Тыа сиригэр урбаан сайдыыта кэскиллээх дуо?

Төҥүлү федеральнай трасса аартыгар турар буолан манна урбаан сайдыыта балайда тэтимнээхтик барар уонна нэһилиэк сүрүннээн кэлэр-барар айанньыттарга, туристарга өҥөнү оҥорор хайысханы сайыннаран үлэлии олороро харахха быраҕыллар.
Форум үлэтэ саҥа бизнес-киин иһинэн ыаллыы сытар Тумул нэһилиэгэр саҥа тутуллубут «Ыччат уонна предпринимательство» дьиэтин арыллыытын үөрүүлээх түгэниттэн саҕаланна.
«Мэҥэ-Хаҥалас улууһа» МТ баһылыга Николай Старостин Тумулга сахалыы моһуоннаах тутуллубут киэҥ-куоҥ дьиэҕэ эдэр урбаанньыттар бэйэ дьыалатын арыналларыгар усулуобуйа тэриллибитин, бу кыра нэһилиэккэ 30-ча киһиэхэ үлэ миэстэтэ тахсыахтааҕын, маны таһынан Төҥүлүгэ айан дьонугар, туристарга араас өҥөлөрү оҥорор комплекс тутуллан бүтэн киирэн эрэрин көрдөрөн кэпсээтэ:
— Россия бастыҥ урбаанньыта, СР попечителларын Сэбиэтин анал бэлиэтин хаһаайына, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бочуоттаах мецената Иван Борисов манна ыччаттарга аналлаах туспа хос, массыына өрөмүөннүүр, туруорар өҥөнү оҥорорго туһунан гараж, гостиница, ыалдьыттары аһатар остолобуой, маҕаһыын, банно-прачечнай комплекс туттаран сотору үлэлэрин саҕалыахтара. Федеральнай трасса ааһар сирдэринэн маннык баасалар бааллара суоппардарга да, туристарга да олус табыгастаах. Дьон тохтоон, сынньанан, массыыналарын көрүнэн, суунан-тараанан ааһыахтара. Дьарыктаах буолуу сылыгар тыа сиригэр үлэ миэстэтин таһаарыыга хамсааһын бара турарын бэйэҕит көрдүгүт-иһиттигит. Инникитин ханнык саҥа хайысхалары арыйыахха сөбүн үөрэтэн, дьоммут-сэргэбит дьарыктаах буолуутугар өссө да күүс-көмө буола туруоххут диэн эрэнэбит.

СӨ инвестиционнай сайдыытын, туризм уонна предпринимательство министирин э.т. Максим Прокопьев:
— Бүгүҥҥү форумҥа биһиги бары мустан, төгүрүк остуолга утарыта көрсөн олорон тыа сиригэр урбаан уонна туризм сайдыытын тула улахан кэпсэтиилэр барыахтара. Манна тыа сиригэр урбааны сайыннарыыга туох ситиһии эбэтэр кыһалҕа баарын туһунан хардарыта туһалаах санаа атастаһыылаах «төгүрүк остуоллары» ыытыахпыт. Хайдах гынан, ханнык хайысханнан бэйэбит кыахпытынан үлэ миэстэтин таһааран олохпутун тупсарабыт, сайыннарабыт диэн кэскиллээх кэпсэтиилэр буолуохтара. Маннык хардарыта туһалаах санаа атастаһыыта инники үлэбитигэр, үлэни-хамнаһы сүрүннүүрбүгэр, баар кыһалҕалары Бырабыыталыстыба таһымыгар таһааран быһаарыыга улахан төһүү күүс буолуоҕа. Бизнес-кииннэр тыа сиригэр арыллан үлэ миэстэтин таһаараллара кэскиллээх уонна хайҕабыллаах. Маннык бары өттүнэн хааччыллыылаах комплекс арыллыыта туризм сайдыытыгар олук уурар, ол курдук бу айан суолунан Өймөкөөҥҥө – тымныы полюһа аатын сүгэр бөһүөлэккэ республикаттан эрэ буолбакка, дойду, аан дойду туристара айанныыр аартыктара буолар. Куоракка төннөн иһэн, тохтоон, сынньанан, күүс ылан ааһар сирдэрэ буоларынан сирэ-уота сүрдээх табыгастаах.
«Төҥүлү нэһилиэгэ» МТ баһылыга Гаврил Данилов маннык киэҥ далааһыннаах үлэлээх урбаанньыттар тыа сиригэр бааллара биһиэхэ улахан күүс-көмө буолар. Олохтоох салалта уонна предпринимателлэр бииргэ түмсэн хардарыта барыстаах салаалары өйөөн үлэлэтэрбит дьоҥҥо-сэргэҕэ, нэһилиэк сайдыытыгар улахан туһалаах. Холобур, нэһилиэнньэҕэ баанньык наада диэбиппитигэр Иван Иванович тута өйдөөн, өйөөн бу саҥа комплекс тутуллан үөрүүлээх арыллыытыгар кэлэн турабыт. Нэһилиэкпит сайдыытын, дьон тыа сиригэр үлэлээх буолуутун туһугар өссө да күүскэ үлэлиэхпит, былаан элбэх диэн махталын тиэртэ.

