Кимтэн да, туохтан да хаалсыбакка

Кэлэр сыл биир саамай чаҕылхай, үрдүк өрөгөйдөөх сабыытыйатынан, сэбиэскэй норуот 1941-1945 с с. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ситиспит Улуу Кыайыытын 75 сыла туолуута буолуоҕа.

Ол — кыайтарыы диэн тугун билбэтэх, онуоха-маныаха диэри ол туһунан төбөтүгэр оҕустаран  да көрбөтөх, аҥаардастыы айбардаабыт, басыыстыы Германия үҥэр эмэгэт оҥостубут Гитлерин кыайыылаах сэриилэрин, Москуба анныттан бэйэтин арҕаҕар төттөрү үүрэн илдьэн букатыннаахтык хампарытыы этэ.

Аан дойду Иккис сэриитэ сүрүннээн Сэбиэскэй Сойууһу утары, кини сиригэр-уотугар уһулуччу улахан урусхалланыылаахтык барбыта, сэбиэскэй норуот Улуу Кыайыыта историяҕа биллэ илик иэдээннээх сиэртибэнэн ситиһиллибитэ хаһан да, ханнык да мөккүөргэ туруо суоҕун курдуга. Биһиги, сэбиэскэй дьон, оннук бигэ санаалаах уонна халбаҥнаабат итэҕэллээх этибит.

Быһыы-майгы уларыйар. Аан дойду үһүс сэриитин, буолан баран, дьаадырынай сэриитин төлө тардыахтарын баҕалаах  иирээкилэр көстүөхтэрэ суоҕа диэн бигэргэтэр төрдүттэн кыаллыбата, адьас дьэҥкэ буолла. Ол эрээри, АХШ уонна Арҕаа дойдулар атын «ордук кыайыылаах» ньыманы салгыы туттарга суоттаналлар. Ол – Арассыыйа дьонун-сэргэтин өйүн-санаатын салгыы бутуйуу, буккуйуу, муннарыы. Тас өстөөх былыргы үйэлэртэн Арассыыйаны бастаан батаһынан, онтон буусканан, кэлин тааҥканан сэриилии сатаан баран, бу хойут чахчы «кыайыылаах» ньыманы булла. Өй-санаа бутуллуута, баһыйтарыыта – Арассыыйа саамай уйан, кэбирэх миэстэтэ. Уодаһыннаах ньыманан Арассыыйаны утары сэрии салҕанар.

Бүгүҥҥү уонна кэлэр көлүө­нэлэрбититтэн барыта туту­лук­таныаҕа. Ийэ дойдуга таптал кураанах тылга хаалбатаҕына, норуот тутуһан кэлбит сыаннастара сиргэ тэпсиллибэтэхтэринэ, өй-санаа буккуллубатаҕына. Оттон ол инниттэн кинилэр, үүнэр көлүөнэлэр, сиэрдээх уонна кырдьыктаах судаарыстыбаҕа, уопсастыбаҕа олоруохтаахтар.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыа­йыы сүрүн төрүтэ сэбиэскэй норуот бигэ сомоҕолоһуутугар, судаарыс­тыба күүстээх идеологиятыгар, кытаанах тимир салайыыга сытар. Нуучча саллаата, сэриигэ аттыгар баар киһитэ, кини ханнык омук буоларыттан тутулуга суох, эрэллээх хахха буоларыгар саарбахтаабат буоллаҕына, өссө кини кырдьыктаах дьыала иһин сэриилэһэрин үчүгэйдик өйдүүр буоллаҕына, өссө эбэн, туох эмэ сааттаах түбэлтэҕэ ханнык да кэтэмэҕэйдээһинэ суох бэйэтин дьонун саатын уоһугар турарын билэр уонна ону сөптөөҕүнэн ылынар буоллаҕына, нуучча саллаатыттан ордук улуу сэрииһит суох.

