Кимий дииллэр, кини дииллэр, герой дииллэр…

Кини Саха сирин элбэх нэһилиэк­тэриттэн биирдэстэригэр олорор, тыа сирин бүппэт күннээҕи түбүгэр сылдьар, элбэх оҕону, сиэни иитии-такайыы кыһамньылаах, нэһилиэк биир тутаах ферматыгар ыанньыксыттыыр. Кырдьыга да, омос көрдөххө, үгүс дьахталлар итинник үлэлээн-хамнаан, олохторун тутан олордохторо. Ол гынан баран, кинини бары Герой дииллэр.

Бу күннэргэ Амма улууһун олохтоохторо бэркэ өрө көтөҕүллэн олороллор – биллиилээх ыанньыксыт, герой-ийэ Аграфена Егоровна Сутакова өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит “Саха  сирин  киэн туттуута” интерактивнай куоластааһын куонкуруһун  “Тыа хаһаайыстыбатын бастыҥа” диэн номинациятыгар кыайыылааҕынан таҕыста. Биир киһиэхэ бүттүүн норуот  ытыктабылын, билиниитин ылыы туһугар эмиэ улахан ситиһии, кыайыы буоллаҕа. Санаан да көрдөххө, ити барыта тутатына кэлбэт.   Олох тургутар эндирдэрин туораан,  бүтэр уһуга көстүбэт үлэни-хамнаһы өрө тутан, иннин диэки дьүккүйэн иһэр буоллахха эрэ. Ону да тулуйан, чиэскин-ааккын сүтэрбэккэ баран иһэр буоллаххына.

Ийэ буолуу —туохха да бэриллибэт соҕотох дьол  

Хайа да омук ийэлэр баар буолан чэчириир, сайдар, кэскиллээх буолар. Саха норуота ийэлэрбит сылаас тыыннарынан, кинилэр олоххо дьулуурдарынан, мындырдарынан, тапталларынан баччаҕа диэри һай-һат диэн омук быһыытынан сириэдийэн, аал уоппутун оттунан, алаһа дьиэбитин арчылаан, киэҥ сирбитин-уоппутун араҥаччылаан олордохпут.  “Саха дьахтар таҥаралаах” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Аграфена Егоровна дьылҕатын, кырдьыга да, саха чулуу дьахтарын, күн-күбэй ийэтин үтүө холобурун быһыытынан сыаналыахха сөп. Кини соҕотох бэйэтэ, Дьылҕа хаан ыйааҕынан, Аан Алахчын хотун дьаһалынан  11 оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, иитэн, атахтарыгар туруортаан, улаатыннаран, биир-биирдэрин  сылаас илиититтэн чыычаах оҕолорун курдук  орто дойду киэҥ аартыгар көччөх гынан көтүппүт Ийэ буолар. Ол – кини оҕолорун туһугар утуйбатах түүннэрэ, бүппэтэх түбүктэрэ уонна ону кытта, бу орто дойдуга кыыс буолан кэлбит аналын сиэрдээхтик толорбут чиэһэ, дьахтар киһи сэмэй үөрүүтэ, эбэ быһыытынан туораттан харыстыыр, бүөбэйдиир, туохха да бэриллибэт соҕотох дьоло.

—Араппыай аҥардас үлэһит эрэ буолбатах. Кини 11 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүт Герой-ийэ буолар. Эмдэй-сэмдэй улааппыт оҕолор бука бары ийэлэригэр күүс-көмө буолбуттара. Кэргэнинээн Юрий Ивановичтыын ыал буолбуттара кэлэр сылга 50 сыла туолуохтаах этэ (2012 сыллаахха — автор). Ыарахан ыарыы ыал аҕатын соторутааҕыта орто дойдуттан букатыннаахтык илдьэ барбыта. Кинилэр дуруусканан холбостоллор да, бэрт эйэлээхтик олорон кэлбиттэрэ. Бу оҕолор кэлэр быалара тартаҕа буолуо, кэлэн кэпсэппиттэригэр сөбүлэһэн холбоспуппут, — диир Араппыай. Билигин оҕолор бары улаатан үлэ-хамнас дьоно ( “Иһирэх тылынан” ыстатыйа, Наталья Бубякина. “Амма олоҕо” хаһыат № , 2012 с.). Кини кэргэнинээн Юрий Ивановичтыын оҕолорун төрөтөн, бүөбэйдээн киһи гыммыт дьулуурдара билигин уон оччонон кэҥээн, тэнийэн, Амма улууһун, саха омугун сарсыҥҥытын, кэскилин түстэһэ сылдьар дьон буолаллар.   Ол курдук улахан уол Егор Амма улууһун депутаттарын сэбиэтигэр специалистыыр, Мария пенсиятыгар, сиэнин көрөр. Иван Бөтүҥҥэ “Зернопродукт” тэрилтэтигэр тырахтарыыстыыр, Илья билигин Бөтүҥҥэ баһаарынай чааска суоппардыыр. Сардаана эбии үөрэхтээһин учуутала идэлээх, талааннаах иистэнньэҥ, Юрий тутуунан дьарыктанар. Саргылаана бэйэтэ массыыналаах, такси сулууспатын арынан үлэлэтэр,  Ньургуйаана Бөтүҥҥэ “Күөх ыллык” реабилитациялыыр кииҥҥэ санитарка. Надежда фармацевтиканан дьарыктанар. Груня — педиатр, лор-быраас. Кыралара Михаил шиномонтажка слесардыы сылдьар. Дьоллоох эбэ билигин 30 сиэннэнэн, 18 хос сиэннэнэн,  норуоппут  сүрүн баайын — саханы үксэппит сүдү оруоллаах күн күбэй ийэ.

