Кэлии эт бэйэбит сүөһүбүт этин күөмчүлүүр кутталлаах

Эти хонтуруоллааһын хайдах ыытылларый?

Бу туһунан Саха Өрөспүү­бүлүкэтин “Россельхознадзор” өрөспүүбүлүкэтээҕи салаатын Арассыыйа судаарыстыбаннай кыраныыссатын уонна транспорга кыраныыссатааҕы ветеринарнай хонтуруолун салаатын салайааччыта Тамара Уарова кэпсээтэ. «Биһиги салаабыт Мирнэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Аллараа Бэстээххэ уонна Дьокуускайга баар. Тастан киирии эти биһиги инспектордарбыт транспорт полициятын кытта тиийэн бэрэбиэркэлииллэр. Холобур, Нерюнгрига, Алдаҥҥа вагон кэллэ да, биһигини ыҥыраллар. Тиийэн, быһата, эти сүөкүүллэрин көрөн турабыт. Туһааннаах докумуон баарын-суоҕун, ол курдук, транспорга накладнойу, ветеринарнай докумуону кэлбит табаары кытта тэҥнээн көрөбүт. Саха сиригэр эт үксүн массыынанан уонна самолетунан кэлэр. Чуолаан Дьокуускайга эт сүрүннээн массыынанан кэлэр. Эмиэ кууһунан атыылыыр базаларга, ыскылааттарга тиийэн, докумуоннарын, маркировкаларын табаар клеймотун кытта тэҥнээн көрөбүт. Өскөтүн докумуона барыта баар, сөп түбэһэр буоллаҕына, бу эт санитарнай, ветеринарнай экспертизаны ааспыт, ирдэбилгэ эппиэттиир диэн буолар. Оттон эт аһы таһыы быраабылата кэһиллибит түгэнигэр, холобур, сайын айаннаан кэлэригэр рефрижератор алдьанан, өр кэмҥэ үлэлээбэккэ турдаҕына, уута сүүрбүт, ууллубут чинчилээх буоллаҕына, табаары атыыга ыытары тохтотон, Иркутскайга эбэтэр Дьокуускайдааҕы республиканскай ветеринарнай чинчийэр лабораторияҕа ыытабыт. Манна эт туох-баар микробиология аналиһын барытын ааһар. Ыарыыны көбүтэр бактерия, микроорганизмнар, палочкалар уо.д.а. көстүбэтэхтэринэ, көҥүл атыыга тахсар. Ол гынан баран эт ирбит буоллаҕына, ис-үөс ыарыытын көбүтэр микроорганизмнар баар буолааччылар. Оччоҕо бу партия эт атыыга барара тохтотуллар».

Быйыл кэлии эт хаачыстыбата хайдаҕый?

Тамара Владимировна этэринэн, быйылгы туругунан, кэлии эт хаачыстыбатыгар санитарнай нуорманы кэһии улахан суох. “Ол курдук, 9 ый устата уопсайа 7226 партия кэлбититтэн, 26469 тонна эт көрүллүбүтүттэн, 60 тонната тутуллан бэрэбиэркэни ааспыта уонна атыыга барыан сөптөөҕө дакаастаммыта. Оттон 200 тонна эт экспертиза көрдөрүүтүнэн, санитарнай нуормаҕа кэһиилээх буолан, кыыл-сүөл аһылыгар анаммыта. Холобур, Нерюнгрига туппут эппит саһыл ферматыгар утаарыллыбыта».
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр “Россельхознадзор” управлениетын салайааччытын эбээһинэһин толорооччу Петр Петров этэринэн, ”бэйэбит бородууксуйабытыгар хонтуруолу кэлии эккэ курдук дьаныһан оҥорбоппут. Арай, чуолаан биирдиилээн «санитарнай нуорманы уонна атыы-эргиэн быраабылатын көрөргүтүгэр көрдөһөбүн” диэн үҥсүү киирдэҕинэ, биһиги ветеринарнай салаабыт тиийэн, бородууксуйаны барытын бэрэбиэркэлиир, оттон сайабылыанньаҕа ханнык эрэ бородуукта буортуйбут, болдьоҕо ааспыт диэн суруллубут буоллаҕына, ол эрэ бородууксуйа чопчу хонтуруолланар”.