Сэбиэскэй норуот биир сомоҕото ол алдьархайдаах сэриини кыайыылаахтык түмүктүүргэ бигэ төрүөт буолбута. 200 мөлүйүөнтэн тахса нэһилиэнньэлээх, сүүһүнэн араас омуктаах аарыма судаарыстыба өһүөннээх өстөөҕү утары биир ньыгыл күүһүнэн туруммута. Дойду соҕуруу кыраныыссатыттан Хотугу Муустаах байҕал кытылыгар тиийэ. Тыыл, сэриилэһэр аармыйаны кытары кыайыыны бииргэ аҕалсыбыта.

История наукатын хандьыдаата, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн уопуттаах үлэһитэ Пантелеймон Пантелеймонович Петров «Дьокуускай куорат Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар. (1941-1945 с с.)». кинигэни хомуйан оҥорон, 2015 сыллаахха таһаартаран турар. Ыраах кырыыба олохтоох, самналлыбыт мас Дьокуускай сэрии кэминээҕи кытаанах балаһыанньанан олороро уонна үлэлиирэ. Куорат олохтоохторо, оҕотуттан улаханыгар тиийэ, кыайыы туһа диэн мөхсөллөрө, кыайыыга эрэлинэн олороллоро. Өр сылларга Дьокуускай историятын үөрэтиинэн дьарыктанан кэлбит учуонай кинигэтиттэн быһыта тардан хаһыаппытыгар бэчээттиибит.

Дьокуускай   куорат олохтоохторун кыайыыга киллэрсибит кылааттара

Басыыстыы Германияны кытта сэрии саҕаланаатын, дойду салалтатын бастакы бырагыраамалаах дөкүмүөннэригэр — сэбиэскэй бырабыыталыстыба бэс ыйын 22 күнүнээҕи сайабылыанньатыгар, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «Байыаннай балаһыанньа туһунан» Ыйааҕар,  бэс ыйын 23 күнүнээҕи баартыйа КК уонна ССРС НХС «Байыаннай бириэмэ усулуобуйатыгар бартыыйынай уонна сэбиэскэй тэрилтэлэр соруктарын тустарынан»  уураахтарыгар, сэриинэн саба түспүт өстөөҕү утары охсуһууга баартыйа уонна норуот иннигэр турар бастакы уочараттаах соруктар туруоруллубуттара, ол иһигэр дойду экэниэмикэтин байыаннай төрүккэ көһөрүү. Бэс ыйын 29 күнүгэр ылыллыбыт дирэктиибэҕэ сэрии бэлитиичэскэй ис дьиҥэ быһаарыллыбытын таһынан, саҕаламмыт сэрии усулуобуйатыгар чопчу соруктар туруоруллубуттара. Хомунньуус баартыйа «Барыта боруоҥҥа, барыта кыайыы туһугар!» түмэр луоһуна, аарыма улахан дойдуну биир ньыгыл бойобуой кириэппэс оҥорууга туһуламмыта.

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун, компартия КК уонна ССРС НХС бэс ыйын 30 күнүнээҕи быһаарыыларыгар олоҕуран, байыаннай быһыы-майгы ирдэбиллэринэн салайтаран бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай уонна байыаннай салалталары киинниир инниттэн, И.В.Сталин бэрэссэдээтэллээх Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтэ (ОСК) тэриллибитэ. Норуот хаһаайыстыбатын байыаннай төрүккэ уларыта тутуу бары боппуруостара бу Кэмитиэккэ сүктэриллибиттэрэ. Байыаннай экэниэмикэ сүрүн салааларын салайыы Оборуона Судаарыстыбаннай Кэмитиэтин уонна баартыйа КК Политбюротун чилиэннэригэр сүктэриллибиттэрэ.

