Захар Павлов Т-34 тааҥканы оҥорор

Кыайыы үбүлүөйдээх сылыгар анаан, көмүс илиилээх тимир ууһун бэлэҕэ

Күөх экранынан Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр олорор тимир ууһа, рационализатор Захар Павлов Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүн көрсө Т-34 тааҥканы оҥоро сылдьарын истэн баран соһуйбатаҕым.

Дьиҥэ, киһи эрэ сөҕөр-махтайар сонуна буолбатах дуо? Арай санаатахха, тааҥканы сыалай собуот эрэ оҥоруох, таҥыах курдук…

Соһуйбатаҕым төрүөтэ, кинини билэрбэр, Сахаары кытта көрсөн, атах тэпсэн олорон, ирэ-хоро кэпсэтэ сылдьыбыппар сытар. Онно сатаабаппын диэн, туохтан да иҥнэн-толлон турбат көмүс илиилээх, мындыр тимир ууһа буоларын билбитим. Оччолорго оҥорбут оҥоһуктарын илэ харахпынан көрбүтүм. Көрсүбэтэҕим, кэпсэппэтэҕим эбитэ буоллар, үгүстэр курдук сонуну истэн бараммын, соһуйуом, сөҕүөм-махтайыам эбитэ буолуо.

Бэстилиэт   оҥорбут таайа   такайбыта

Захар биэс оҕолоох аҥаардас ийэҕэ иитиллибитэ. Ыал улахан оҕото. Иһирэх ийэтин, амарах аҕатын да төрдүлэригэр мас уустара бааллара. Кини оҕо эрдэҕиттэн дьоҥҥо үтүөнү оҥорорго дьулуһара.

Биир чугас, хаан-уруу аймаҕа Уус Дьаакып бэстилиэт оҥорон, көҥүлүн быстаран, хаалла сылдьыбыттаах. «Кырдьаҕаһы хааһахха укта сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһоонугар этиллэрин курдук, эдэркээн Захарга таайа Дьаакып уус идэтин кистэлэҥнэрин арыйан биэрбитэ, үгүһү сүбэлээбитэ-амалаабыта.

Сахаар өбүгэлэрэ маһы кытта мадьыктаспыт эбит буоллахтарына, кини аныгы сайдыылаах үйэ киһитэ буоларын быһыытынан тимири кытта тиниктэһиэн баҕарбыта. Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан кэлээт, «Горнай» сопхуоска үс ыйдаах сварщиктар курстарыгар үөрэммитэ.

70-с уонна 80-с сыллар саҕала­ныыларыгар Захар Егорович Горнай улууһугар соҕотох сварщик этэ. Биһиги курдук кыыданнаах кыһыннаах, томороон тымныылаах дойдуга объектар тоҥуулара-хатыылара ханна барыай, баара. Онно барытыгар кини биир тылы утары эппэккэ, түүн буоллун, күнүс буоллун суһаллык айаҥҥа турунара.

Оттон өҥүрүк куйааска отчуттар охсор-мунньар массыыналара алдьаннаҕына, «Суһал көмө» эмиэ кини буолара. Алааска тиийэн, алдьаммыты оҥорон, иһэрдэн биэрэрэ.

Горнай улууһугар төһөлөөх элбэх ыал кини көмөтүнэн сылаас уйаламмыттара буолуой? Төһө-төһө ыал ититэр ситимин тардан биэрбитин, Захар бэйэтэ да билбэт. Бөдөҥ тутуулар ититиилэрэ эмиэ кинитэ суох сатаммата.

Техникалар алдьаннах­тарына-кээһэннэхтэринэ эмиэ, Захар Егорович көмөтүгэр наадыйаллара. Ол ахсын барытыгар мэлдьи көмөлөһөрө, оҥороро. Урут даҕаны, билигин даҕаны көмүс курдук күндү киһи диэтэхпинэ, арааһа баһан этии буолбата буолуо. Захар билигин санаатаҕына, оччолорго дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо эбит.

