Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга саҥалыы сыһыан наада дуо?

Төһө да сайдыылаах ХХI үйэҕэ олордорбут, тыа хаһаайыстыбата ханнык баҕарар судаарыстыба стратегическай тирэҕинэн, кытыы сир олохтоохторо норуот сүмэтинэн буолалларын умнуо суохтаахпыт. Киһи доруобуйата аһылыгыттан улахан тутулуктаах. Тыа хаһаайыстыбата судаарыстыбаттан өйөммөтөҕүнэ, доруобуйабыт алларыйарыгар тиийэр.

Бу тыын суолталаах салаа тула, «2012-2020 сс. тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун, аһын-үөлүн ырыынагын сүрүннээһин» диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырагырааматын олоххо киириитин хаамыытын туһунан» тиэмэҕэ сэтинньи 13 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ бырабыыталыстыба чааһа ыытылынна. Тэрээһини парламент аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин салайан ыытта. Бырабыыталыстыба чааһыгар норуот депутаттара Юрий Николаев, Алексей Еремеев, Василий Местников, Михаил Гуляев, Алена Атласова, Руслан Федотов, Евгений Кожухов, Иван Слепцов, Семен Никитин, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, экономика миниистирэ Майя Данилова, министерстволар, биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, улуустар тыа хаһаайыстыбатыгар управлениеларын салайааччылара кыттыыны ыллылар.

Бу  бырагырааматтан үгүс   тутулуктаах

Бырабыыталыстыба чааһа аһыллыытыгар парламент аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин тустаах докумуон биир саамай дьүүллэһиллэрин, кини хайдах үбүлэнэриттэн үгүс тутулуктааҕын бэлиэтээтэ. Бу судаарыстыбаннай бырагырааматтан тыа сирэ эрэ буолбакка, куораттарбыт, ол иһигэр Дьокуускай олоҕо-дьаһаҕа эмиэ тутулуктааҕын этиэм этэ. Ол курдук, олохтоох хаачыстыбалаах  бородууксуйа төһөнөн дэлэйэр да, үөһэ этэн аһарбытым курдук, доруобуйа да тупсар, олох-дьаһах таһыма үрдүүр.

Сүрүн дакылааты тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов оҥордо. 2012-2018 сыллары хабан туран, тустаах судаарыстыбаннай бырагыраама өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан үбүлэниитэ 66,7 млрд солк. тэҥнэспит. Ити сууматтан 68% тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга туһуламмыт. Федеральнай бюджеттан 7 млрд солк. курдук үп көрүллүбүт. Итинтэн 40% тыа сирин-уотун сайыннарыыга тыырыллыбыт.  

Тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыы тус сыаллаах федеральнай бырагырааматын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэбитигэр 3 тыһыынча олорор дьиэ тутуллубут, биир кэлим тутуу сэттэ бырайыага олоххо киллэриллибит. Сүүрбэ биир нэһилиэнньэлээх пууҥҥа барыта 48 (438 км) уу, 230 км гаас ситимнэрэ тардыллыбыттар, 4 оскуола, 22 ФАП тутуллан, үлэҕэ киирбит.

Миниистир ити сылларга бааһынай хаһаайыстыбалар уонна урбаанньыттар тыа хаһаайыстыбатыгар оҥорбут баалабай бородууксуйалара 4,6 млрд солкуобайтан 7 млрд солкуобайга диэри улааппытын бэлиэтээтэ.

Тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһа таарыллар буолла да, ааҕааччыны сүөһү, сылгы уонна таба ахсаана интэриэһиргэтэрэ биллэн турар. Хомойуох иһин, саха омугун уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар дьарыктара, сүөһүнү уонна табаны иитии таҥнары түспүт. Ол курдук, 2012 сыллаахха Сахабыт сиригэр 215 067 хороҕор муостаах баар эбит буоллаҕына, 2018 сыллаахха ити сыыппара 183 468 тэҥнэспит. Оттон таба ахсаана 191 070-тан 146 585-кэ түспүт. Ол оннугар сыспай сиэллээх ахсаана элбээн биэрбит. Ол курдук, 2012 сыллаахха 169 715 сылгылаах эбит буоллахпытына, 2018 сылга ити сыыппара 177 967-ҕа тиийбит. Сибиинньэ ахсаана эмиэ таҥнары түспүт.

Тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыы тус сыаллаах федеральнай бырагырааматын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэбитигэр 3 тыһыынча олорор дьиэ тутуллубут, биир кэлим тутуу сэттэ бырайыага олоххо киллэриллибит. Сүүрбэ биир нэһилиэнньэлээх пууҥҥа барыта 48 (438 км) уу, 230 км гаас ситимнэрэ тардыллыбыттар, 4 оскуола, 22 ФАП тутуллан, үлэҕэ киирбит.

Сайыннарыы диэнтэн туттунар сөп дуо?

Мантан да сиэттэрэн буолуо, бырабыыталыстыба чааһыгар норуот депутата Алексей Еремеев тустаах докумуону киһи хайдах даҕаны гынан сайыннарыы бырагыраамата диэн ааттыан табыллыбатын, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр диэххэ сөбүн туһунан эттэ. Кырдьык, көрдөрүүлэр үгүс өттүлэрэ таҥнары түһэ турар буоллахтарына, ким барыта «сайыннарыы» диэн тылтан туттунара оруннаах курдук.

Олунньуга Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн тиэмэҕэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общественнай-консультативнай Сүбэ аан бастакы мунньаҕа буолбутун ааҕааччылар өйдүүр буолуохтааххыт. Онно Госдума депутата Федот Тумусов тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһиҥҥэ саҥалыы сыһыан наадатын туһунан этэн турардаах. Ол курдук:

— Тыа сиригэр ыал бэйэтин бэйэтэ этинэн, үүтүнэн, сүөһү ииттинэн хааччынарын иһин судаарыстыба хамнас төлүөхтээх. Сүөһү төбөтүнэн. Холобур, биэс киһилээх ыалга сылга нуорма быһыытынан 435 киилэ эт, 1200 лиитэрэ үүт ирдэниллэр. Ол сылга 228 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Тыаҕа быһа холоон, нэһилиэнньэ 30% кэриҥэ киһи олорор. Оччотугар бюджеттан 3 млрд солк. тиксиэхтээх. Барыта тыа хаһаайыстыбатыгар 10 млрд солк. кэриҥэ тиксэрин аахтахха, ити кыра суума. Этэрим курдук, тыа сирин үбүлээһин саҥа ньымата олоххо киирдэҕинэ, өй-санаа түргэнник уларыйыаҕа. Оччотугар куорат дьоно кытта сүөһүлэнэ, сылгылана сатыахтара, — диэн этиитин үгүстэр биһирии истибиттэрэ.

Парламентарий өссө ыал ордорунар үүттэрин-эттэрин судаарыстыбаҕа туттараннар, эбии дохуот оҥостуохтарын сөптөөҕүн бэлиэтээбитэ. Кырдьык, маннык дьаһанарбыт буоллар, сүөһү ахсаана биллэрдик элбиэ, өбүгэлэрбит үгэстэрэ салҕаныа, тыа сиригэр олохсуйуу элбиэ эбитэ буолуо…

Бородууксуйаны оҥорооччулар астымматтар

Депутаттар дакылаатчыкка үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Депутат Руслан Федотов быйыл Амма улууһа туорахтаах култуураны үүннэриигэ чыпчаал түмүгү ситиспитин бэлиэтээтэ. Кини тустаах министерство итини батарыыга уонна бааһынайдарга транспордарын ороскуотун оһоруналларыгар туох үлэни ыытарын интэриэһиргээтэ.

