Норуот номоҕо буолбут снайпер олоҕуттан

Снайпер Иван Николаевич Кульбертинов аата уос номоҕор киирэн норуот суруллубатах дьоруойа буолбута ыраатта.  Кини 1917 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр Тээнэ өрүс кытылыгар төрөөбүтэ. 

Иван кыра сааһыгар аҕата өлөн ыарыһах ийэлэрин кытта уу кырбас оҕолор бэйэлэрэ туран хаалбыттара. Олох аһыытын-ньулуутун, хоргуйууну кыратыттан билэн Иван 10 сааһыгар аҕатын бэрдээҥкэтин тутан убайын кытта аан бастаан бултуу тахсыспыта. Оччолорго аас-туор олохтон хачаайы, кыра уҥуохтаах уолчаантан аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт ньиэмэс саллааттарын уйаларыгар ууну киллэрэр «Сибирская сова» диэн хос ааттаммыт улуу снайпер үүнэн тахсыа диэн ким сэрэйиэй? Олох тыйыс оскуолата кинини кыратытттан тулуурдаах, олоххо дьулуурдаах, хам аччык хас эмит көс сири сатыы хаамар кыахтаах, кыраттан ымыттыбат холку, күүстээх киһи буоларыгар мускуйан иитэн таһаарбыта уоттаах сэриигэ көстүбүтэ.

Иван Кульбертинов 1942 сыллаахха военкомакка тиийэн: «Тииҥи тириитин харыстаан харахха ытабын, фашистары утары сэриилэһиэхпин баҕарабын», — диэн бэйэтэ тылланан сэриигэ аттаммыта. Уралга бойобуой бэлэмнэниини ааһан баран 1943 сыллаахха Хотугулуу-Арҕаа фроҥҥа бастакы сэриини көрсүбүтэ. Сибииртэн сылдьарын, булчутун,  үчүгэйдик ытарын көрөн разведчиктар отделениеларыгар ыыталлар. Ити сыл кинини бэргэн ытааччытын билэннэр снайпер оҥорбуттар.

1943 сыл олунньутуттан Хотугулуу-Арҕаа, Киин, Воронежскай, 1-кы уонна 4-с Украинскай фроннарга сэриилэспит.

Бэргэн ытааччы быһыытынан бойобуой ахсаанын 1943 сыллаахха олунньу 27 күнүгэр Старай Русса анныгар кыргыһыыга арыйбыт. Москва анныгар кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбыт, манна Сибиир дивизияларын буойуннара ордук хорсуннарын, харса суохтарын, тулуурдаахтарын уонна бүтэһигэр диэри туралларын  туһунан бэйэлэрин ахтыыларыгар оччотооҕу генераллар бэлиэтииллэр.

Сибиир дивизияларын  сэриигэ ураты оруолугар тохтоотоххо, Цырен Чойропов аҕатын, бүрээт саллаатын, сэрии бэтэрээнин Цыдып Чойропов  ахтыытыгар олоҕуран манныгы суруйар:

