Үбүлээһинэ суох боломуочуйалар — харах баайыыта

Сүрүн сорук – тыа сиригэр олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйаларын көрүү

Быйылгы сылга киирэн баран, Ил Түмэн депутаттара, парламент аппараатын бэрэстэбиитэллэрэ өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар сырыылара, быыбардааччылары кытта көрсүһүүлэрэ хойунна. Ол курдук, кулун тутар 4-6 күннэригэр Ил Түмэн 3 сис кэмитиэтин бөлөҕө Бүлүү эҥэр улуустарыгар сылдьан кэллэ. Үс күн устата норуот депутаттара – олохтоох салайыныы боппуруостарыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, ыччат, физическэй культура уонна спорт дьыалаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев, депутат Геннадий Васильев, СӨ Ил Дарханын, Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатыттан, СӨ Үпкэ министиэристибэтиттэн эппиэттээх үлэһиттэр Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустарын депутаттарын, салалтатын, актыыбын кытта көрүстүлэр, мунньахтары ыыттылар уонна буоларын курдук объектарынан, тэрилтэлэринэн сылдьан олоҕу-дьаһаҕы кытта билистилэр, биирдиилээн дьону кытта кэпсэтэн, тыа сирин бүгүҥҥү боппуруостарын үөрэттилэр.

Сырыы сүрүн соруга – тыа сирин нэһилиэктэригэр олохтоох салайыныы боломуочуйаларын тыырыы, толоруу боппуруостарын көрүү.
Чопчулаан этэр буоллахха, бу сыл тохсунньу 19-23 күннэригэр эмиэ бу курдук маршрутунан Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев салалталаах өрөспүүбүлүкэ парламенын улахан делегацията сылдьан турардаах. Ол сырыы түмүгүнэн, Петр Васильевич киирбит боппуруостарынан, этиилэринэн, туруорсууларынан Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ уонна депутаттара анал бөлөҕүнэн кэлэн, сиһилии үөрэтэн барыахтара, салгыы ылсыһан, быһаарыылары ылынарга чопчу үлэлэһиэхтэрэ диэн сорук туруорбута. Онон да диэххэ сөп уонна тыа сирин, Бүлүү эҥэр улуустар депутаттарын, олохтоох салайыныы уорганнарын үлэлэрин кытта билсэн, туох-ханнык кыһалҕалаахтарын атах тэпсэн олорон, этэргэ дылы, миэстэтигэр көрөн, быһаарсыылара, кырдьыга да наадалаах дьыала.
Судаарыстыбаннай Мунньах үс кэмитиэтин көһө сылдьар сүбэ мунньахтара бары улуустар кииннэригэр ыытылыннылар, бу мунньахтарга нэһилиэктэр баһылыктара, улуустар, нэһилиэктэр сэбиэттэрин депутаттара, тэрилтэлэр салайааччылара, исписэлиистэр көхтөөхтүк кытыннылар.

Сүбэ мунньахтарга сүрүн иһитин­нэриини Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников оҥордо. Кини билигин тыа сиригэр олохтоох салайыныы боломуочуйаларын тыырсыыга баар боппуруостары миэстэтигэр дьону кытта сүбэлэһэн, дьүүллэһэн, 131 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр туһалаах, үлэлиир буолалларын курдук тэриниэхтээхпит диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Василий Александрович бу маннык Ил Түмэн 3 сис кэмитиэтинэн кэлэн, бары өттүнэн көрөн, сокуоҥҥа туох этиилэрдээхпитин дьүүллэһэрбит наадалаах уонна көдьүүстээх буолуоҕа диэтэ. Кэпсэтии кэмигэр сис кэмитиэттэр салайааччылара А.М. Находкин, М.Д. Гуляев эмиэ иһитиннэрии оҥорон, тыа сиригэр ханнык хайысхаларынан сайдыы суолларын тобулары билиһиннэрдилэр. Сүбэ мунньахтарга улуустар баһылыктара, депутаттар эмиэ элбэх боппуруостаах, этиилээх буоллулар.
Бу матырыйаалга сүнньүнэн Бүлүү бөлөх улуустарын депутаттарын, баһылыктарын олохтоох салайыныыга ордук ханнык боппуруостар долгуталларын, туруорсалларын билиһиннэрэбит. Тоҕо диэтэргит, тыа сирин дьонун-сэргэтин туруорсуута – норуот инникигэ сайдыытын, кэскилгэ дьулуһуутун кэрэһитэ.