Байыаннай производствоны тэнитэргэ дойду үлэҕэ ресурсатын кииннээн үллэрии улахан суолталааҕа. От ыйын 1 күнүгэр Сэриилэһэр Күүстэргэ 5,3 мөл. киһи ыҥырыллыбытынан, ону таһынан дойду сирин-уотун сорҕото  өстөөх илиитигэр киирбитинэн, норуот хаһаайыстыбатыгар оробуочай уонна сулууспалаах ахсаана биллэ аҕыйаабыта. Байыаннай бырамыысыланнаһы каадырынан хааччыйар инниттэн, хайы-үйэ бэс ыйыгар  ССРС НХС иһинэн оробуочай күүһү үллэрэр кэмитиэт тэриллибитэ.

Баартыйа КК быһаарыы­тынан, Н.М.Шверник бэрэссэдээтэллээх Эвакуация­лааһын сэбиэтэ  тэриллибитэ.Бу сэбиэт салалтатынан, кылгас кэм иһигэр өстөөх илиитигэр киирэр кутталлаах тыһыынчанан собуоттар, бөдөҥ предприятиелар, холкуостар дойду илиҥҥи өттүгэр көһөрүллүбүттэрэ. Тыыл үлэһиттэрин иннигэр кылгас кэм иһигэр сэриилэһэр боруон саҥа сэрии сэбигэр, бойобуой тиэхиньикэҕэ наадыйыытын хааччыйар суһал сорук туруоруллубута.

Дьобуруопаҕа сэрии уота күүдэпчилэнэ турдаҕына, Германия Сэбиэскэй Сойууһу утары сэриилэһэр былаанын оҥостор кэмигэр, дойду көмүскэнэр кыаҕын бөҕөргөтөр инниттэн,  ССРС-ка кытаанах, ону ааһан ураты кытаанах дьаһаллар ылыллыбыттара. Олор истэригэр 1940 сыл бэс ыйын 26 күнүнээҕи «Байыаннай кэмҥэ оробуочайдар уонна сулууспалаахтар үлэлэрин бириэмэтин эрэсиимин туһунан» ССРС Үрдүкү Сэбиэтин ыйааҕа тахсыбыта. Бу сокуон күүһэ күүстэммит ыйааҕынан, үлэ чааһа уһатыллыбыта. Судаарыстыбаннай тэрилтэлэртэн, предприятиелартан, учреждениелартан бэйэлэрин дьаалаларынан барбыт оробуочайдар уонна сулууспалаахтар дьыалалара суукка бэриллэннэр, 2 ыйтан 4 ыйга диэри хаайыллар балаһыанньалара олохтоммута. Аахсыллар биричиинэтэ суох үлэҕэ борогуул иһин, суут бириигэбэринэн, буруйдаах хамнаһыттан 25 бырыһыана тутуллан туран, 6 ыйга диэри үлэнэн көннөрүнэр буруйу сүгэрэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕалам­мытын туһунан өрөспүүбүлүкэ салалтата 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр олохтоох бириэмэнэн 14 чааска Москубаттан кэлбит тэлэгэрээмэттэн билбитэ. Сурах ол күн куоракка тарҕаммыта. Тэлэгэрээмэҕэ сэрии саҕаламмытын, бары бэлитиичэскэй уонна хаһаайыстыбаннай үлэни-хамнаһы байыаннай эриэлсэҕэ көһөрөр, сир ахсын үлэһиттэр миитиннэрин тэрийтэлиир, дьон уонна матырыйаалынай ресурсалары  өстөөҕү үлтүрүтүүгэ мобилизациялыыр туһунан этиллэрэ.

Дьокуускай төһө да ыраах түгэх тыылга баарын үрдүнэн, сэрии сылларыгар уопсай дьыалаҕа киллэрбит бэйэтэ туспа кылааттаах уонна биир оннук историялаах. Байыаннай балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэрэн, баартыйа куораттааҕы кэмитиэтэ уонна куорат сэбиэтэ бэйэлэрин үлэлэрин суһаллык уларыта туппуттара. Ураты болҕомто бырамыысылыннас предприятиеларын, тутуу, тырааныспар тэрилтэлэрин, ОДьХХ, оскуолалар, балыыһалар быстыбат биир күдьүс үлэлэригэр ууруллубута. Сэрии бастакы ыйдарыгар, куорат бырамыысыланнай предприятиелара уонна Дьокуускай оройуон холкуостара оҥорон таһаарар бородууксуйаларын улаатыннарыыга саҥа былааннар оҥоһуллубуттара.

