Профессор Алексеев сөптөөх боппуруоһу туруорсар

Профессор Анатолий Афанасьевич Алек­сеев «Ил Түмэн» хаһыат кэрэспэдьиэнигэр 2019 с. от ыйыгар биэрбит интервьютугар сүнньүнэн сөптөөх боппуруоһу көтөҕөр. Ол курдук Сэбээн Күөл, о.э. таба иитиитинэн уонна булдунан дьарыктанан олорбут эбээн биир улахан Лабыҥха нэһилиэгэ, атыттар даҕаны билиҥҥи бириэмэҕэ Аартыка суонатыгар киирэллэрэ хайаан да наадалаах.

Ханна барытыгар сиэрдээх буолуу баар буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биир дьарыктаах, олоххо биир үгэстэрдээх, итэҕэллээх, тыллаах, култуурунай төрүттээх уруулуу норуоту (түгэс, ломуут эбээннэрин) аҥардаан сир-маар икки ардыгар быһан хаалларар олус сүөргү буолуоҕа. Оттон экэнэмиичэскэй өттүнэн ырытан көрдөххө, кини этэрин курдук, Сэбээн Күөл, Сиэгэн Күөл уонна Батамаай сэлиэнньэлэрин киллэрэн туран, балтараа тыһыынча нэһилиэнньэлээх саҥа нассынаалынай оройуону тэрийэр элбэх ороскуоттааҕынан быһаарыллара ыарахаттардаах буолуоҕа. Онуоха сөбүлэһээччи да баара саарбах. Оттон Эбээн Бытантай нассынаалынай оройуона Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик сылларыгар тэриллэригэр нэһилиэнньэтин ахсаана үс аҥаар тыһыынча кэриҥэ этэ. Аҥардас оройуонун киинигэр Баатаҕай Алыытыгар тыһыынча сэттэ сүүстэн тахсар ахсааннаах нэһилиэнньэ олороро. Оччолорго биһиги урукку Саккырыыр нассынаалынай оройуонун 1984–1988 сс. чөлүгэр түһэрэри туруорсар кэммитигэр оройуон Сэбээн Күөллүүн түөрт тыһыынчаттан тахса, оттон уруккутун курдук Сиэгэн Күөлү, Батамаайы киллэрэн туран биэс тыһыынча нэһилиэнньэлээх буолуохтаах этэ. Онон төрүт дьарыга – тыа хаһаайыстыбата, ылар сирэ-уота, баайа-дуола билиҥҥи нассынаалынай оройуонтан  икки төгүлгэ чугаһыыр кэриҥэ элбэх буолуохтаах этэ.

Анатолий Афанасьевич би­һикки оччотооҕу кэмҥэ – 1988 с. муус устар ый саҥатыгар кэпсэппит баҕа санаабыт туолбута буоллар билигин – 2019 с. Аартыка суонатыгар билиҥҥи Саккырыыр сирэ кэҥээн, өрөспүүбүлүкэҕэ баар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар олорор оройуоннарыттан нэһилиэнньэтинэн да, дьарыктанар төрүт баайынан да, уопсай сирин киэҥинэн да биир улахан оройуон буолан киирбит буолуо этэ. Хомойуохпут иһин, ол туолбатаҕа. Кэбээйи оройкуомун уонна «Кировскай» сопхуос оччотооҕу салалталарын, олохтоох сорох дьон-сэргэ ырааҕы көрбөт сыһыаннара мэһэйдэһиилэринэн, атын да биричиинэлэр сабыдыалларынан өрөспүүбүлүкэни салайар баартыйа обкуома атыннык дьаһайбыта.

Арай билигин Сэбээн Күөл, Сиэгэн Күөл, Батамаай нэһилиэктэрин бары өттүнэн инники диэки сайдар олохторун быһаарар инниттэн, бу аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар олорор түөлбэлэрэ Аартыка суо­натыгар киириэхтээхтэринэн сибээстээн, ону быһаарыы табыгастаах барыйаанынан, мин санаабар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана (Баһылыга), Бырабыыталыстыбата уонна Ил Түмэнэ урукку Саккырыыр оройуонун чэрчитинэн сирин-уотун уонна нэһилиэнньэтин, ол эбэтэр Эбээн Бытантай оройуонугар Сэбээн Күөлү, Сиэгэн Күөлү, Батамаайы холбоон туран, оройуону улаатыннарары быһаараллара сөбө буолуо. Бу маны туруорсар ордук табыгастаах уонна сөптөөх буолуо этэ дии саныыбын.