Сунтаар: боломуочуйалар булгуччу үбүлэниэхтээхтэр

Сунтаар улууһугар сүбэ мунньаҕы улуус баһылыга Анатолий Григорьев салайан ыытта. Тыл этиитигэр, бастатан туран, баһылыктар, депутаттар билигин олохтоох салайыныыга боломуочуйалары толорууга үбүлээһин кырыымчыгын уонна бюджеты тыырыыга саҥа методология киириитинэн, өйдөммөт балаһыанньа тахсара быһаарыллыан наада диэн туруорустулар.

Холобура, хочуолунайынан ититиигэ кэмчилээһин, ороскуоту аччатыы бырагырааматынан үлэлэспит нэһилиэктэр, билигин бюджеты тыырыыга саҥа көннөрүү коэффициенынан ааҕыллан, төттөрүтүн ороскуоттаах нэһилиэктэртэн аҕыйах үбүлээһини ылар буолбуттар. Салгыы, культура эйгэтин нэһилиэктэр таһымнарыгар хаалларан, уларытымыахха наада, тоҕо диэтэргит, билигин киирээри турар уларытыы нэһилиэктэргэ охсуулаах буолуон сөп дииллэр. 2019-2020 сылларга Сунтаар улууһугар быыбар буоларынан сибээстээн, сокуон ирдэбилинэн, бу быыһык кэмҥэ боломуочуйаларга уларытыылары киллэрэри тохтоторго туруорустулар.
Нэһилиэктэр баһылыктара тыа хаһаайыстыбатыгар боломуочуйа баар курдук эрээри, чопчулааһына суох, судургу биир дьайыылаах үлэлээһин диэн тылларынан быһаарыллан турар, тэрийии, үбүлээһини оҥоруу эҥин диэн суох, онон уустуга элбэх диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр. Оттон “тыа хаһаайыстыбата нэһилиэктэргэ олохтоохтор дохуот киллэринэр, төрүт дьарыкпыт, тыын боппуруоспут буолар. Сорох түгэҥҥэ, дьоммутугар көмөлөһөргө сокуону кэһэн туран үлэлиир курдук буоллубут. Аны, тыа сирин нэһилиэктэригэр уопсайа 38 боломуочуйа баарыттан, 13 федеральнай боломуочуйаны толорууну суут-сокуон уорганнара, борокуруор кыраҕытык кэтииллэр. Ити боломуочуйалары олохтоох салайыныы уорганнара булгуччу толоруохтааххыт диэн ирдииллэр. Ону толорорго аны үбүлээһин суох буолан, дохуот киирбэтиттэн, толорботоххут диэн предписание оҥороннор, ыстарааптан тахсыбат буолан эрэбит” диэн эттилэр. “ Биир улахан кыһалҕанан сири бас билии буолла. Билигин сири бас билии боппуруоһа улуус боломуочуйатыгар киирэн, нэһилиэктэр улаханнык олуйтаран олоробут. Бу биир саамай кыһалҕалаах боппуруоспутунан буолар, онон сокуоннарга уларытыылары киллэриэххэ наада” диэн боротокуолга этии быһыытынан киллэрдилэр. Олох хаамыытынан дьон өллөҕүнэ-сүттэҕинэ, араас биричиинэнэн бэрэбиэркэни ыытыыга, экпертизаҕа илдьиигэ, харайыыга, сорох түгэҥҥэ тиһэх суолугар атаарыы барыта нэһилиэк дьаһалтатыгар сүктэриллэр. Итинник курдук кыра нэһилиэктэр кыһалҕалара элбэх, ол билиҥҥи сокуоннарга учуоттаммат, ситэри көрүллүбэт. Сиэйэ нэһилиэгин баһылыгын солбуйаач­чы Александр Романов боломуочуйалары толорууга 2019 сылга бюджеттан үбүлээһин аҕыйаан, 1 мөл. 735 тыһ. солк. эрэ көрүллэн, ити этиллэр бары боломуочуйалары толоруу ыараата диэн холобурдаан, өрөспүүбүлүкэ парламена, депутаттар ураты болҕомтолоругар ылалларыгар ыҥырда.