Сэрии дойду үрдүнэн нэһи­лиэнньэ көһүүтүн, хамнаа­һынын процеһыгар улаханнык дьайбыта, ол иһигэр Дьокуускай нэһилиэнньэтэ аҕыйаабыта. Эр дьон маассабайдык сэриигэ мобилизацияланан куоракка да, тыаҕа да нэһилиэнньэ биллэ убаабыта. 1944 сыллаахха Дьокуускайга 51978 киһи олороро. ити 1939 сылы кытта тэҥнээтэххэ 1000 киһинэн аҕыйах этэ. Ол эрэн, сэрии сылларыгар даҕаны тастан дьон кэлиитэ тохтооботоҕо. 1944 сылга куоракка тастан 7000 киһи кэлбитэ, ол оннугар биир итиччэ киһи барбыта. 1942-1943 с с. тыа сиригэр хоргуйуу туран, дьон куоракка киириэҕэ диэн Дьокуускай сабыылаах куоратынан билэриллибитэ. Сэрии сылларыгар оҕо төрөөһүнэ икки төгүл аҕыйаан, ол оннугар дьон өлүүтэ баһыйа үксээн сүрдээх мөлтөх демографическай балаһыанньа үөскээбитэ. 1943 сыллаахха Дьокуускай нэһилиэнньэтэ сэллик ыарыыттан өлүүтэ ССРС бары куораттарыттан үрдүк буолбута. Эр дьон өлүүтэ дьахталлардааҕар икки төгүл элбэх этэ. Дьиҥэр, сэрии сылларыгар дьахталлар үлэлиир уонна олорор усулуобуйалара уһулуччу ыараабытын үрдүнэн.

1939 сыллааҕы биэрэпис түмү­гүнэн, сахалар куорат нэһи­лиэн­ньэтин 18% эрэ ылар этилэр. Ол үрдүнэн сэрии сылларыгар саха өлүүтэ нууччатааҕар икки төгүл ула­хан этэ. 1944 сыллаахха  куорат­тааҕы сэллик диспансерын учуотугар 9356 киһи, ол эбэтэр куорат нэһилиэнньэтин 18%-тан ордуга турара.

Оҕолор сэллигинэн ыалдьыыларын утары сорунуулаах охсуһуу ыытыллара. Куорат тас өттүгэр 80 куойкалаах оҕо сэллигин эмтиир санаторий аһыллыбыта. Фронтовик буойуттар оҕолорун дьааһылаларынан хабыы 95%-ҥа тэҥнэһэрэ. Сайыҥҥы кэмҥэ 270 оҕону даачаҕа тэриллибит оҕо дьааһылаларыгар таһаараллара.

Сэрии сылларыгар куорат доруобуйаҕа харыстабылын эмчиттэрэ, эмп-том сүрдээх кырыымчыгын үрдүнэн, сыстыганнаах ыарыылары утары бэйэлэрин харыстаммакка туран охсуспуттара. Сэрии сылларыгар куоракка 40 куойкалаах  оҕо куораттааҕы балыыһата, 70 куойкалаах инфекционнай балыыһа, 40 куойкалаах оҕо сэллигин балыыһата аһыллыбыттара. Куораттааҕы поликлиника терапевтическай, гинекологическай, стоматологическай, отоларингологическай уонна оҕо отделениеларын,  хааны кутар ыстаансыйаны бэйэтигэр түмэрэ, физиотерапевтическай кэбиниэттээҕэ, лабораториялааҕа, эрэнгиэннээҕэ.

