Хоромньулаах охсууну оһорунарга

Аллараа Халыма улууһа табаны иитиигэ өрөспүүбүлүкэҕэ урут-уруккуттан биир бастыҥ көрдөрүүлээҕинэн биллэр. Бэл, улахан уларыйыылаах, ол иһигэр экэниэмикэ сиҥниилээх кэмнэргэ табата туруктаах балаһыанньалаахтарга киирсэрэ. Биллэн турар, экэниэмикэ аныгы сэмэй туругун сиэринэн-майгытынан ылар буоллахха.

Аллараа Халыма табата – хааргын боруода. Дьарамай уҥуохтаах эрээри, куппут курдук эттээх-сииннээх буолан, сөптөөх ыйааһынын үктүүр таба. Сопхуос систиэмэтэ үлэлиирин саҕана, улуус 40-ча тыһыынчаҕа чугаһыыр табалааҕа. Билигин 14 тыһыынча табалаах. Улахан араастаһыы гынан баран, бүгүҥҥү күннээххэ бачча да табанан ортокулар кэккэлэригэр эрэллээхтик сылдьар кыахтааххын.

Кэлин сылларга Халыма уонна Индигиир сүнньүлэринэн өтөрүнэн биллибэтэх уонна көһүтүллүбэтэх  иэдээннээх хаар түһэ сырытта. Сир ситэ тоҥо илигинэ, үлүгэрдээх халыҥ хаар ньимси түһэн, онтон өссө эбиитин самыырдаан биэрэн аллараа — сирэ, үөһэ — хаара мууһураннар, табаҕа уонна сылгыга дьиҥнээх өлүүлээх балаһыанньа ааҥнаан ааста. Халыма, Саха сирин киин өттүнээҕэр биллэ сылаас килиимэттээх дойду. Чопчу Аллараа Халыма улууһун ылар буоллахха, 20 тыһыынчаттан тахса табаны тутан олорон, 2017-2018 с с. кыстыктар түмүктэринэн, билигин 14 тыһыынча табалаах.

Дьэ, итинник, таба да, сылгы да айылҕаларынан кэбирэх дьиэ сүөһүлэрэ буолаллар. Аанньа көрбөтөххө-истибэтэххэ, кэмигэр көмөнү оҥорботоххо, таба сайынын атахсыт ыарыыга хаптаран тыһыынчанан охтон хаалыан  сөп. Урут кыыл таба дэлэйигэр, кэмэ суох элбэх ахсааннаах дьиэ табатын илдьэ баран хаалар түбэлтэтэ тахсара сэдэҕэ суох буолара. Бэл урут, үлэ дьиссипилиинэтэ кытаанахтык ирдэниллэрин уонна тутуһулларын саҕана, итинник алдьатыылаах түбэлтэлэр таҕыстахтарына, булгуччу «киһи факторын» боппуруоһа туруоруллар буолара. Билигин тугу этиэҥ баарай. Салайааччы киһи саҥата суох сымыһаҕын быһа ытыран, тиистэрин үнтү ыстаан эрэ кэбиһиэҕэ. Онтон ордук тугу да гынар кыаҕа суох.

Семен Аммосов, «Өлүөрэ» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибин бэрэссэдээтэлинэн бу сыл олунньутуттан үлэлии сылдьар. Табаҕа уопуттаах каадыр. Бастаан т/х салайар каадырдарын бэлэмниир техникуму, онтон ССТХА экэнэмиичэскэй факультетын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбит исписэлиис. Өймөкөөҥҥө «Үчүгэй» бэдэрээлинэй судаарыстыбаннай унитарнай предприятиены 14 сыл салайбыт, «Таба» национальнай компанияҕа дириэктэри солбуйааччынан үлэ­лээбит. Уус-Алдан Сыырдааҕар бааһынай хаһаайыстыбаҕа миккиллибит бэртээхэй уопуттаах. Билигин бэл алын сүһүөх салайар каадырга даҕаны сэдэхтик көрсүллэр үчүгэй производство уопуттааҕын бэлиэтиэххэ сөп этэ.

Өлүөрэ туундаратын, Өлүөрэ күөл тустарынан урукку хаһыаттар суруйууларыттан, уус-уран литэрэтиирэттэн ааҕан балачча билэр курдукпут. Аар-саарга аатырбыт «Ханидуо уонна Халерхаа» арамааҥҥа Өлүөрэ туундарата сиһилии уонна элбэхтик хоһуллан аҕай бэриллибит буолуохтаах. Аллараа Халыма Андрюшкино уонна Колымскай сэлиэнньэлэригэр сүрүннээн чукчалар, эбээннэр, дьүкээгирдэр уонна сахалар түөлбэлээн олороллор. Тус бэйэм сылдьыбатаҕым, чахчы интэриэһинэй дойду буолуо оҥоробун.