Ыанньыксытынан 64 сыл

Аграфена Егоровна  Амма улууһун Алтан нэһилиэгэр 1938 сыллаахха төрөөбүтэ. Ийэтэ суох, аҥардас аҕатыгар иитиллибитэ. Онон тулаайах аҥардаах, ийэ иһирэх тапталын билбэккэ улааппыта.

— Ынах синньин Араппыай аан бастаан 9 саастааҕар туппута. Дьукаахтаһан олорор Стручкова Елизавета Васильевна диэн ыанньыксыкка көмөлөһөн ынах этэрэн биэрэрэ. Кырачаан кыыс ыанньыксыкка сорук-боллур буолан быстах үлэни толороро. Аҕата кыыһын үөрэттэрэ сатаабатаҕа. Алтаҥҥа 6-с кылааһы бүтэрбитин кэнниттэн, дьиэҕэ-уокка көмөлөһөөччү оҥорбута. Дьиҥинэн, үөрэҕэр үчүгэй этэ. Оскуола директора үөрэн дии сатаан кэбиспитэ да, аҕата буолбатаҕа. Онон быраас буолуон баҕарар кыысчаан санныгар  дьиэ ис-тас үлэтэ барыта сүктэриллибитэ. 14-15 сааһыттан бастаан ньирэй көрөөччүнэн саҕалаан, 17 сааһыгар ыанньыксыттыы барбыта. Үлэ киниискэтин 16 сааһыгар ылбыта (“Иһирэх тылынан” ыстатыйа). Аграфена Егоровна билигин да “Бөтүҥ” ТХПК ферматыгар ыанньыксыттыы сылдьарын аахтахха, бу  64 сыл тухары кини төһөлөөх элбэх үүтү ыабыта буолуой?! Үчүгэй орто ыанньыксыт көрдөрүүтүнэн сирдэттэххэ, ортотунан биирдии ынахтан сылга 1800 лиитэрэ ыаммытынан ааҕан, биир ыанньыксыкка 20 ынах тиксэринэн төгүллээтэххэ, биир сылга  36 тонна тахсар. Ону 64 сылга төгүллээтэххэ 2304 тонна буолар!

Үлэ киһини киэргэтэр диэн бэрт дириҥ суолталаах бэргэн этии бу биһиги геройбутугар анаан этиллибит курдук. Ханна да, хаһан да кини биир үлэтигэр — ыанньыксытыгар бэриниилээх киһи, аны бэриллибит сорудаҕы, былааны толорботоҕо да диэн суоҕа. Ыанньыксыт үлэтин тыа сиригэр үөскээбит саха барыта билэр – ааранан киһи тохтообот үлэтэ. Киһиттэн элбэҕи эрэйэр, сүөһүнү, ынаҕы таптыыр, күннэри кыһаллар, бүгүрү үлэһит эрэ кыайар үлэтэ.