Сэриилэһэр боруоҥҥа баа­һыран Дьокуускайга төннүбүт байыастар куорат балыыһаларыгар салгыы эмтэнэннэр чөллөрүгэр түһэллэрэ. 1944 сылга 106 киһи үлэлиир дьоҕурдарын чөллөрүгэр түһэрбиттэрэ, сорохторо сэриилэһэр аармыйаҕа хаттаан ыҥырыллыбыттара. Сэрии сылларыгар  куораттааҕы мэдиссиинэ учреждениеларыгар 65 быраас, 221 орто медперсонал үлэлээбиттэрэ. Саха АССР доруобуйаҕа харыстабылын наркома А.З.Белоусова көҕүлээһининэн, куорат мэдиссиинэтин үлэһиттэрэ бэйэлэрин күүстэринэн 1 км усталаах уу турбатын өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа тарпыттара. Бу үлэҕэ 1200 киһи кыттыбыта. 3 тыһ. кубометр буор хаһыллыбыта. 150 массыына эрбии көөбүлэ кутуллубута. Дьокуускай доруобуйаҕа харыстабылын элбэх үлэһитэ сэрии сылларыгар күүрээннээх үлэлэрин иһин үрдүк  бырабыыталыстыбаннай наҕараадаларынан бэлиэтэммиттэрэ.

Дьокуускай оройуон холкуостаахтара, өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин үксүгэр курдук, кураан дьыллар охсууларыгар эрийтэрбиттэрэ. Холкуостарга үлэһиттэринэн сүрүннээн дьахталлар, кырдьаҕас оҕонньоттор, инбэлииттэр уонна оҕолор хаалбыттара. Ас-үөл быста мөлтөҕүттэн, ыарахан үлэттэн, ыарыыттан өлүү-сүтүү үгүстүк тахсара. Ол үрдүнэн дьон Ийэ дойдутун иннигэр бэйэтин иэһин үчүгэйдик өйдүүрэ, «Барыта боруон туһугар, барыта кыайыы туһугар!» ыҥырыыны дууһатынан, сүрэҕинэн ылынара. Сэрии саҕаламмыта аҕыйах хоноотун, Дьокуускай оройуон «Кыһыл оҕуруоччут» холкуоһун холкуостаахтара өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин үлэһиттэригэр «Оборуона наадыйыытыгар бары кыаллары уонна кыаллыбаты оҥорон көмөлөһөргө» ыҥырыы таһаарбыттара. Дьокуускайдааҕы МТС-ка 1942 сылга 66 тырахтарыыс бэлэмнэммититтэн 40-на дьахтар этэ.

Производство бары салааларыгар дьахталлар уонна обургу саастаах оҕолор кэлбиттэрэ. Сэрии саҕаланыаҕыттан 1944 сыл атырдьах ыйыгар диэри, Дьокуускай бырамыысыланнай предприятиеларыгар 4557 дьахтар, 3367 эрдэҕэс саастаах оҕолор үлэлии кэлбиттэрэ. 1942 сыл балаҕан ыйыгар куорат бырамыысыланнай предприятиеларыгар, тырааныспарга уонна артыалларга дьахтар оробуочайа 56%-ҥа тэҥнэһэрэ. Сэрии иннинээҕи кэмҥэ 3036 үлэһит уонна сулууспалаах дьахтар баар буоллаҕына, сэрии буолбута балтараа сылыгар кинилэр ахсааннара 6725 киһиэхэ тэҥнэспитэ. Бу сүнньүнэн уруккута дьиэ хаһаайкалара, Кыһыл Аармыйа байыастарын уонна эписсиэрдэрин ойохторо, ийэлэрэ, балтылара этилэр.

1942 сыл бүтүүтэ өстүөкүлэни оҥорор собуот үлэҕэ киирбитэ. Куорат сибээһин тэрилтэлэрин үлэлэрин биллэ тупсарбыттара. 1000 нүөмэрдээх төлөпүөн ыстаансыйата үлэлээбитэ.