Иван Борисов, олохтоох урбаанньыт:
— СӨ Инвестиционнай сайдыытын уонна предпринимательство министерствотыгар бырайыак оҥорон гранҥа киирсибиппитин өйөөбүттэригэр уонна улуус дьаһалтата эбии харчы уган көмөлөспүтүгэр махталбын тиэрдэбин. Бу үпкэ бэйэм эмиэ эбэн-сабан бу улахан эбийиэктэр тутуллан ааннарын арыйдылар. Тула өттүттэн үп-харчы эрэ өттүнэн буолбакка, былаас өттүттэн түмсүү уонна көннөрү киһилии өйөбүл да баар буоллаҕына, онтон кынаттанан ханнык баҕарар баҕа санаа олоххо киириэн сөп. Миэхэ бу уустук кэмҥэ нэһилиэгим дьоно-сэргэтэ, ыччата үлэлээх, үптээх-харчылаах буолуулара – саамай улахан сыалым уонна үөрүүм буолар. Биһиги дьолбут диэн – федеральнай суолталаах улахан айан суолун аартыгар олорорбут буолар. Холобур, Магадаҥҥа ааһан эрэр дьонтон ханна баран иһэҕит диэн ыйыттахха ардыгар Алясканнан Америкаҕа баран иһэбит дииллэр. Ону биһиги сурах курдук истэр эбит буоллахпытына, хаһан эрэ аан дойду аартыга биһигиннэн ааһара кэскили, сайдыыны аҕалыа буоллаҕа. Урукку өттүгэр ааһар туристар хонор сир, музей көрдүүр этилэр, биһиги оннук кыахпыт суох этэ. Билигин хоннорор сир эрэ буолбакка, айан дьонугар араас өҥөнү оҥорор кыахтанныбыт диэн үөрэбит. Үөһээ өссө музей арыйар былааннаахпыт. Бу мин эрэ үлэм буолбатах, бары саба түһэн ылыстахпытына үүнүү-сайдыы хайаан да баар буолар. Төҥүлүбүт кэнники сылларга сүрдээҕин сайынна, 100% газ киириитэ дьон олоҕун сайдыы саҥа таһымыгар таһаарда.

Салгыы Төҥүлүгэ оҥорон таһаа­раач­чылар атыы-эргиэн быыстапкалара киэҥник тардыллан оҕуруот аһын эгэлгэтэ, хотугу тыйыс усулуобуйаҕа үүнэр үүнээйи арааһа, кылы кытта ыллатар маастардар араас оҥоһуктара, олохтоох тимир уустарын сахалыы быһахтара, батастара, үрүҥ көмүстэн уран оҥоһуктар тэлгэммиттэрэ форум ыалдьыттарын болҕомтолорун тарта.
Салгыы култуура киинигэр «Тыа сиригэр бизнес сайдыыта» форум үөрүүлээх арыллыыта буолла.