Көрсүһүү бүтэһигэр улуус баһылыга Анатолий Григорьев олохтоох салайы­ныы уорганнарын боломуочуйаларын толорууга үгүс проблема үөскээн иһэринэн, билигин хаттаан көрүүгэ ырытан дьүүллэһии, кэпсэтии тахсара саамай сөптөөх диэтэ. Онуоха Арассыыйа үрдүнэн национальнай бырайыактары олоххо киллэрии салҕана турарын таба туһанан, тыа сиригэр анаан туспа бырайыак оҥорон, нэһилиэктэрбитин көмүскүөххэ, дьоҥҥо олорор, үлэлиир, дохуот киллэринэр усулуобуйатын тэрийэр, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга батарыы, атыы, эргиэн өттүгэр сөптөөх сокуоннары ылынар наадатын ыйда. Онно Ил Түмэн атын сирдэртэн, омук дойдуларыттан киирэр бородууксуйаны атыылааһын, эргинии өттүгэр хааччахтааһыны олохтуохтаах диэн этии киллэрдэ. Салгыы бу этиилэр аны кулун тутар ый 29 күнүгэр ыытыллар олохтоох салайыныы уорганнарын сийиэстэригэр көрүллэн, наадалаах сокуоннар ылыллалларыгар олук уурдулар диэн түмүктээтэ. Сунтаарга ыытыллыбыт сүбэ мунньах кыттыылаахтара олохтоох салайыныы уорганнарыгар боломуочуйа сүнньүнэн оннунан хаалан, көннөрүүлэри киллэриэххэ, чопчулуохха, үбүлээһини чуолкайдаан, ыйан, кэмигэр көрүөххэ диэн сүбэлэстилэр.

Норуот депутаттара Сунтаарга улуус киинигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо олимпийскай резервэтин оскуолатыгар сылдьан манеж, интернат хапытаалынай өрөмүөнүн, Сунтаардааҕы спорт оскуолатыгар саҥа объегы тутуу боппуруостарын билистилэр. Кириэстээх нэһилиэгэр “Кириэстээх” ТХПК аатырбыт ыанньыксыта, Үлэ Албан Аата уордьан толору кавалера Владимир Африканович Михайлов салайар ферматыгар, Сунтаарга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин граннарын ылан саҥа база туттубут Николаев Дмитрий (КФХ), Семенов Станислав ( КФХ) хаһаайыстыбаларыгар сырыттылар. Салгыы, күн иккис аҥарыгар Ньурба улууһугар айаннаан иһэн, Сунтаар Күндэйэ нэһилиэгэр өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ үлэлээх, кооперациялааһыҥҥа көдьүүстээх хамсааһыны таһаарбыт Розалия Алимпиевна Иванова салалтатынан биир соруктаахтык үлэлиир “Сырдык аартык”, “Тускул” хаһаайыстыбаларын ферматыгар, үүт бородууксуйатын астыыр, оҥорон таһаарар базатыгар үлэ хаамыытын билистилэр. Күндэйэҕэ Борис Егоров аатынан олохтоох орто оскуолаҕа көрсүһүү билигин үөрэхтээһин ситимигэр тахса турар уларыйыылары кытта ыкса ситимнээх буолла. Оскуола директора Маргарита Иванова, Ил Түмэн депутаттарыгар саҥа киллэриллээри турар “бюджетнай модельнай расписание” диэн уларытыы бырайыага тыа сирин оскуолаларыгар улахан охсууну оҥоруо диэн дьиксинэрин эттэ.