Дьон, кыайыы туһа диэн харса суох үлэлиирин таһынан, бэйэтин өттүттэн Кыһыл Аармыйаҕа араас өрүттээх көмөнү оҥороро. Сэрии сылларын былаһын тухары Дьокуускай тэрилтэлэрэ, үлэ кэлэктииптэрэ, нэһилиэнньэ сэриилэһэр боруоҥҥа анаан ичигэс таҥас арааһын, хамнастарын сорҕотун биэрбиттэрэ. 1942 сыл күһүнүгэр  куорат 152 предприятиета уонна учреждениета Арҕаа боруон сэриилэһэр чаастарыгар 177122 солк. суумалаах баһыылканы ыыппыттара. Сыл бүтүөр диэри 1568 баһыылка ыытыллыбыта.

Баартыйа куораттааҕы кэмитиэтэ1944 сылга куорат олохтоохторун боруоҥҥа көмөлөрүн түмүгүн таһаарбыта. Оборуона пуондатыгар харчынан уонна облигациянан 4303200 солк. киллэриллибит, биирдиилээн 13805 баһыылка ыытыллыбыт,  4659575 солк. харчы, мал-сал лотореятыгар сурутуу оҥоһуллубут, тааҥка холуоннатын тутууга 4 мөл. солк. бэриллибит буолан тахсыбыта.

Куорат сэбиэтин ситэриилээх кэмитиэтэ уонна бартыыйынай тэрилтэтэ предприятиелар уонна учреждениелар куорат аттынааҕы уонна бэйэлэрин көмөлтө хаһаайыстыбаларын тэринэллэригэр, дьон-сэргэ кэтэх оҕуруоттаналларыгар дьайыылаах үлэни ыыппыттара. Көмө хаһаайыстыбалары тэриниигэ анаан Күөх хонууга сир учаастактара быһыллан бэриллибиттэрэ. Дьон оҕуруот астарын олордунарыгар быраҕыллыбыт, хаһаайына суох уһаайбалары баһылаабыттара.

Дойдуга бүттүүнүгэр курдук, Дьокуускай олохтоохторо сэрии сылларын устата воскресниктарга маассабайдык кыттыбыттара. Бу воскресниктартан киирэр үп-харчы оборуона пуондатыгар барара. Холкуостаахтар ортолоругар оборуона аска-үөлгэ наадыйыытын хааччыйыыга хамсааһын киэҥник тэнийбитэ. Холкуостаахтар бэйэлэрин саппаастарыттан бурдугу тиэммит кыһыл обуостары тэрийэллэрэ. Судаарыстыбаҕа сүөһүнү, эти, арыыны, үүтү туттараллара.

Байыаннай балаһыанньа ыарахаттарыттан самнан хаалбакка, куорат сэбиэтэ сыл ахсын оҕону үөрэхтээһин дьыалатыгар кырата суох үбү көрөрө. 1944 сылга норуот үөрэҕириитигэр бюджекка 887 4300 солк. харчы көрүл­лүбүтэ. Бу 1940-1941 сыллардааҕы үөрэх дьылыгар көрүллүбүт харчыттан 36,2%-нан улахан этэ. 1943-1944 сыллардааҕы үөрэх дьылыгар куорат оскуолаларыгар 6728 оҕо үөрэнэрэ, 279 учуутал үлэлиирэ. 1944-1945 с с. 4 саҥа оскуола үлэҕэ киирбитэ. Сэрии кэлиҥҥи үс сылыгар, өлбүт фронтовиктар уонна байыаннай сулууспалаахтар ураты кыһалҕалаах оҕолоругар ыйга 30500 солк. суумалаах 550 истипиэндьийэ төлөммүтэ. Эмиэ кыһалҕалаах оҕолорго анаан,  босхо сарсыардааҥҥы аһылык тэриллибитэ.