Ил Түмэн парламенын спикера Александр Жирков мустубут дьону форум арыллыытынан эҕэрдэлээн урбаан сайдыыта уустуктук барарын бэлиэтээтэ:
— Өрөспүүбүлүкэҕэ урбаан эйгэтин сайдыыта сүрдээх уустуктук барар. Манна сирбит-уоппут киэҥэ-улахана, тыйыс-тымныы айылҕата, суолбут-ииспит мөлтөҕө уонна нэһилиэнньэбит ахсаана аҕыйаҕа улахан мэһэйдэри үөскэтэллэр. Онон элбэх киһи олорор, чөкө сирдээх-уоттаах уонна табыгастаах суоллаах-иистээх дойдуларга тэҥнээтэххэ Саха сирин урбаанньыта үлэтин саҕалыаҕыттан улахан сүүйтэриигэ түбэһэр. Иккиһинэн, биһиэхэ урбаан култуурата ситэ олохсуйа илик, бу эйгэ син атын эйгэлэр курдук сүүһүнэн сылларынан олохсуйар. Манна оҥорон таһаарыыны, өҥөнү оҥорууну, атыыны-эргиэни сатыыр дьон эрэ буолбакка, нэһилиэнньэ өттүттэн ону туһаныыга эмиэ туһунан култуура олохсуйуон наада. Үсүһүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ кыра бизнеска киэҥ эйгэни хабар урбааны өссө олохсута иликпит. Билигин барыта үгэс буолбут үлэбит-хамнаспыт тула эргийэр. Саҥа сонун урбааны сайыннаран киэҥ эйгэҕэ, тас дойдуларга таһааран эргитии, сайыннарыы биһиэхэ өссө ситэ кыалла илик. Ити үс сүрүн харгыстар урбаанньыттан бэйэтиттэн улахан тутулуга суохтар, онон урбаан эйгэтин талар дьоннор бу улахан харгыстары туоруурга бэлэм, ааҕынан-суоттанан, атахпытыгар туруохпутун сөп эбит күүстээх санаалаах, дьулуурдаах дьон ситиһиилээх урбаанньыт буолаллар. Онон ити өттүгэр судаарыстыба, былаас, салалта туох хамсатыылаах көмөнү оҥоруон сөбүй диэҥҥэ төбөбүтүн үлэлэтиэхпитин наада. Бу маннык дьаһанар ордук, бу маннык көмөнү оҥорор көдьүүстээх диэн кэпсэтии бу форумҥа барыахтаах. Биһиэхэ былаас өттүттэн сүнньүнэн биир көрүҥүнэн өйөбүл баар – граннары тэрийии. Бу өттүгэр эмиэ ахсаанын, көрүҥүн элбэтэн, саҥа урбаан эйгэтигэр киирэн эрэр дьоннорго уһун кэмнээх өйөбүлү оҥорууга салалта болҕомтотун ууруохтаах. Манна өссө да ситэ дьаһана иликпит, бу биһиэхэ сүрүн сорук буолар. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун ыллахха, киин улуустарга бэйэлэрин табаардарын батарар эйгэлэрэ наһаа киэҥэ суох. Кинилэр сүрүн атыылаһааччылара өрүс нөҥүө олороллор, ырыынак сүрүн эйгэтэ Дьокуускай куораты тула эргийэр. Оттон бэйэбит испитигэр конкуренция сүрдээх улахан, ол тэрилтэни атаҕар кыайан туруорбат, туһанааччыта кыра буолан эргиирин ситэ ылар кыаҕа суох буолар. Билигин үгэстээх дьарык тула балайда киһи тоҕуоруһар уонна балайда үлэ барар кэскилэ баар. Ону тула билигин урбаан эйгэтэ, аһы-үөлү оҥорон таһаарааччылар эргиири ылаллара наада.

