Ытык Табаҕа өлгөм быйаҥар хотуурдары кууһурҕаттылар

Быйыл Табаҕа Эбэтигэр от үүнүүтэ үчүгэйинэн сыаналанар. Эбэ тула урулуон бөҕөтүн бачыгыраччы баайбыттара Бүтэйдээхтиир тыраассаттан анаардахха, бэйэтэ биир ураты астыннарар көстүү. Оттон уу носуостара турар ыстаансыйатынан иһирдьэ түгэх уутун диэки киирдэххэ, күөх быйаҥ долгураҥа киһини эрэ сөхтөрөр гына өрө аспыт. Турар ынах көстүбэт ото. Хата, ону, өйдөөхтөрүн өйдөөх, уу отугар киирэ сатаабаттар. Батылыннахтарына, кинилэри онтон туох да ороон таһаарбатын айылҕаларынан сэрэйэн сырыттахтара.

Сүөһү саллар буоллаҕына, хотуурдаах икки атахтаах онтон симиттэн турбат. Уу ото төһө да эркин курдук хойуу буоллар, сымнаҕас буолан, оҕолор да кууһурҕаччы охсоллор. Улахан дьон туһунан этэ да барбаккын. Куһаҕана диэн, ууну чаллырҕаччы кэһэ сылдьан охсуоххун наада. Тулата кэм уута суохтуҥу.

От ыйын 7 күнүгэр табаҕалар ити баай быйаҥнаах Табаҕа диэн сирдэригэр ыраах-чугас нэһилиэктэр, улуустар хоннохтоох от охсооччуларын ыҥыртаан мустулар. 10 килэмиэтир эргимтэлээх Табаҕа уутун отугар хотуурдар ханнык да тыаһы кытары бутуйуллубат ураты тыастара кууһурҕаата. РСФСР тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Роман Дмитриевич Герасимов уонна судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх агронома Иосиф Петрович Брызгалов сырдык кэриэстэригэр анаммыт, кинилэр ааттарын-суолларын билиҥҥи көлүөнэҕэ санатар уонна үлэҕэ төрүт үгэстэрбитин тилиннэрэр, сөргүтэр, утумун салҕыыр сыаллаах-соруктаах күүлэй тэриллэн, бэртээхэй үлэ бырааһынньыга буолла.

Күүлэйи Тараҕай нэһилиэгин уонна улуус дьаһалталара, тыа хаһаа­йыстыбатын уонна успуорт, физкултуура управлениелара, улуустааҕы төрүт дьарыктар ассоциациялара сүбэлэрин холбоон тэрийэн ыыттылар. Бириистэринэн хааччыйыыга Майа сэлиэнньэтин дьаһалтата, үөрэх уонна дьиэ кэргэн, ыччат, капитальнай тутуу управлениелара, улуустааҕы муниципальнай баайы-дуолу салайыы кэмитиэтэ муниципальнай баайы-дуолу салайыы ааҕыныстыбатын кытары, урбаанньыт Роман Герасимов, Р.Д.Герасимов уонна И.П.Брызгалов чугас дьонноро, аймахтара, биирдиилээн дьон эмиэ кыттыстылар. Электрогенератор, “өйдөөх” тэлэбиисэр, чаанньык арааһа, духуопка оһох, пластик турбалары холбуур тэрил, куукуна иһитэ-хомуоһа курдук, онтон да атын бириистэр туруорулуннулар. Күүлэй тэрээһинин хара саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри «Урожай» уопсастыба улуустааҕы тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ, физкултуура уонна успуорт управлениетын исписэлииһэ Виталий Пестряков сүрүннээтэ. Учаастактары тыырыы, мээрэй үлэлэригэр сүрүннээччинэн тыа хаһаайыстыбатын управлениетын кылаабынай агронома Василий Бурнашев үлэлээтэ. Ас-үөл чааһыгар тэрийээччилэр кыһалла сатаабыттар. Күүлэйгэ кэлбиттэри барыларын ис миининэн босхо аһаттылар. Цистерналаах массыына кырааныттан суунар гына оҥорбуттар.