— «Өлүөрэ» ТХПК бу сыл тохсунньутугар 1600 табалаах этэ, — Семен Семенович кэпсээнин саҕалыыр. — Билигин төрүөхтүүн 2600 табаланныбыт. Быйыл табаҕа үчүгэй кыстык кэлэн ааста. Хаар чараас буолан, таба үчүгэйдик аһаан кыстаата. Таба, ханна баҕарар курдук, маска (ойуурдаах сиргэ) тахсан кыстыыр. Төрүөҕү ылыы 95%-ҥа тэҥнэстэ. Тыыннаах хараллыыта этэҥҥэ буоллаҕына, өрүттүү диэки хамсыахпыт диэн эрэл санаалаахпыт. Мин Дьокуускайга үлэлии сырыттахпына, ТХПК үлэһиттэрэ бэйэлэрэ туруорсан ыҥыран ылбыттара. Урукку үлэбинэн-хамнаспынан да билэллэр, истэллэр буоллаҕа. Бэрэстэбиитэллэрэ ТХМ-ҥа, араас тэрилтэлэргэ кэпсэтэллэригэр көмөлөһүннэрээччилэр.

Андрюшкино орто оскуолалаах. Дьүкээгир, эбээн, саха тылларын үөрэтэллэр. Быйыл дьүкээгир омугун алтыс сийиэһэ ыытылынна. Сөҕүөх иһин, нэһилиэккэ табаҕа үлэлиир биир да дьүкээгир суох. Сэбиэскэй кэмҥэ Черскэйгэ олоҕуран үлэлээбит ОПТУ,   Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар кэллиэстэрэ ыстаатыстанан, ыччат дьону табаһыт, балыксыт, чуум үлэһитэ, мэхэньисээтэр идэлэригэр үөрэтэн таһаартыыр.

«Өлүөрэ» ТХПК икки ыстаа­далааҕыттан биирэ 1200, атына — 800 табалаахтар. Чуум үлэһиттэрдиин барыта 14 киһилээх. Босхоломмут төрүккэ бэрэссэдээтэли солбуйааччы, буҕаалтыр уонна каадыр отделын исписэлииһэ бааллар.

 (Биир курдук ыллахха, табаҕа быһаччы үлэлиир баара-суоҕа 14 киһиэхэ, 4 киһилээх дьаһалта аппараата баара ордук-хоһу курдук көстүөҕэ. Бу гынан баран, манныкка болҕомтону уурар наада буолуоҕа: кэпэрэтиип — кэлэктиип чилиэннэрин барыларын бас билиитэ. Ол быһыытынан, бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ бас билинэр уонна бары дьыалаларын эмиэ бэйэлэрэ быһаарар, быһаарынар дьон буолар. «Сөп» диэтэхтэринэ, төһө баҕарар үлэһити тутуохтара даҕаны, сарбыйыахтара даҕаны. Аны туран, салайааччытын кэлэктиип бэйэтэ эрэ талар уонна биир оннук уларытар кыахтаах. Хотугу сиргэ ордук кыыс уонна дьахтар аймахха үлэ кыайан көстүбэтинэн, ол «Өлүөрэ» кэпэрэтиип каадырга отделын үлэһитэ, бука, олохтоох кыыс, ол үөһэ хайаларын эрэ аймаҕа буолуохтаах. Дьыала онуоха буолбатах, кини кэлэктиип тэҥ бырааптаах чилиэнин быһыытынан, бэйэтэ этии киллэрэр, бэйэтин санаатынан салайтаран куоластыыр кыахтаах. Хайа уонна кэпэрэтиип, нэһилиэккэ үлэ миэстэтин таһааран, киһини хамнастаан олороро кырата суох суолталаах дьыала. – П.И.).

— Кэлэр сыл саҥатыгар Чукуот­каттан 500 табаны атыылаһарга кэпсэтиилээхпит. Чукуотка табата эмиэ хааргын боруода. Туох баар ороскуотунаан 15 мөл. солк. харчыга туруоҕа. Бу харчы бюджеттан көрүллэр. Бэдэрээлинэй бюджеттан өрөспүүбүлүкэҕэ табаҕа уонна сылгыга, төрүт дьарык буолалларынан, анал үбүлээһин көрүллэр. Билигин ол харчы сылгыга бара турар, табаҕа өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ сөптөөх харчыны көрөр  диэн буолар.

Кэпэрэтиипкэ орто хамнас 25 тыһ. солк. Бэйэм санаабар, таба иитиитин салаатыгар сүрүн уустукпут олоҕуран кэлбит хааччыллыы систиэмэтин  уларытыыга сытар. Ити 25 тыһ. солк. хамнас үлэһити барытын «биир тэҥ» оҥорорунан омсолоох өрүттээх. Үчүгэй, мөлтөх үлэһититтэн тутулуга суох, 25 тыһ. солк. хамнаһын табаһыт ылыахтаах. Дьыалаҕа итинник сыһыан олохтонуута үлэ түмүгэр дьайбат. Харчы хамнаһы эрэ сабар.

