ыраах сирдэртэн 12792 туонна от таһыллыбыт. Мантан 8843 туонна отугар 27 786 тыһ. солк. субсидия көрүллүбүт. Эмиэ ааспыт сылга айылҕа уустуктарыттан эмсэҕэлээбит уонна саппаас оту оттуохтаах улуустар мобильнай биригээдэлэригэр 21 500 тыһ. солк. тыырыллыбыт. От быйылгы үлэтигэр бу дьаһаллар булгуччу үлэлииллэр. ТХМ улуус тас өттүттэн тиэллэр от 65%-нын, оттон улуус бэйэтин сиригэр-уотугар 60 км тас өттө ыраахтан тиэллэн кэлэр от ороскуотун 40%-нын уйунар.

Уус-Алдан улууһа 60 гектарга туорахтаах култуура ыһыылаах. Окко былаана 30 тыһ. туонна, сиилэскэ — 500 туонна уонна сенажка — 400 туонна. Ыам ыйыттан ардах түһэ илик диэн буолла. Бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар 29 тыһ. туоннаны оттуохпут дииллэр. 2 тыһ. туонна кур от саппаастаахтар эбит. 8 мобильнай биригээдэни тэриммиттэр.

Чурапчылар балачча сэниэлээхтик дакылааттаатылар. 39 330 туонна от былааннаахтар. 1795 гектар сүөһү аһылыга буолар култуура уонна бурдук ыһыылаахтар. Ардаабакка, аһыҥа дэлэйбит. Дьиҥэр, от бастакы тахсыыта куһаҕана суох эбит. Дьылы туоруур оту миэстэтигэр оттуурга эрэллээхтэр. Бэлэмнэммит сенаж кудуххайдык батарыллыытын боппуруоһун туруораллар.

Сунтаардар 34 тыһ. туонна от былааннаахтарын «толоруохпут» диэн холкутук этэллэр. Бу 16 чыыһылаҕа өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Айсен Николаев Бүлүү сүнньүн улуустарынан сылдьыталаан баран, Бүлүү куоракка мунньаҕы ыытарын туһунан иһитиннэрдилэр.

1520 туонна от былааннаах Муома улууһун бэрэстэбиитэлэ «окко киирэргэ бэлэмин» туһунан араапардаата. Бэс ыйыгар курааннаан олороллорун туһунан этэр. Тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин атыылаһарга көмө көрдүүр. Ону баара, министиэристибэтин чунуобунньуктара тиэхиньикэ атыылаһыыта көрүллүбэтин туһунан хобдох эппиэти биэрэннэр, киһилэрин үгэххэ түһэрэн кэбистилэр.

Үөһээ Бүлүү. Оттооһун суһал ыстааба тэриллэн, үлэлии турар. Улуус үрдүнэн, бары көрүҥнээх хаһаайыстыбаларынан, 682 эдинииссэ тиэхиньикэ тахсыаҕа диэтилэр. Толору мэхэньисээссийэлээх, мэхэньисээссийэ аҥаардаах, ону таһынан көлө-илии сибэниэлэрэ тахсыахтара.

Ньурбалары, наар кинилэр эстэн-быстан, ойдон ахан биэрээхтииллэр дии саныыр этим. Ити урут. Билигин бэйэм төрүт дьонум тыллара-өстөрө эрчимнээх, куоластара сэниэлээх. «От үүнүүтэ куһаҕана суох. Толоробут!», — дии олороллор. Төрөөбүт Ньурбабын оннук бүтэй дойду курдук санаабат буолар этим. Онтум баара, «Туймаада-ньиэп» хампаанньа уматыгы төлөһөр болдьоҕу 2 ыйга уһатара буоллар» диэн туруорса сатыы сылдьар кыһалҕалаах дьон буолан биэрдилэр.

От уйата Кэбээйи, оччоттон баччаҕа диэри бүтүн өрөспүүбүлүкэни хааччыйан олорор күөх быйаҥ дойдута буоллаҕа. Кэбээйилэртэн  «быйыл төһөнү оттуугут» диэн ыйытарга да олуона курдук буолуоҕа. Ол да курдук, соҕотох «бэлэммит» диэн тылы ыһыгыннылар. Ким даҕаны, атыны тугу даҕаны ыаһыйалаһа барбата.

 Намнар «курааннаан олоробут, от үүнүүтэ мөлтөх, былааммытын толорбот кутталлаахпыт» диэн хара бастакыттан хардары айахха астылар. Ыраах баран оттуохтаах мобильнай биригээдэлэригэр эрэллэрин ууралларын туһунан этэллэр.

Куорунай улууһа. Уматык-оҥунуох матырыйаалыгар оҥоһуллар көмө туһунан этилиннэ. Сэлиэктэринэн ыытыллар сүбэ мунньах саҕаланыытыгар «Туймаада-ньиэп» АУо бэрэстэбиитэлэ биир бастакынан, «уматык төлөбүрүн болдьоҕун икки ыйга уһатарга хас биирдии хаһаайыстыбаны кытта дуогабар түһэрсэллэрин, ол туһунан хас биирдии улуус баһылыгар иһитиннэрии оҥоһуллубутун» чуолкайдык этэн турар. Уматыкка көрүллүөхтээх атын көмө туһунан биир да тыл этиллибэтэ. Ол аата төлөнөр болдьоҕу уһатан биэрии – бу соҕотох өйөбүл буолан тахсар. Окко киириэххэ диэри ол өйөбүл ис хоһооно отчут кулгааҕар ситэ тиийэ илигэ, билиҥҥи технология үйэтигэр соччо өйдөммөт дьыала.

Хаҥаластар үрдүк сирдэрин ото курааннаан умайан эрэрин этэллэр. Ордук уустук балаһыанньа Улахан Ааҥҥа, Бөртөҕө үөскээбит. Ол оннугар бүлүүлэр холкулар. Күн-дьыл да, от үүнүүтэ да үчүгэй дииллэр. Таатталар эмиэ былааммытын толоробут дии олороллор. Тиэйэр-таһар үлэҕэ көмө көрдүүллэр. Бу түбэлтэ, эмиэ тыа дьоно ситэтэ суох информациялаах олорорун ырылыччы көрдөрөр. Уус – Маайа улууһун дьаһалтата бэлэмин биллэрэр. Тоҕо эбитэ буолла, элбэхтэ көһө сылдьан оттуурбут буолуо диэн этэн аһардылар.

Хаһан биһиэхэ айылҕа кубулҕата суох оттооһун, уустуктамматах кыстык, «итии» кыһын буолбута баарай. Тыа хаһаайыстыбатын курдук айылҕаттан быһаччы тутулуктаах, норуот хаһаайыстыбатын атын ханнык да салаата суох. Хайыахпытый,үөһээҥҥи Айбыт оннук айан-тутан кэбиспит. Дьэ, ол да буоллар, суланар наадата суох, оттооһун саҥа саҕаланна эрэ. Отчут-масчыт дьоммутугар эркин курдук эрэнэн кэбиһиэҕиҥ. Ити кэпсэтииттэн истибиккит курдук, ытыы-соҥуу олорооччу ханна да суох. «Оттуохпут» диэн бары эрэллээхтик этэллэр.

Прокопий ИВАНОВ