Ньурба: олохтоох салайыныы саҥа таһымҥа тахсара уолдьаста

Ньурба улууһугар үлэ кулун тутар 5 күнүгэр сарсыарда Октябрьскай (Антоновка) нэһилиэгиттэн уонна Ньурба куоратын Убайаан микрооройуонуттан саҕаланна. Октябрьскай нэһилиэккэ депутаттар “Бэс Атах” ТХПК коллективын кытта көрүстүлэр, үлэ-хамнас хайдах баран иһэрин билистилэр. Онтон салгыы Антоновка орто оскуолатын территориятыгар тутуллуохтаах улахан спорт комплексын бастакы сыбаайатын туруоруу үөрүүлээх тэрээһинигэр ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан сырыттылар. Спорткомплексы тутар “Барт-строй” ПСФ ХЭТ дириэктэрэ Семен Капитонов үөрүүлээх миитиҥҥэ бу тутуу 2019 сыл ахсынньы ыйыгар үлэҕэ киириэҕэ диэн эрэннэрдэ. Манна Ил Түмэн аатыттан эҕэрдэ тылы Ньурбатааҕы быыбардыыр уокуруктан депутат, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева эттэ уонна салгыы сүбэ мунньахха кыттыыны ылла. Убайаан микрооройуонугар тутулла турар спорт саалатын “Гарант-строй” ХЭТ түмүктээн эрэр, объект бу ыйга үлэҕэ киириэхтээх диэн дириэктэр Осип Николаев депутаттарга эрэннэрдэ. Бу спорт саалата улаата турар микрооройуон олохтоохторугар ананан тутуллар.

Улуус дьаһалтатын аактабай саалатыгар ыытыллыбыт сүбэ мунньаҕы Ньурба улууһун баһылыга Алексей Иннокентьев уонна улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев салайан ыыттылар. Ол курдук Сергей Иванович, Ил Түмэн бу сылга иккиһин улахан делегациянан кэлэн улууска миэстэтигэр балаһыанньаны билсэрэ, депутаттар, нэһилиэктэр баһылыктарын үлэлэрин-хамнастарын үөрэтэн көрөрө олус наадалаах диэтэ уонна кэпсэтиигэ бары кыттыһан, санааларбытын, кыһалҕаларбытын этэн, салгыы сийиэскэ бэйэбит боппуруостарбытын чопчулаан киллэриэххэ диэн ыҥырда.
Ол курдук кэпсэтиигэ дьон санааларын этиннилэр. Дьиикимдэ нэһилиэгин баһылыга Варвара Сухаринова: “Миэстэтигэр бородууксуйаны оҥорон таһаарааччылары кытта үлэлииргэ табыгастаах буоларын туһугар нэһилиэк таһымынан үүт сүбсидиятын эбии көрөр балаһыанньаны олохтуохха”. Мария Семенова, Ньурбачаан баһылыга: “Нэһилиэктэргэ сири, күөллэри бас билиини быһаарар уорганнар, тэрилтэлэр бас билии туһунан быраабы биэрэллэригэр нэһилиэк баһылыгын эрдэттэн билиһиннэрэн, салгыы сөбүлэһии быһыытынан үлэлиир процедураны олохтуохха”. Семен Корякин, Октябрьскай нэһилиэк баһылыга: «Уһук Илин гектар туһунан сокуон ылыллыбыта 5 сыл буолан эрэр. Үгүстэр ылан баран туһаммакка тураллар, онон нэһилиэктэргэ төттөрү кэлэр балаһыанньалаах». Леонид Ушканов, Бордоҥ нэһилиэгин баһылыга: “Ыраах нэһилиэктэргэ кыра авиацияны сайыннарыахха. Хорула, Маалыкай курдук нэһилиэктэргэ самолет түһэр былаһааккаларын тутарга көмө наада. Ону кытта сири-уоту тупсаран оҥорууга, кытаанах коммунальнай бөҕү харайыыга үбүлээһини көрүөххэ. НДФЛ нолуога нэһилиэктэргэ киириэн наада, билигин олох кыра бырыһыана эрэ киирэр ”. Ньургуйаана Михайлова, улуус Мунньаҕын депутата:“ Бэйэ дьарыктаахтары нолуок­тааһын туһунан сокуон киирдэ. Бу, дьиҥэр, бэйэбит туспутугар үлэлиэхтээх. Улууска, дьарыктаах дьоҥҥо бэйэлэригэр даҕаны. Регистрациялааһыны, хайысхаларын барытын киллэриэххэ наада. Манна Ил Түмэн сокуону үлэлэтиигэ өйөбүлэ наада. Улуустан дьон көһүүтэ баар, онно биир сүрүн биричиинэнэн экологиябыт туругун мөлтөөһүнэ буолар. Онуоха Бүлүү түөлбэтигэр үлэ усулуобуйатын тупсарыыга, ыччат идэ ылыытыгар анал бырагырааманы ылынар наада. Билигин бородууксуйаны батарыыга интернет приложениетын оҥорон, үлэлэтээри сылдьабыт”. Иннокентий Аммосов: “Бүлүү өрүһүн киртийиитинэн иһэр ууну ыраастыыр оборудованиены туруорууну, үлэлэтиини күүскэ туруоруохха наада. Модельнай бюджет диэн киириититтэн дьон айманар, үлэ миэстэтэ, хамнас боппуруостарыгар ити уларыйыы элбэх буккуурдаах буолуоҕа. Быраастары, учууталлары, исписэлиистэри тыа сиригэр үлэлэтии уустуктарданар. Уматык үрдээһинэ тыа сиригэр күүскэ охсор ”.