«Сибиир дивизияларын ордук кырыктаах, уоттаах кыргыһыыларга быраҕаллара. Москва анныгар буолбут кыргыһыыларга 20-тэн тахса Сибиир дивизияларын уонна биригээдэлэрин бырахпыттара. Сэрии бастакы сылларыгар кинилэр охсууну бастакынан бэйэлэригэр ылбыттара уонна бүтэһик киһи хаалыар диэри кыргыспыттара. Улуу нуучча норуотун кытта Сибиир бары норуоттара – сахалар, бүрээттэр, хакастар, алтайдар, эбэҥкилэр, тувинецтар сэриилэспиттэрэ. Кинилэр Бородино хонуутугар, Истра анныгар, Тулаҕа, Волоколамҥа, Серпуховка барытыгар сыаптыы туран геройдуу кыргыспыттара.  Кинилэр бэйэлэриттэн быдан элбэх уонна күүстээх сэбилэниилээх өстөөх үс армиятын, үс танковай группатын, 77 дивизиятын кытта тэҥэ суох хааннаах кыргыһыыга бүтэһик тыыннарыгар диэри утары тураннар фашистары тохтоппуттара уонна Москваны быыһаан ылбыттара. «Москву отстояли сибиряки!» диэн кэлин генераллар кытта билинэллэрэ. Сибииртэн сылдьар саллааттар ураты тулуурдаахтарынан, харса суохтарынан, сэрииһиттэринэн,  ханнык да уустук түгэннэргэ быыс-хайаҕас булар өйдөрүнэн уратылаахтар этэ. Сэриигэ булугас өй улахан суолталаах, барыта сэрии сэбинэн эрэ быһаарыллыбат. Кинилэр, бастатан туран, омуктарыттан тутулуга суох булчут буоланнар бары сааны сатаан туттары,  бэргэнник ытары, сири-уоту чинчийиини кыраларыттан баһылаабыт буоланнар ханнык да уустук түгэҥҥэ тахсар суолу тобулаллара. Иккиһинэн, улахан тымныыларга хаары да хаһан киирэн онно хорҕойон быыһаналлара. Үгүс соҕуруу, киин уобаластан сылдьар саллааттар тымныыны тулуйбакка өлөллөрө. Үсүһүнэн, саллаат аһа перловка хааһы уонна килиэп буолара, астара бүттэҕинэ саха саллааттара лаппаахыларын ылан баран ханна эрэ сыыллаллара. Аҕам  кэннилэриттэн тиийэн, сахалар өлбүт сылгы хаһатын, этин олуйан ылан баран тоҥнуу сииллэрин көрөн кини эмиэ сиэбит. Бастаан сииргэ соччото суох курдук гынан  баран үгүстэр хайдах гыныахтарай, саха саллааттарын курдук сылгы этин тоҥнуу сииргэ үөрэммиттэрэ күүс-уох биэрэн улаханнык туһалаабыт».

Иван Кульбертинов  салгыы Орёл, Курскай, Киев, Винница куораттары босхолоспут. Новгородскай, Курскай уобаластар, Украина, Польша, Германия уонна Чехословакия сирдэригэр тиийэ сэриилэспит.

Улуу снайпер ахтыытыт­тан: «Сарайга мустубут өс­төөхтөрү манаабытым икки суукка буолла, хас биирдии тымырым күүрэн, иһийэн сытабын. Уустук түгэннэргэ төрөөбүт дойдум киэҥ тайҕатын саныыбын, оччоҕуна арыый чэпчиибин. Бу сыттахпына сэрии сэбин тиэммит повозка тиийэн кэллэ. Дьэ эрэ, «хотугу дьүкээбили» көрдөрүөм эһиэхэ дии санаатым! Бүтэһик дьааһыктарын сүөкээбиттэрин кэннэ уматар ботуруону уган дьааһыктарга туһаайан баран чыыбыспын тардан кээстим. Халлааҥҥа тиийэ хара буруо күдээрэн уонча фашиһы миэстэтигэр охторбутум».

Сэрии устата бэргэн ытааччы мындыр сатабылыгар 35 эдэр байыаһы үөрэппит. Кинилэргэ маннык диэн сүбэлиирэ: «Барытын үтүктэн иһимэҥ, бэйэ­ҕит саҥаны арыныҥ. Саҥат­тан саҥа сирдэри уонна кистиир таҥаскытын көрдөнүҥ. Өстөөххө чугаһыыргытыттан отой куттанымаҥ, өйдөөн кэбиһиҥ — иннэнэн кыайыахха сөп буоллаҕына сүгэни тутта сатаамаҥ». Иван Кульбертинов фроҥҥа сылдьан  ардыгар бэйэтиттэн быдан улахан уҥуохтаах омуктар кыра уҥуохтааҕын көрөн киэптээри гыннахтарына, үгүс-элбэх саҥата суох сири буллартыыра диэн ахталлар.

1944 сыл саҥатыгар тохсунньу 11 күнүгэр «Сталинское знамя» диэн  4-с Украинскай фронт хаһыатыгар “Лучший снайпер нашего фронта, гвардии старший сержант Кульбертинов отправил в могилу своего 232-го фрица” диэн суруйбуттар. Ол аата сэриилэспитэ 1 сылтан эрэ орпут кэмигэр.

Бииргэ сэриилэспит однополчаниннара бэйэлэрин ахтыыларыгар Моравско-Остравскай кимэн киириигэ Кульбертинов үс снайперскай дуэлларга  киирсэн ньиэмэстэр аатырбыт «Ваффен СС» спецподразделениеларын  ас снайпердарын төбөҕө табыталаан үһүөннэрин туораппытын киэн тутта кэпсииллэрэ. Кинилэртэн биирдэрэ штурмбаннфюрер, иккитэ оберштурмбаннфюрер  чыыннаахтара биллибит.