Тэрээһин үөрүүлээх аһыллыытын иннинэ, 30 миэтэрэҕэ хотуурунан түһүүгэ куоталаһыы ыытылынна. Барыта 11 киһи суруттаран кытынна. Түргэн от охсуута өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тутааччыта, Ил Түмэн дьокутаата Александр Афанасьевич Романов сырдык кэриэһигэр ананна. Ким төһө түргэнник уонна ыраастык охсон кэлбитинэн түмүктэр таһаарылыннылар. Маныаха, Нам улууһуттан кэлбит, биллэр от охсооччу Леонид Зырянов бириэмэтэ бастыҥ буолла: 1,14,93 мүнүүтэ. Матта олохтооҕо, улууспут биир бастыҥ от охсооччута Александр Протопопов 1,15,82 мүнүүтэнэн биэтэккэ кэллэ. Тойон Арыы отчута Иннокентий Тобонов бириэмэтинэн (1,40,05 мүнүүтэ) үһүс буолла. Күүлэйи күрэхтэһии тыынын киллэрэн аспыт хотуурдаахтарга А.А.Романов мөссүөнэ түспүт дьупулуома, бастаабыкка 10 (сэртипикээт), бириистээх миэстэлээхтэргэ 7 уонна 3 тыһыынча солкуобай уу харчынан туттарылыннылар.

Төрүт дьарык бырааһынньыгар Хаҥалас (6 киһи), Нам (2), Амма (3), Чурапчы (1) улуустарыттан эмиэ кэлэн кытыннылар. Улуус иһиттэн Майаттан 7, Мэлдьэхситтэн 7, Бөкөттөн, Маттаттан уонна Ороссолуодаттан 3-түү, Дойдуттан, Төхтүртэн, Павловскайтан уонна Табаҕаттан 1-дии киһи Табаҕа хойуу отугар хотуур ыллаттылар. Күүлэй саамай эдэр кыттааччыларынан Майа В.П.Ларионов аатынан оскуолатын алтыс, сэттис кылаастарын бүтэрбит уолаттар буоллулар. Кинилэри омукпут төрүт дьарыктарыгар, булка-алка, балыктааһыҥҥа, уһаныыга талааннаах педагог Дорҕоон Дохсун Ворогушин уһуйар, от-мас үлэтигэр сыһыарар. Күүлэйгэ уолаттарга көмөлөһүүгэ киниэхэ Филипп Лонгинов уонна өрөспүүбүлүкэ биллэр ырыаһыта Иннокентий Лебедев көмөлөстүлэр. Тэрээһин ытыктанар ыалдьыттарынан отчуттар сүбэһиттэрэ-амаһыттара Василий Окороков уонна биллиилээх сүүрүк Василий Уваровскай буоллулар. Күрэхтэһиигэ дьону, ыччаты көҕүлээн Намтан 72 саастаах, элбэх күүлэй кыттыылааҕа, өрөспүүбүлүкэ биир рекордсмен от охсооччута Ион Васильев, Табаҕа ытыктанар үлэһит киһитэ Дмитрий Слепцов, Чурапчыттан эмиэ биир кырдьаҕас от охсооччу, сүүрүк Спиридон Макаров кытта сылдьаллара бэлиэтэнэн этиллибитэ.

Күүлэй үөрүүлээх аһыллыытыгар ырыаһыт, алгысчыт Виталий Очиров алгыстаата. Ол кэннэ, икки ырыатын бэлэхтээтэ. Күүлэй дьонун Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, «Урожай» уопсастыба бочуоттаах бэрэссэдээтэлэ, Россия уонна Саха сирин физкултуураҕа уонна успуорка үтүөлээх үлэһитэ Прокопий Готовцев, улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Николай Цыпандин, Тараҕай нэһилиэгин баһылыга Гаврил Бурнашев уонна Майа сэлиэнньэтин баһылыга, улуустааҕы төрүт дьарыктар ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Тихонов эҕэрдэлээтилэр. Прокопий Готовцев, бастатан туран, тыа сирин төрүт дьарыктарын спортсменнарыгар болҕомто мөлтөөн эрэр кэмигэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун эрэ салалтата, дьоно-сэргэтэ төрүт үгэстэри өрө тутан, онуоха тэрээһиннэри тэрийэллэрин хайҕыы, махтана бэлиэтээтэ. Успуорт, төрүт дьарыктар бэтэрээннэрин ааттарыттан тылы Прокопий Андреев – Анньыыһыт Андреев ылла.