 

Саха сиригэр Москваттан, Новосибирскайтан, Санкт-Петербург куораттан элбэх эт кэлэр. Итиэннэ Приморскай кыраайтан, Калужскай уобаластан, Приморьеттан, Хабаровскайтан эти хото аҕалаллар. Маны таһынан тас дойдуттан эмиэ ыыталлар.

Өлбөт мэҥэ уутуттан эрэ бэтэрэнэн сыаналаах

Былырыыҥҥы сыаналары ылан көрдөххө, быйыл да улахан уларыйыы суох курдук. Ол курдук, быһа холоон:
Сибиинньэ этэ – 4 мөһөөх, аҥар­дас куҥ өттө – 550 солкуобай;
Ынах этэ – 4 мөһөөх, миэстэтинэн талан атыылаһар дьон 5 мөһөөххө дылы сыанаҕа ылыан сөп;
Убаһа этэ – 5-тэн 7 мөһөөххө дылы;
Ынах тыла – 6 мөһөөх;
Саха биир таптыыр аһа – харта киилэтэ 500 мөһөөх;
Оттон убаһа быарын курдук биир бастыҥ деликатес – 2500 солкуобай!

Эт сыаната хаһан эмэ чэпчиэ дуо?

Хотугулуу-Илиҥҥи феде­­ральнай университет Үп-экэниэмикэ үнүс­­түүтүн Үп уонна баан дьыалатын кафед­ратын доцена Лидия Ушницкая маннык быһаарар: «Быйыл эт сыаната былырыыҥҥы көрдөрүүттэн чэпчиирэ саарбах. Сүөһүлээх-астаах киһи дьиэ кэргэнин дохуота итинтэн тутулуктаах буоллаҕа дии. Ол иһин дьон чэпчэкигэ биэрбэт. Сүрүн ороскуоттара сүөһү аһылыгар барар, итиэннэ ГСМ (горюче-смазочные материалы) сыаната күн-түүн ыарыы турар – уматыга суох сүөһүнү ииппэккин: оттуургар, тиэйтэрэргэр, бэл, балбаах да состороргор тырааныспара суох ырааппаккын».
Итиэннэ 240 хонугу быһа сүөһүҥ хотоҥҥо турар, уулуур, күҥҥэ иккитэ аһыыр, маны ааһан, үлэтэ: саах таһыыта, көрүүтэ-истиитэ манан аҕай буолбатах. Сүөһүм идэһэ буолуор дылы, кырата, үс-түөрт сыл иитиэхпин наада. Онон Лидия Елисеевна эт сыаната чэпчээбэтэ оруннаах диэн сыана билиҥҥи туругун кытта сөпсөһөр. «Арай, быар, харта, хаан курдук бородууксуйа сыаната олоҕо суох үрдүк дии саныыбын», — диэн чопчулуур.

Кэлии эт сыаната икки бүк чэпчэки

Үгүстэр кэлии эт сыанатыгар тирэнэллэр. Дьокуускайга атын регионнартан аҕалыллыбыт эти 250 солкуобайга да булуохха сөп. Оччотугар тоҕо бэйэ бородууксуйата сиэри таһынан сыанаҕа атыыланар?
Лидия Елисеевна: «Билбэт киһи кэлии этинэн да олоруон сөп. Ол эрээри бэйэ этэ оннооҕор иҥэмтэлээҕин, миинэ барарын билэр киһи бэйэ киэнин ордороро чуолкай.

Кэлии эт миинэ да барбат, эрэһиинэни ыстыыр тэҥэ буолааччы. Ол биллэн турар, сүөһү тугу аһаабытыттан тутулуктаах. Арассыыйа улахан хаһаайыстыбалара сүөһү аһылыгар бэлэм битэмииннэммит аһы буккуйаллар, соломо, комбикорм, жмых (подсолнух арыытын оҥорон таһаарар тэрилтэттэн тобох бородууксуйа) сиэтэллэр. Ити эт амтаныгар дьайыыта улахан».

ГМО туһунан

ГМО (генно-модифицированный организм) – анаан-минээн үүнээйи, эбэтэр тыыннаах эттик ДНК-тыгар бэйэтигэр суох атын гены эбии ааттанар. Бастаан ГМО үүнээйи үрдүк көрдөрүүнү биэрдин диэн туттуллубута. Онтон маннык бородууксуйа үгүс буортулааҕын, доруобуйаҕа араас мөлтөх кэһиигэ тиэрдэрин билэн, ГМО-бородууктаҕа ураты сыһыан үөскээтэ.