Дьэ, оннук түбэлтэҕэ уларытан тэрийии экэниэмикэтин сүрүн ороскуота салалтаны хааччыйыыга буолбакка, сүнньүнэн социальнай боппуруостары быһаарыыга уонна улааппыт оройуоҥҥа сөптөөх коммуникацияны олохтооһуҥҥа туһаайылларынан эрэ уратылаах буолуоҕун сөп. Онно сүрүн ороскуот оройуон кииниттэн, Баатаҕай Алыыта – Дьарҕаалаах – Буора Күөлэ – Сэбээн Күолэ суолларын оҥоруу, оттон Дьокуускайтан Батамаай, Сиэгэн Күөлэ хайалаах, тарыҥнаах маршрутунан сири көннөрөн Сүрүн Күөлгэ эбэтэр Сэбээн Күөлгэ дылы кыһыҥҥы массыына суолун арыйыыга барыа. Сүрүн Күөлтэн Сэбээн Күөлгэ дылы күөллэр муустарын устун ырааҕа суох сир. Оттон Сүрүн Күөлгэ дылы хайалаах маршрут көннөрөн оҥорорго табыгастаах. Өссө Сэбээн Күөл бөһүөлэгин хоту өттүгэр, чугаһыгар турар бытархай таастаах көнө намыһах сис тааска Дьокуускай – Саккырыыр маршрутунан дьону уонна таһаҕаһы тиэйэр сөмөлүөттэр түһэн ааһалларыгар балаһаны (аэродрому) оҥоруу табыгастаах буолуоҕун сөп этэ.

Дьэ, оччоҕо ити нэһилиэктэр олохторун наадатын хааччыйар коммуникация толору баар буолуоҕа. Ол барыта нэһилиэнньэ экэниэмикэ, олох-дьаһах, суол-иис, сибээс, тыл-өс, култуура, духуобунас, үөрэх-иитии, эт-хаан өттүнэн сайдыытын, хаадырынан, матырыйаалынан, тиэхиньикэнэн хааччыйыыга, туттуу таһымын үрдэтиигэ сүрүн төһүү буолуоҕа.

Оччолорго биһиги оннук сыаллаах инники олох бэрэспэктиибэтин учуоттаан урукку оройуону чөлүгэр түһэрэри туруорсубуппут. Ону Сойуус салалтата өйөөбүтүн үрдүнэн өрөспүүбүлүкэ боппуруоһу ситэтэ суох аҥардаан быһаарбыта. Биһиги, туруорсааччылар, санаабытын обкуом салалтата, кини хамыыһыйата истэ да, кэпсэтэ да, ыйыта да барбатахтара. Буруйдаах дьоҥҥо курдук сыһыаннаахтара. Уопсай тэрээһинтэн туораппыттара. Ол содулунан хойутаан да буоллар бу боппуруос эргиллэн кэлэрэ бириэмэ көрдөбүлэ буолла бадахтаах. Онон маныаха улахан эрэмньи туолуута билиҥҥи өрөспүүбүлүкэбит салалтатыттан эрэ тутулуктаах буолла быһыылаах.

Оттон Сэбээн Күөлгэ таба ахсаанын элбэтии боппуруоһа тыа хаһаайыстыбатын Министиэристибэтэ тустаах оройуону кытта сүбэлэһиилэриттэн сибээстээх диэн ааҕабын.

В.Горохов,

СӨ судаарыстыбаннай сулууспатын бэтэрээнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «В.И.Ленин 100 сааһын бэлиэтээн.Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл, СӨ «Гражданскай килбиэн» бэлиэтин, «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээл, СӨ Бырабыыталыстыбатын Грамотатын, атын элбэх мэтээллэр, бэлиэлэр кавалердара, Эбээн Бытантай нассынаалынай уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарын бочуоттаах гражданина, улуус 1995–2000 сс. баһылыга.