Барыта 50-тан тахса учаастак тыырыллыбыт этэ. Кыттааччылар остуолга кэлэн сэрэбиэйдэрин тартылар. Балаһыанньатынан, оҕолор уонна дьахталлар иккилии (0,2 гаа), эр дьон үстүү (0,3) чаас охсоллоругар бириэмэ бэрилиннэ. Бөлөхтөрүнэн арахсан күрэхтэстилэр. 13-15 саастаах уолаттар сэттиэ, 16-17 саастаах уолаттар иккиэ, 18-44 саастаах эр дьон эмиэ сэттиэ, 45-59 саастаах эр дьон бэһиэ, 60 уонна онтон аҕа саастаах эр дьон бэһиэ, 18-34 саастаах кыргыттар иккиэ, 39-49 саастаах дьахталлар төрдүө, 50 уонна онтон аҕа саастаах дьахталлар үһүө буолан хотуур туттулар. Түбэспит учаастактарыгар киириэхтэрин иннинэ аһыылларыгар чаас аҥаара хаалбыта. Ол оннугар, охсор сирдэригэр сылдьан сынньанан ылаллара, аһыыллара кытта, көҥүллэммитэ. Үрэх уҥуор эр дьоҥҥо балачча кураанах сирдэр түбэспиттэр этэ. Охсооччулар көмөлөһөөччүлэрин  — хотуур сытыылаан биэрээччилэрин, сүбэһиттэрин кытары учаастактарыгар үстүү хотууру сүгэн киирэн, ракетанан сигнал бэриллэрин кытта, охсубутунан бардылар. Улахан уулаах өттүгэр от охсо сылдьааччылары көрдөрбөтүн кэриэтэ этэ. От кытыытыгар чугаһаабыкка, утары охсон кэлбит биллиилээх от охсооччу Сардаана Окорокова тобугар тиийэр ууга охсо сылдьыбытын эттэ. Дорҕоон Дохсун икки уолун батыһа сылдьара, хотуурдарын таптайан биэрэр. Хоннохтоох охсооччулар биэстии эргиири оҥорбуттара биллэр. Сорохтор икки аҥаардыы, үстүү эргиирдэри оҥорор кэмнэригэр.

Түмүк таһаарыытын долгутуулаах түгэнэ үүнэн, кыайыылаахтары уонна бириистээх миэстэлээхтэри ааттаатылар. 13-15 саастаах уолаттарга Майаттан Эрсан Сыроватскай чөмпүйүөннээтэ. Сирин аҥаарын кэриҥин оҕуста (0,090 гаа). Мэлдьэхситтэн Ярослав Алексеев 0,072 уонна Майаттан Түмэн Афонскай 0,069 гаалары оҕустулар. Атын уолаттарга санаа көтөҕүү, көҕүлээһин бириистэрин туттартаатылар. 16-17 саастаахтарга Амма уола Тихон Тимофеев сирин балтараатыгар чугаһатта (0,134), оттон күрэстэһээччитэ, Ороссолуода ыччата Владимир Мохначевскай 0,128 гааны түмүгэр сурунна. 18-44 саастаах эр дьоҥҥо Леонид Зырянов сирин 2 чаас 19 мүнүүтэнэн бүтэрэн эмиэ бастаата. Арассыыйа чөмпүйүөнэ  Вячеслав Окороков 2 чаас 22 мүнүүтэнэн, Амматтан Авдей Тимофеев 2 чаас 27 мүнүүтэнэн охсон бүтэрдилэр. 45-59 саастаахтарга Александр Протопопов сирин барытын 2 чаас 40 мүнүүтэ 48 сөкүүндэнэн охсон бүтэрдэ. Хаҥаластан Кузьма Острелин 0,275 гааны уонна Мэлдьэхситтэн Василий Степанов 0,250 гааны оҕустулар. 60 уонна онтон аҕа саастаахтарга миэстэлэрин «үллэстиилэрэ» маннык буолла: Дойдуттан Афанасий Сивцев (2 чаас 20 мүнүүтэ оҕуста), Ион Васильев (0,271), Спиридон Макаров (0,271).

Дьахталларга 18-34 саастаахтарга Амматтан Евдокия Тимофеева 0,091, оттон Маттаттан Анна Протопопова 0,063 гаалары охсон таҕыстылар. 35-49 саастаах дьахталлартан кыайыылааҕынан Павловскайтан Надежда Авелева буолла (0,137). Иккис миэстэни Төхтүртэн Сардаана Окорокова (0,098) уонна үсүһү Ороссолуодаттан Мария Игнатьева (0,098) хааччыннылар. 50 уонна онтон аҕа саастаахтарга миэстэлэри үллэстии түмүгүнэн, Мэлдьэхситтэн Октябрина Шарина бастаата (0,080). Маттаттан Раиса Маркова иккис (0,035) уонна Бөкөттөн Любовь Саввина үһүс (0,034) буоллулар. Чөмпүйүөннэргэ 30-туу, призердарга 20-лии уонна 10-нуу тыһыынча солкуобай харчынан бириистэр көрүлүннүлэр.

Көхтөөх күүлэй түмүктэниитигэр улуус баһылыгын солбуйааччы Николай Цыпандин эһиилги күүлэйтэн саҕалаан 2-лии гааны быһан, хамаандаларынан күрэхтэһиннэрии былаана баарын иһитиннэрдэ, этиилэри киллэрэргэ ыҥырда.

Аркадий ИННОКЕНТЬЕВ,

Мэҥэ-Хаҥалас