Улуус баһылыга Алексей Иннокентьев мунньаҕы түмүктүүр тылыгар: “Биһиги этиилэрбит барыта федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиэхтээхтэр, ол эрээри күүскэ туруорсуохтаахпыт, бары таһымҥа. Ордук билигин дойду үрдүнэн национальнай бырайыактар олоххо киирэ туралларынан сибээстээн. Биһиги судаарыстыбаннай-муниципальнай былаас диэн өйдөбүл биирин ылыныах тустаахпыт. Урукку кэм ааһан турар. Билигин бюджеты тыырыыга баар методика, нуормалыыр докумуоннар сороҕор утары үлэлииллэр. Тэҥнээн биэрэр үбүлээһин баар буолуохтаах, гранынан, субсидиялааһын программаларынан.

Муниципальнай сулууспаҕа, тыа сиригэр олохтоох салайыныы уорганнарыгар бэлэмнээх, уопуттаах кадрдар наадалар. Билигин хамнас кыра, көмүскэл суох, карьера иһин, ааһан иһэр дьон үлэлииллэрэ кистэл буолбатах. Ону кытта сулууспалаахтар биэнсийэлэрин хааччыллыыта кыччаан, нэһилиэк баһылыгар туруоруммат да буоллулар. Нэһилиэктэргэ юридическай, экономическай өттүнэн саҥалыы үлэлиир исписэлиистэр наадалар. Муниципальнай кадр политикатын атын таһымҥа таһаарарга сөп буолла. Олохтоох салайыныы ис кыаҕын туһаныахпытын наада, алларааттан инициативалар тахсан иһиэхтээхтэр. Онно биһиги Ил Түмэн маннык улуустарга кэлэн үлэлиир форматын туһаныахтаахпыт”, — диэн мустубут дьоҥҥо туһаайан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Түмүккэ Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников Ньурба улууһун депутаттарын, баһылыктарын иннигэр бииргэ үлэлээһин иһин махталын биллэрдэ уонна этиилэр түмүллэн, салгыы кулун тутарга Дьокуускайга ыытыллар сийиэс кэмигэр “төгүрүк остуол” тэриллэн, былаас бары салааларын, уорганнарын кытыннаран дьүүллэһии барыаҕа уонна резолюцияҕа киириэҕэ диэн туран, бары бииргэ ити этиилэрбитин салгыы кэхтибэккэ туруорсуоҕуҥ, олоххо киллэриэҕиҥ диэн ыҥырда.