1943 сыл тохсунньутугар баар­тыйа уобаластааҕы кэмитиэтин, САССР НХС ааттарыгар Үрдүкү Кылаа­бынай командующа И.В.Сталинтан тэлэгэрээмэ кэлбитэ. Үрдүкү Кылаабынай командующай өрөспүүбүлүкэ үлэлээн иитиллээччилэрэ ССРС Оборуонатын пуондатыгар эрдэ киллэриллибит облигациянан 32 мөл. 151 тыһ. солк. харчы, кыһыл уонна үрүҥ көмүстэринэн 43 мөл.334 тыһ. солк. харчы тас өттүнэн, «Сэбиэскэй Саха сирэ»  тааҥка холуоннатын тутууга эбии 5 мөл. 6 тыһ. солк. хомуйбуттарын иһин махталы биллэрбитэ. Үрдүкү Командующай махтал тэлэгэрээмэтиттэн өрө көтөҕүллэн, Дьокуускай куорат үлэлээн иитиллээччилэрэ 1943 сыл олунньутугар 1658 тыһ. солк. харчыны киллэрбиттэрэ. 1943 сыл кулун тутарга Үрдүкү Кылаабынай командующай Саха сирин олохтоохторугар иккис Махтал тэлэгэрээмэтэ кэлбитэ.

Сэрии ыарахан сылларыгар куораты тупсаран оҥоруу дьыалата улаханнык хаалбыта. Таһаарыллыбыт алҕастар уонна тустаах дьыалаҕа халы-мааргы сыһыан иһин, куорат сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ П.К.Малинченко 1944 сыллаахха дуоһунаһыттан босхоломмута. Баартыйа куораттааҕы кэмитиэтэ уонна сэбиэтэ РСФСР бырабыыталыстыбатыгар куорат хаһаайыстыбатын өрө тардарга ленд-лиз хайысхатынан кэлбит тиэхиньикэнэн көмө оҥороругар көрдөһүү түһэрбиттэрэ. 1944 сыл ахсынньы 21 күнүгэр РСФСР НХС «Дьокуускай куораттааҕы хаһаайыстыбатын тупсарыыга дьаһаллар тустарынан» анал уурааҕы ылыммыта.  1945 сыл тохсунньутугар ССРС НХС «Дьокуускай куораттааҕы хаһаайыстыбатыгар көмө дьаһаллар тустарынан» уурааҕа тахсыбыта.

Ити ылыллыбыт дьаһаллар түмүктэринэн куоракка элбэх тиэхиньикэ, мэхэньиисим, тэрил уонна матырыйаал көрүллүбүтэ. Куорат уулуссаларыттан уонна дьиэлэрин тэлгэһэлэриттэн уонунан туонна бөх-сах, кир-хох тиэллибитэ. Куорат киинигэр үөскээбит бөх тоҕор сирдэр ыраастаммыттара. Уулуссалары чуурка маһынан тупсаран оҥоруу, уу сүүрэр ханаабаларын тутуу, дьаамалары уонна томтордору дэхсилээһин ыытыллыбыта.

Улуу Кыайыыны уһансыыга, дойду бүттүүнүн курдук, ыраах тыылга олохтоох Дьокуускай куорат, кини үлэһит дьоно-сэргэтэ дьоһуннаах кылааттарын киллэрбиттэрэ. Төһө да сэрии уораана кэтэххэ тыымматаҕын, буомба уонна снаряд уулуссаларыгар дэлбэритэ тэппэтэхтэрин иһин, хотугу киин куорат бэйэтэ тус ыарахаттардаах, сэрии быһыытыгар-майгытыгар үөскээбит уратылаах уустук усулуобуйатынан уонна балаһыанньатынан кырата суох өлүүлээх-сүтүүлээх, сайдыы өттүнэн улахан бытаарыылаах сэрии хаҕыс сылларын туораабыта. Куорат киэн туттуута – кини үлэһит дьоно этэ. Биир сомоҕо күүс буола түмүллэн, аарыма дойду албаннаах норуотун араарыллыбат сорҕото буолан, Улуу Кыайыыны бииргэ аҕалсыбыттара!

Пантелеймон Петров «Дьокуускай к. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар.(1941-1945 с с.)». кинигэтиттэн быһа тардан.

Бэлэмнээтэ Прокопий ИВАНОВ