Эдэрдэр тыа сиригэр хаһаайынныы сыһыан холобурун көрдөрөллөр

Николай Ефремов, «Горнай аһа» кэпэрэтиип салайааччыта:

— Николай, бу хайысханы сайыннарыы, атаҕар туруоруу саҥа саҕалыыр дьоҥҥо уустук буолуо?
— Биһиги Горнай аһа диэн ТХППК тэриммиппит биир сыл буолла. Бастаан баа­һынай хаһаайыстыбаларын уонна үүт туттарар чааһынай хаһаайыстыбалары кытта мунньахтаан, улууска оҥорон таһаарар кэпэрэтиип баар буолара наада диэн урукку кэпэрэтиип базатыгар тэрийбиттэрэ. Миигин директорынан анаабыттара. Бэйэм бастакы үөрэҕим технолог, иккиһим — экономист. Бу иннинэ 10 тахса сыл бу эйгэҕэ үлэлээбитим. Улуус конкурсун ааһаммыт ахсынньы ыйтан үлэлээн киирэн барбыппыт. Сүрүннээн үүттэн араас бородууксуйаны, арыы оҥоробут, уопсайа 18 үрүҥ ас көрүҥүн оҥорон атыыга таһаарабыт. Урукку кэпэрэтииптэр сүрүннээн куоракка илдьэн батараллар этэ, биһиги бэйэбит улууспутугар бородууксуйабытын атыылыыбыт. Сыллааҕы былааммыт – 3050 тонна үүт тутуохтаах этибит, былааммыт туолан эрэр. Онтон 1300 тоннатын бородууксуйа оҥорон таһаардыбыт уонна арыыга 60 тонна былааммытын 75 тоннанан аһары толордубут.

Биһиэхэ улуус 9 нэһилиэгэ бары киирэллэр, хас нэһилиэк аайы арыы оҥорор сыахтар бааллар, улуус киинигэр улахан пищекомбинат баар. Үүт харчыта быйыл арыый хойутаан кэллэ. Бэрдьигэстээххэ ирдэбилгэ эппиэттиир арыы оҥорон таһаарар сыах тутаарыбыт тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин куонкурсугар кыттыбыппыт. Бырайыакпытын ситиһиилээхтик көмүскээн 10 мөлүйүөннээх грант ылбыппыт. Арыы оҥорор сыах тэрилин Москваттан сакаастаан олоробут, бу күннэргэ кэлиэхтээх.
— 2018 сыл Саха Респуб­ликатыгар «Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун хааччыйыы» сылынан биллэриллэн турар. Хас үлэһиттээххитий?
— Биһиги билигин 72 үлэһиттээхпит, саҥа сыах үлэҕэ киирдэҕинэ эбии дьону ылан үлэнэн хааччыйар кыахтаныахпыт. Бу сыахпытыгар төгүрүк сыл устата сухой үүтүнэн эмиэ бородууксуйа оҥорон таһаарыахпыт. Упаковката хаачыстыбалаах, уһуннук хараллыан сөптөөх бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыахтаныахпыт. Манна олохтоох дьон үлэлиэхтэрэ. Маны таһынан килиэп оҥорон Бэрдьигэстээҕи таһынан өссө икки нэһилиэги хааччыйабыт. Оборудованиебыт эргэ, ону саҥардыбыт киһи диэн баҕа санаалаахпыт.
— Туох ыарахаттар баалларый?
— Биһиги сайыҥҥы би­риэмэҕэ бородууксуйабытын батарыыга уустуктары көрсөбүт. Арыыны оҥорон таһаарыы улахан барыһа суох да буоллар, сайыҥҥы өттүгэр үүт элбэх буолан арыылыырга күһэллэбит. Кыһыҥҥы өттүгэр үүт аһылык хамаҕатык барар, сайын үүт элбэх буолан нэһилиэнньэ ирдэбилэ түһэн хаалар. Манна 40 тонналаах холодильниктаахпыт, сорҕотун куоракка “Сахаагропродукт” тэрилтэтигэр уурабыт. Манна урукку заготовитель улахан булуустаах, ону сөргүтэр санаалаахпыт. Бастакы сылбыт буолан ыарахаттар син биир баал­лар, урукку иэстэр ыйана сылдьаллар, олору төлөһөн бүтэрэн эрэбит. Өйөбүл баар буолан санаабытын түһэрбэппит.