Чернигов куорат чугаһыгар «Ваффен СС» бэлиэлээх өлбүт ньиэмэс офицерыттан ыытыллыбатах суругу булбуттар. Манна кини нуучча снайперыттан элбэх сүтүктэммиттэрин, кинилэри хас хардыыларын маныырын, төбөлөрүн да өндөтөр кыахтара суоҕун, аһа, уута суох хаалбыттарын туһунан суруйбут. Кини «Сибиир совата» Кульбертинов буоларын билбэккэ өлбүт.

Прикарпатье биир сэлиэнньэтигэр уонна Мукачево куоракка “Achtung — Der sibirischen mitternacht” (Осторожно — сибирская сова!) уонна «Осторожно, Кульберт!» таблицалар ыйанан туралларын булбуттар. Бу суруктар Вермахт офицерскай састаабын сэрэтэргэ туһуламмыттар.

Снайпер Иван Кульбертинов 1943 сылтан 1945 сылга диэри 478 фашиһы сууһарбыта биллэр, сүрүннээн офицерскай састаабы, ол иһигэр 1 икки тимир кириэстээх (железный крест) оберштурмбаннфюреры (полковнигы).  Иван Николаевич бэйэтэ ааҕарынан 500-чэҕэ чугаһыыр өстөөҕү сууһарбытын сэрии статистиката кыччатан аахпыт диэн бэлиэтииллэр.

Кэлин биир дойдулаахтара «Сэриигэ дьону өлөрөртөн куттаммат этиҥ дуо?» диэн ыйыттахтарына: «Фашист — дойдубутугар саба түспүт дьиҥнээх адьырҕа кыыл, ол иһин кыылга курдук сыһыаннаһар этим», — диэн хоруйдаабыт.

Иван Николаевич сэрии кэнниттэн дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн дьон сиэринэн сэмэйдик олорон, таптыыр тайҕатыгар бултаан, төрүт сириттэн тэйбэккэ олорон олохтон барбыта.

1965 сыллаахха Иван Николаевич дьиэтин аттыгар “Волга” массыына кэлэн тохтообут. Сэбиэскэй Сойуус Геройа Федор Охлопков уонна ССКП райкомун бастакы сэкирэтээрэ Василий Колмогоров киирэн кэлбиттэр. Федор Матвеевич Москубаттан Геройун сулуһун тутан баран төннөн иһэр эбит. Кини: «Эн  биэрбит «Уолан Эрилик» туһунан кинигэҕин аахпытым, үгүстэри бу кинигэ өстөөхтөн куттаммат буолууга үөрэппитэ. Ол гынан баран бүгүн мин атын сыаллаах эйиэхэ кэллим.  Герой үрдүк аатын эн бастакы ылыахтаах этиҥ, мин буолбатах», — диэн санаатын эппитин чугас дьоно ахтан суруйаллар. Сэриини ааспыт дьиҥнээх геройдар утарыта көрсөн олорон  дьиҥ саллаат чиэһэ диэн тугун үгүс саҥата суох өйдөстөхтөрө.

Иван Николаевич Кульбертинов  уустук олоҕо ыччакка холобур буолар, төрөөбүт дойдуга тапталга, бэриниилээх, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга иитэр. Кини уос номоҕо буолбут дьиҥнээх норуот геройа буолар.

Сайдыылаах Европа, Украина куораттарыгар бүгүн Жуков курдук сэриини кыайбыт генераллар, сэрии геройдарын пааматынньыктарын урусхаллааһын — история чахчыларын, ис дьиҥин билбэт, сэбиэскэй норуот Улуу Кыайыытын билиммэт, фашизм идеологиятыгар сүгүрүйэр саҥа көлүөнэ дьон үүнэн тахсыбытын көрдөрөр  уонна дьиксиннэрэр.

Туох да үөрэҕэ суох булчут, Саха сирин саллаата Вермахт ас снайпердарын кытта күөн көрсүһүүтүн, бүтүн полк фашистары кыдыйбытын, кини хорсун быһыытын туһунан киинэ устан аан дойду таһымыгар таһааран көрдөрөр буоллар, маннык киинэ Россия норуоттарын кыайыыга дьулуурдарын, дойдуларыгар бэриниилэрин, Европа дойдуларын фашизмтан  быыһааһыҥҥа Аҕа дойду Улуу сэриитин  ураты суолтатын  саҥа таһымҥа таһаарыа этэ.

Наталья ПОПОВА