Парламентарий Алена Атласова үлэлиир-хамсыыр саастаах дьон тыа сириттэн кииҥҥэ көһүүлэрин, урбанизация боппуруоһун таарыйда. Биллэрин курдук, кэлиҥҥи сылларга геополитика да өттүгэр ити саамай биир бөдөҥ кыһалҕанан буолара саарбаҕа суох. Алена Николаевна: «2012-2018 сылларга тыа сириттэн 5,5 тыһыынча киһи тыа сириттэн көһүүтэ — бу улахан сыыппара. Оттон Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтин ахсаана улаата турар. Көһөн кэлбит дьон кыайан үлэ булбаттар, оҕолоругар уһуйааҥҥа миэстэ суох буолар. Кыһалҕа бөҕөтүн көрсөллөр. Тыа сиригэр эдэр ыаллары уонна специалистары олорор дьиэнэн хааччыйыыга 2012  сыллаахха ити сыалга-сорукка 509 мөл. солк. көрүллүбүт. 2020 сылга тустаах бырагыраамаҕа көрүллэр үп 350 мөл. солк. аччаабыт. 150 мөл. солк. хаалбыт. Эдэр дьон тыа сиригэр олохсуйалларын туһуттан бу докумуону хос көрүү буолуо дуо, федеральнай бюджеттан эбии үп көрүллүө дуо? Специалистар олорор дьиэлээх буоллахтарына, биллэн турар, тыа сиригэр олохсуйа хаалыахтара», — диэн эттэ.

Депутат Михаил Гуляев тустаах бырагыраама үбүлэ­ниитигэр чуолкайдыыр ыйытыылары биэрдэ. Михаил Дмитриевич: «Хас сылын ахсын өрөспүүбүлүкэбит бюджетыттан тыа хаһаайыстыбатыгар 10 млрд солк. көрөбүт. Ол үрдүнэн  бородууксуйаны оҥорон таһаарааччылар, бааһынай хаһаайыстыбалар, тустаах салаа үлэһиттэрэ астымматтарын биллэрэллэр. Кинилэр тыа хаһаайыстыбата өйөммөтүн туһунан этэллэр», — диэн эттэ. Парламентарий саҥа ылыллар судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа итиннэ туох үлэ ыытыллыаҕын, саҥалыы сыһыан баар буолуоҕун туһунан ыйыталаста. Кини уматык сыаната үрдээбитинэн үүт атыыланар сыанатыгар ааҕыы-суоттааһын ыытыллыаҕын дуу, суоҕун дуу интэриэһиргээтэ. Парламентарий Василий Местников хоту сиргэ түүлээҕи бултааһын төрүт дьарыгынан буоларын бэлиэтээтэ. Кинилэр онтон дохуоттаныылара аҥаардас урбаанньыттартан эрэ тутулуктааҕын ыйда. Депутат килиэккэҕэ тутуллар түүлээх кыыллары иитии бырагыраамаҕа киириэ дуо диэн ыйыталаста. Кини итилэри таһынан балыктааһын боппуруоһун таарыйда.

Семен Никитин тустаах министерство эти соҕотуопкалааһыҥҥа туох үлэни ыытарын туһунан туоһуласта. Депутат Алексей Еремеев дьиҥ-чахчы тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар буоллахпытына, төһө үп-харчы көрүллэрэ наадатын туһунан ыйыталаста. Парламентарий Юрий Николаев аграрнай үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбит эдэр специалистар боппуруостарын таарыйда.

Депутат Елена Голомарева хоту улуустар, туһулаан Усуйаана оройуонун Уйаандьы национальнай нэһилиэгэр табаны кыайан атыыласпаттарын, министерство манна туох үлэни ыытарын интэриэһиргээтэ. Кини тыа хаһаайыстыбатын министерствота бу хайысхаҕа субсидиялааһын механизмын толкуйдуура наадатын ыйда.

Бырабыыталыстыба чааһын түмүгэр Андрей Находкин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголевка тустаах судаарыстыбаннай бырагыраама тула мунньах буоларын туһунан иһитиннэрдэ.

Бу мунньах түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылары үбүлээһиҥҥэ саҥалыы сыһыан наада буолбута ырылхайдык көстөн кэлэр. Эргэ халыыбынан салгыы үлэлээтэххэ, иннин диэки хамсааһын тахсыбатын ааспыт сыллар туоһулууллар.

Людмила НОГОВИЦЫНА