— Саамай муҥутуурдук 3000-тан тахса лиитэрэ үүтү  ыы сылдьыбытым.  Үлэлээбитим тухары тириэрдиллибит сорудаҕы куруутун толорорум, — диэн этэр Аграфена Егоровна. Этэргэ диэри, ыанньыксыттаабытын тухары элбэх слеттарга сырытта ини, сылдьыбата ини. “Пятилетка ударнига” бэлиэни хас да төгүл ылбыта.  Сааһыран да баран эдэрдэргэ иннин биэрбэт. Ол курдук, холобура, 2005,  2008 сылларга “Бастыҥ ыанньыксыт”, 2005 с.   “Бастыҥ тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ”,  2010 сыллаахха республикаҕа ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ “Бастыҥ массыынанан ыаһын оператора” ааттар хаһаайыннара. Онтон 1995 сыл Сутаковтар дьиэ кэргэттэригэр улахан үөрүүнү аҕалбыта. Ол курдук, ийэлэрэ тыа хаһаайыстыбатыгар бастыҥ көрдөрүүлэрин иһин СР Государственнай бириэмийэтин лауреатын үрдүк аатын сүкпүтэ. 2003 сыллаахха СР Тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин аатын ылбыта. Онтон 2008 сыллаахха  Амма улууһун Бочуоттаах гражданина буолбута. Ол эрээри аан бастаан үлэлээн ылбыт Хайҕал грамотатын олус күндүтүк саныыр уонна бэрт кичэллээхтик уура сылдьар.

Өссө мин оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына Араппыай “Призводственнай үөрэхтээһин” диэн уруокпутугар кэлэн көрсүһүү оҥорбута. Онно: “Оҕолоор, үлэни таптааҥ. Үлэ диэн чиэс, үлэ – хайҕал”, — диэн эппитин олох умнубаппын. Кини ол этиитин бэйэтэ чиэстээхтик толорон кэллэ. Ыанньыксыт курдук элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр үлэҕэ үйэ аҥарыттан ордук кэмҥэ үлэлээн, киһи үлэттэн дьоллонорун толору дакаастаата. Араппыай көннөрү күннээҕи хамнас аахсар эрэ үлэни толорор курдук үлэлээбэт. Ынахтарыгар чугас дьонугар курдук сыһыаннаһан бэрт эйэҕэстик “оҕолорум” диэн ааттыыр. “Оҕолорбор от биэрэбин, оҕолорум ахтыбыт аҕай буолаллар” диэн этэр. 52 хонуктаах уоппускатын кэмигэр дьэ тэһийбэккэ өлүү буолар. “Уоппускам аҥарыттан ынахтарбын ахтан барабын. Хайдах эрэ сылдьаллар диэн буолар. Ыксыыбын аҕай. Кинилэр да миигин ахтыбыт буолаллар. Атаҕым тыаһын иһиттилэр да, тилигирэһэ түһээччилэр, барахсаттар”, — диэн Араппыай сирэйдиин-харахтыын сырдыыр (“Иһирэх тылынан” ыстатыйа).

Герой  феноменын холобурдаан

Аграфена Егоровна билигин 80 сааһын да аастар, олоҕун анаабыт үлэтигэр – ыанньыксытынан үлэлиир, биһиги кэпсэтэр түгэммитигэр ферматыгар ынахтарын ыы сылдьара. 2012 сыл ыам ыйын 3 күнүгэр Москва Кремлигэр оччотооҕу Россия Президенэ Дмитрий  Медведевтэн Аҕа дойду иннигэр үтүөтүн иһин киниэхэ IV  степеннээх уордьаны туттарыы туһунан элбэхтик суруллан турар. Кырдьыга, сахалыы таҥастаах, сахалыы тыл эппитэ, барахсан, үтүө киһи үтүөтэ батыһа сылдьар буоллаҕа!  Онно президентэн биир көрдөһүүлээхпин диэн дойдутугар саҥа ферманы туттарыахха наада, онно көмөлөс диэн тылын ылыннаран турардаах. Ол баҕа санаата туолан, былырыын 2017 с. Бөтүҥҥэ  2 саҥа хотон тутуллан үлэҕэ киирбитин,   “бэлиэ киһи олохтуур ситимэ салҕааһыннаах, үктэммит сирэ үтүөлээх буолар” эбит диэн көрүөххэ сөп.

Биһиги геройбут туһунан суруйуулар да, телевидение да биэриилэрэ тахсаллар. 11 оҕону төрөппүт, ииппит, улаатыннарбыт, үөрэхтээбит  ийэ, олоҕун тухары ыанньыксыттаабыт, билигин 80 сааһын аастар да, таптыыр ынахтарыттан арахсар санаата  суох киһи олоххо тапталын, дьулуурун, кыаҕын көрдөрөр ураты феноменын үөрэтиэххэ сөп этэ. Биһиги геройбут Аграфена Егоровна олоххо ситиһиитэ барыбытыгар үтүө холобур буола турдун!