Тиэхиньикэнэн, уматыгынан, аһынан-үөлүнэн  хааччыллыы бэйэбитигэр сүктэриллэр. Бырабыыталыстыба да, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ да хамнас төлөнөрүгэр эрэ интэриэстээх курдуктар. 2000 сылларга уматык-оҥунуох матырыйаалыгар, оттук маска, сааҕа-сэпкэ, үлэ анал таҥаһыгар, күрүөнү тутууга туспа ыстатыйанан үбүлээһин көрүллэрэ. Билигин хамнаска эрэ сөп түбэһэр харчы көрүллэр.  Урут табаһыт үлэтин уонна олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыы хас биирдии көрүҥнэригэр тус сыаллаах үбүлээһин оҥоһуллара. Билигин барыта «Үлэ усулуобуйатын тэрийии» соҕотох ыстатыйанан барар. Маныаха сүрүн ирдэбил – хамнас төлөнүүтэ.

(Николай Тимофеевич Винокуров, өрөспүүбүлүкэ чулуу сылгыһыта, тымныы чыпчаала Өймөкөөҥҥө отучча сыл аһаҕас халлаан анныгар Дьөһөгөй оҕотун көрөн-истэн кэлбит ураты тулуурдаах, сынтарыйбат дьулуурдаах киһи буолар. Ол оннук  ураты хатарыылаах сылгыһыт миэхэ хаста да этэн турардаах: «Эбээн табаһыттара киһи олох тэҥнэспэт дьоно, сөҕүмэр тулуурдаахтар, төгүрүк сыл балаакканан сылдьаллар», — диэн. Ол Москуба чунуобунньуктара хотугу табаһыт олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин усулуобуйатын билиэхтэрэ дуо. Кырдьыга баара, билэ да сатаабат, билбиттэрин да иһин кыһаммат дьон буолуо. Таба иитиитэ Арассыыйаҕа суолталаммат, ханнык эрэ кыра омуктар төрүт дьарыктарын быһыытынан барбах өйөнөн сылдьар. Бэйэбит дьоммут кутугунайыахтаах этилэр, таба иитиитин уратыларын, ыарахаттарын өйдүүр, билэр кимнээх эрэ, ама, бааллар ини. Табаһыкка хамнаһын төлөөһүн – ити биирэ. Оттон кинини бары наадалааҕынан хааччыйыы итинтэн итэҕэһэ суох суолталаах сорук буолара тоҕо умнулунна? Бу эмиэ оптимизациялааһын биир көстүүтэ дуу? – П.И.).

— Өрөспүүбүлүкэттэн табаһыты бары наадалааҕынан хааччыйыыга эбэтэр тус сыаллаах эбии харчыны көрүөххэ, эбэтэр хаһаайыстыба үлэтин түмүгүнэн, тугут дьыалабыай тахсыытыгар, улахан таба тыыннаахтыы хараллыытыгар харчы эбии көрүөххэ сөп этэ. Маннык дьаһаныы өрөспүүбүлүкэ бэйэтин кыаҕын иһинэн буолара саарбахтааһыҥҥа турбат.

Бу билигин Дьокуускайга кэлэ сылдьар соругум диэн буолар, «Бураан» көлөнү, уу мотуорун, саппаас чаастары, үлэ анал таҥаһын, бородуукта атыылаһан, бу ый бүтүүтүн диэки аттаныахтаах муора хараабылыгар тиэйтэрэн улууспар тиэрдии. ТХМ-тан 5 мөл. солк. суумалаах сойуом харчы көрдөөн сайабылыанньа суруйбутум. Бэйэм куораттааҕы кыбартыырабын «Туймаада» ҮАПК-ҕа солуок биэрэргэ сөбүлэспитим. Солуогунан ылбыт 5 мөл. солкуобайбын ТХМ кэлэр сылга толуйуу быһыытынан төлүөхтээх.

Семен Семеновичка соргулаах сырыыны баҕарыам этэ. Салайааччы тус көҕүттэн, сатабылыттан, булар-талар дьоҕуруттан  элбэх тутулуктанарын үчүгэйдик өйдүүбүн. Оттон уонна дьиҥнээҕинэн саҥа үлэлээн эрэр киһи кэлэктиибигэр бэйэтин хайаан да көрдөрүөн наада. Хотугу дьон уот иччитин курдук үөрүнньэҥ буолааччылар, «һэк, киһибит булан-талан бөҕө кэлбит!» диэн буолуо. Арай биир сүрүргүүрүм диэн баар, ол сырыы ахсын кыбартыыратын солуок туттаран иһиэх бэйэтэ буолуо дуо…

Прокопий ИВАНОВ