Лидия Ушницкая этэринэн, «ГМО диэни дьон-сэргэ иһиттэр эрэ, дьаахханар буолбут эбит буоллаҕына, уруккута 1930-с сылларга ССРС генетика өттүгэр чинчийиини оҥорууга бастакы миэстэлээх дойду буоларын аҕыйах киһи билэрэ буолуо. Николай Вавилов диэн биолог аан дойду үрдүнэн генно-модифицированнай араас көрүҥү мунньубута. Аҥардас сэлиэһинэй 40 арааһа баара бэлиэтэнэр».
Аны туран, экономистар бэлиэтээһиннэринэн, маннык бородууксуйаттан букатын аккаастанар экономика өттүнэн барыһа суох – бастатан туран, дохуот ылар бигэ турукпут кэһиллэр, иккиһинэн, сүөһү-ас аһылыгын чэпчэки сыанаҕа булар уустугурар. Маны таһынан, ГМО көмөтүнэн араас эмп буолар үүнээйилэри үөскэтиэххэ сөп.
Биллэн турар, атыыла­һааччы сөбүлүүр этин талара бэйэтин бырааба.
«Ол да буоллар саха амтаннаах аска үөрэммит. Оннооҕор нууччалар убаһа этин ордорор буолан эрэллэр. Баһыттан атаҕар дылы ыраас, туох да састааба буккуллубатах, ГМО-та суох эт былдьаһыкка сылдьар. Санаан да көрдөххө, ити атыыга кэлэр куурусса буутун ылан көрүөх. Бу дьиҥнээх генно-модифицированнай бородуукта буолар. Ханнык да көтөр, сэттэтэ да аһат, итинник үлүгэр үллэ улааппата чахчы», – диэн Лидия Елисеевна түмүктүүр. Итиэннэ кини эти күһүн атыылаһыахха наада диэн сүбэлиир, кыһынын сыаната ыарыыр. Тоҕо диэтэххэ, үгүс өттүгэр дьон хайы-үйэ кыстыыр этин хааччынан олорор.

Кэлии эт туһунан санаа араас

Уяндина Сметанина, дьиэ хаһаайката. “Биһиги дьиэ кэргэн хаһыс да сылын эти Бурятияттан аҕалтаран кыһыны туоруубут. Оннооҕор тыаҕа дьоммор атыылаһан ыытабын. Киилэтэ 320 солкуобай. Амтанын да ордоробун, миинэ барымтыа, сыалаах уонна сымнаҕас. Дьоммут Чурапчыттан ыыппыт эттэрэ олус кытаанах буолааччы, иҥиирэ-ситиитэ бэрт. Ол иһин кэлии эти быдан ордоробун. Силгэтин да буһардахха, сып-сымнаҕас буолар – бу тииһэ-уоһа суох дьоҥҥо, оҕо сииригэр олус үчүгэй. Арааһа, эккэ анаммыт боруода сүөһү этэ буолан, киһи сииригэр табыгастаах быһыылаах. Мин санаабар, айылҕалара да сымнаһыар. Биһиги курдук кыһыны-быһа тоҥор-хатар, сайынын тигиирдээн сүүрэр сүөһү курдук буолуо дуо».

Александр Местников, урбаанньыт. “Биһиги бэйэбит сүөһүлээхпит-астаахпыт. Сыл аайы идэһэ туттабыт. Эт атыыласпыт диэн суох. Куораттааҕы аймахтарбыт кэлии эти ылааччылар. Амур, Алтай этин сирэллэр этэ. Кэлин Бурятия этин хайгыыллар. Миэстэнэн атыылаһаллар. Биһиги эппитигэр, сураҕа туга эрэ маарынныыр үһү. Ол Бурятияҕа олус улахан фермалаахтар үһү. Бэйэҥ тиийэн, хаама сылдьар сүөһүттэн сөбүлүү көрбүккүн ыйдыҥ да, тута сүүскэ охсон, астаан-үөллээн биэрэллэр дииллэр.

Игорь Дьячковскай, ДьУоКХ үлэһитэ. «Бэйэм эппин ордорорум чуолкай. Уонна кэлии эти ылымаҥ диэм этэ. Тугу былаан атыылыыллара биллибэт. Итиэннэ бэйэ дьонун өйөөҥ. Сорох тыа дьоно онон эрэ хамнастанан олорор”.

Ирина Ханды.