Иккиһинэн, мин санаабар, улахан промышленнай тэрилтэлэри, улахан производственнай холдиннары тула уонунан, сүүһүнэн бытархай тэрилтэлэр онтон ас-таҥас таһаарынан,били аарыма кыыл солууҕатыгар, кини кэнниттэн элбэх бытархай кыыл-сүөл аска тиксэрин курдук, бытархай, кыра урбаанньыттар онтон ас-таҥас таһаарынан, эргитэн бэйэлэригэр туһаны ылыахтарын сөп. Ити улахан тэрилтэлэри тула – алмаас, таас чох, нефть, көмүс эргимтэтигэр – Мирнэй, Алдан, Нерюнгри курдук куораттары тула хайаан да кыра, орто бизнес сайдыытыгар табыгастаах эйгэ үөскүүр. Оннук тэрилтэннэн киин улуустарга Аллараа Бэстээх буолар. Билигин причал тутуллан бүтэ илик, ол гынан баран бүгүҥҥү күҥҥэ мөлүйүөҥҥэ тиийэ тонна таһаҕаһы кини эргитэ турар. Кэскилигэр тимир суол тутуллан Дьокуускайга быһа ааһар түгэнигэр кини кыаҕын адьас толору ылара арыый да уустуктардаах буолуоҕа, сүнньүнэн таһаҕаһы салгыы тиэрдиигэ үлэлиэҕэ. Оттон тимир суол тутуута бытаарар түгэнигэр сүрүн базанан Бэстээхтээҕи причал буолуоҕа. Итиннэ кини бырайыактанар кыаҕа 6-7 мөлүйүөн тоннаҕа тиийэ билигин ааҕыллар. Онон ити тимир суолу, причалы, базаны тула үөскээбит логистиканы батыһа чугас эргинээҕилэр бизнеһы сайыннарыахтарын наада.
Үсүһүнэн, биһиэхэ саха дьонугар, саха ыччатыгар бизнеһынан үлүһүйүү, ити эйгэҕэ киирии тэтимэ бытаан. Атын сирдэрдээҕэр лаппа бытааннык киирэр. Ыарахантан чаҕыйыы баар быһыылаах, иккиһинэн күүскэ үлэлээһиҥҥэ үөрэтии, угуйуу мөлтөх буолан итиннэ эдэр дьон тардыһыылара сыппах соҕус. Биһиги арыый чэпчэки эйгэҕэ бара сатыыбыт. Оҥорон таһаарыы эйгэтигэр үлэлиир ыччат ахсаана Россия орто көрдөрүүтүнээҕэр биллэ намыһах. Онон биһиги бизнес сайдыытын, култууратын ыччакка төһө кыалларынан эрдэттэн киллэрэ, үөрэтэ сатыахтаахпыт.
Түмүкпэр этиэм этэ, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ биирдиилээн, бытархай бизнес сайдар. Кинилэр түмсүүгэ барыахтарын наадата сотору кэлиэҕэ, тоҕо дьиэтэргит бытархай хаһаайыстыбаннан олоруу үп-харчы эргийиитигэр хаһан баҕарар уустуктардаах буолар. Онон кинилэр кыттыһан, өйөһөн үлэлиир түгэннэрэ улам чугаһаан иһэр. Бу эйгэҕэ туох ыарахаттар баалларын билэбит. Ааспыт сылларга даҕаны Е.А.Борисов урбаанньыттары ыҥыран хас да төгүл улахан сүбэлэри оҥортоон тураллар. Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба иһинэн эмиэ сүбэ мунньахтар ыытыллаллар. Ол гынан баран билигин ити кэпсэтиилэри саҥа таһымҥа таһаарыахха наада, арыый олоххо чугаһатан, туһалаах, суолталаах өттүгэр, чопчу туох көмөнү оҥоруохха сөбүн ырытан туран. Ити өттүгэр үлэ барыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын э.т. А.С.Николаев программатыгар ити туһунан чопчу суруллубут. Учууталлар атырдьах ыйынааҕы сүбэ мунньахтарыгар кытта итини тула улахан кэпсэтии барбыта. Оҕону, ыччаты бу эйгэҕэ иитии туһунан эмиэ балайда күүскэ, чопчу сыал-сорук туруоран этиллибитэ. Бу форум иһинэн Майаҕа бизнес-инкубаторы, IT-технологиялары арыйыы эмиэ буолуохтаах. Бу хайысханы сайыннарыы дойдубут климатыттан, суола-ииһэ уустугуттан, дьоно аҕыйаҕыттан тутулуга суох үргүлдьү бизнес киэҥ эйгэтигэр, аан дойду таһымыгар тахсар кыаҕы биэрэринэн ыччаппытын бу эйгэни тула эрдэттэн бэлэмнээн таһаарарбыт биһиэхэ быдан барыстаах буолуоҕа. Оччотугар биһиги аҕыйах нэһилиэнньэлээхпит төттөрүтүн бу куйаар ситимин нөҥүө атын ньымаларынан бизнеска кыттарбытыгар улахан кыаҕы үөскэтэр. Манна мустубут дьоҥҥо хас биирдиигитигэр ситиһиини баҕарабын! Туруорбут сыалгытын халбаҥнаабакка ситиһэргэ тулуурдаах, дьулуурдаах буолуҥ!

Мантан салгыы семинардар, уопуттаах урбаанньыттар төгүрүк остуол тула олорон санаа атастаһыылара, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бизнес-инкубаторын, IT-технология киинин арыллыыта, тыа хаһаайыстыбатын салаатынан ханнык хайысханы сайыннарыы барыстааҕын, сыана быһыытыгар туох учуоттаныахтааҕын, бэйэ бородууксуйатын батарыыны хайдах гынан эйгэтин кэҥэтэбит, тыа сиригэр урбаан сайдыытын туох харгыстыырын эбэтэр көмөлөөҕүн, граннарга киирсиигэ туох учуоттанарын, бизнес-бырайыактары оҥорууга сүбэлэр, нолуок тула сүрдээх туһалаах кэпсэтиилэр буолан аастылар. Маны таһынан Августина Филиппова курдук улахан маастардар таҥаһы-сабы тигии технологиятыгар үөрэтэр маастар-кылаастары ыыттылар.