— Инники былааҥҥыт?
— Бэрдьигэстээххэ саҥа сыахпытын тутан киллэрэн сменаҕа 3 тоннаны оҥорон таһаарар гына үлэлэтэр былааннаахпыт. Биһиги бырайыакпыт уһун болдьохтоох, онон сыллата иккилии нэһилиэккэ арыы оҥорор сыахтарбытын саҥардар санаалаахпыт. Уонна биһиги 2018 сылга ыраах түгэх сытар нэһилиэкпитигэр арыы оҥорор сыахпыт базатыгар сыр оҥорон көрөөрү гынабыт. Бу нэһилиэккэ суола-ииһэ уустук, аҥардас арыыны оҥорон таһаараллара барыһа суох, ол иһин мини-сыах туруорар былааннаахпыт.
— Эдэр дьоҥҥо туох баҕа санааҕын тиэрдиэҥ этэй? Билигин тыа сирин өрө тардыы, бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны улаатыннарыы политиката күүскэ бара турар.
— Мин ЯГСХА технолог идэтигэр үөрэммитим. Үөрэхпин бүтэрэн бараммын эмиэ куораттан барыах санаам кэлбэт этэ. Үс сылга диэн дуогабарынан кэлэн баран дойдубар хаалбытым. Тэҥнээн көрдөххө, эдэр ыалларга билигин тыа сиригэр олорорго усулуобуйа баар буолла. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир буоллаххына дьиэ туттарга добуччу харчы көрүллэр. Бэйэ хаһаайыстыбатын тэриниигэ эмиэ өйөбүл күүһүрдэ. Биһиги 2008 сыллаахха субсидия ылан саҥа дьиэ туттан киирбиппит. Киэҥ-куоҥ бэйэ дьиэтэ, тыа сирин ыраас салгына, тус дьарык баар буоллаҕына тоҕо куоракка көһө сатыаххыный? Эдэр ыалга саамай кыһалҕата – олорор дьиэ. Уонна биир сүрдээх үчүгэй өйөбүл – үрдүк үөрэхтээх идэҕинэн үлэлиир специалист буоллаххына хамнаскар эбии 11-дии тыһыынчаны, орто үөрэхтээх буоллаххына 7-лии тыһ. тыа хаһаайыстыбатын министерствота төлүүр. Эдэр ыалга дьиэ-уот, үлэ, өйөбүл баар буоллаҕына кинилэр да тыа сириттэн бара сатаабаттар.

Ыспыраапка

Горнай улууһа сү­рүн­нээн тыа хаһаа­йысты­батынан дьарыктанан олорор улуус буолар. Манна тыһыынчаттан тахса дьиэ кэргэн бэйэ ха­һаа­йыстыбатын тутан олороллор, 120 бааһы­най уонна фермер ха­һаайыстыбата, 17 тыа тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, 4 сылгы уонна 2 таба иитиитинэн дьарыктанар кооператив бааллар. Улууска 7 тыһыынча ынах сүөһүнү, 7 тыһыынча кэриҥэ сылгыны, 176 сибиинньэни, 103 бизону иитэн туруораллар. Улуус иһинэн «Поддержка семейных животноводческих ферм» диэн анал программа оҥороннор үп-харчы көрдөрөн өйүүллэр эбит. Маны таһынан «Начинающий фермер» эдэр фермердэри өйүүр хайыс­ха бу улууска киэҥник тарҕаммыт.

Анатолий Осипов, «Горный мясопродукт» ТХППК салайаач­чыта:
— Биһиги икки сыллааҕыта ТХППК тэринэн үлэлии сылдьабыт уонна бэйэбит уруккаттан атыы-эргиэн эйгэтигэр чааһынай тэрилтэлээхпит. Сүрүн сыалбыт-сорукпут – ынах, сылгы, таба этиттэн бородууксуйаны оҥорон таһааран киэҥ эйгэҕэ атыыга таһаарыы. Ону таһынан олохтоох бааһынай, фермер хаһаайыстыбаларын түмэн кэпэрэтиип тэринэн бэйэ бородууксуйатын миэстэтигэр астаан-үөллээн билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоруу, элбэтии, хаһаайыстыбаларга өйөбүл буолуу.

Ол курдук, сүөһүнү би­лиҥҥи ирдэбил быһыытынан нэһилиэнньэттэн тутан, астаан, араас бородууксуйаны оҥорон нэһилиэнньэҕэ, тэрилтэлэргэ, куорат олохтоохторугар таһаарыы, батарыы. Соторутааҕыта саҥа убойнай сыах тутуллан үлэҕэ киирдэ, уонча хонуктааҕыта арыллыыта буолбута. Манна биһиги тыа хаһаайыстыбатын министерствотын программатыгар киирсэммит 60% кинилэр уйуммуттара, онтон хаалбытын бэйэбит тэрилтэбит төлөөн убойнай сыаҕы ылбыппыт. Бу сыах кыамтата — 10 төбө сүө­­һү­нү смена устата эттээн, астаан таһаарыахтаах. Маны таһынан эт аһылыктары астаан таһаарар сыахпыт эмиэ тутуллан бүттэ, көһө сылдьабыт. Бу эти астыыр сыахпытын сүрүннээн бэйэбит кыахпытынан уонна улуус көмөлөһөн туттубут. Биһиги экология өттүнэн ыраас, бэйэбит олохтоох аспытын миэс­тэтигэр астаан, упаковкалаан, дойду ырыынагар бары өттүнэн эппиэттиир кыахтаах, 25 көрүҥнээх араас эт аһылыгы нэһилиэнньэбитигэр, улуус тас өттүгэр эмиэ таһааран атыылыыр, батарар былааннаах ылыстыбыт.

Наталья ПОПОВА.