–––––––––––––––––––––
Биир чугас, хаан-уруу аймаҕа Уус Дьаакып бэстилиэт оҥорон, көҥүлүн быстаран, хаалла сылдьыбыттаах. «Кырдьаҕаһы хааһахха укта сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһоонугар этиллэрин курдук, эдэркээн Захарга таайа Дьаакып уус идэтин кистэлэҥнэрин арыйан биэрбитэ, үгүһү сүбэлээбитэ-амалаабыта.

––––––––––––––––––––––

Сатаабата  диэн суоҕун  кэриэтэ

Ааҕааччыларбар Захар Егоро­виһы аҥаардас сварщик эрэ курдук билиһиннэрэн эрэбин. Кини тыа киһитин күннээҕи кыһалҕатын, түбүгүн аччатар сыаллаах-соруктаах араас оҥоһуктары айан эмиэ оҥорор.

Ол курдук, «Тулица» мотороллер мотуоругар олоҕуран, от охсор кыра тыраахтары таҥан оҥорбута (тыраахтары оҥорбут киһи тааҥканы да оҥороро бааламмат). Оччолорго «Синтай» эҥин диэн кытай кыра тыраахтардара суохтара. Арааматын көлө косилкатыгар сөп түбэһэр гына иһэрдибитэ. Иннигэр инбэлииттэргэ аналлаах массыына, оттон кэннигэр шасси тыраахтар көлүөһэлэрин олордубута Уон икки лиитэрэ уматык киирэр мотороллер бааҕын иилбитэ. ДТ-54 тыраахтар уонна «Волгарь» талах кырбыыр массыына редуктордарын олордубута. Ити редуктордар тыраахтар бытаарарыгар уонна түргэтииригэр, иннин, кэннин диэки сыҕарыйарыгар туһалыыллар. Кинилэр мотуортан звездочка уонна сыап көмөтүнэн холбонуллан, хамсатааччы оруолун толороллор. УАЗ массыына уруулун уонна тягаларын сөптөөх гына быһан оҥорбута. Хотуура ат косилкатыттан ылыллан, туох да уларыйыыта суох олордуллубута. Захар Егорович бу тыраахтарынан оттоон, абырана сылдьыбыт кэмнээх. Ити от охсор тыраахтарын үөрэммит-иитиллибит Маҥырас оскуолатыгар бэлэхтээбитэ.

Итини таһынан Захар онтон-мантан хомуйсан, УАЗ массыына таҥмыта. Павловтар дьиэ кэргэн быстах-остох наадаларыгар ол массыыналарынан атах тардыстыбыт эмиэ бириэмэлээхтэр. Тыа сирин улахан үөрэҕэ суох киһитин мындыр өйүттэн киһи сөҕөр эрэ.

Кини оҥоһуктара итилэринэн эрэ бүппэт. ЗИЛ массыына кузовыгар анал тэрили оҥорон, кыһынын сүөһү ноһуомун таһа сылдьыбыттаахтар. МТЗ, ДТ тыраахтардар буомнарыгар холбоон, көһө сылдьар иһэрдэр агрегат эмиэ оҥорбута. Инники муоһу уларытан, 2 ПТС тыраахтар бирисиэбин уйугун күүһүрдүбүтэ. «КВ-300» хочуолунай көһөрүллэ сылдьар уматык емкоһын оҥорбута. Бу оҥоһугу элбэх сиргэ туһаммыттара.

Захар Егорович күнүһүн-түүнүн сүгэһэр гына илдьэ сылдьыбыт, өйүн-санаатын сынньыбыт толкуйдарын олоххо киллэрэн эрэ баран тэйэр идэлээх. Кини оҥоһуктара итинэн эрэ бүппэттэр.

Кэрэхсэммит  тимир   кыраабыл

От үлэтэ төһө да умсулҕаннааҕын иһин, өҥүрүк уот куйааска олус сылаалаах. ¥лэҕэ үөрүйэҕэ суох, хара үлэттэн тэйбит дьон от мустахтарына, ытыстара хабыллан тахсааччы. От үлэтин чэпчэтэр сыалтан Захар Егорович тимир кыраабыл толкуйдаан оҥорбута.

Кыраабыл тиистэрэ, сиһэ 6 мм диаметрдаах боробулуохаттан иһэрдиллэн оҥоһуллубута. 43 см уһуннаах биэс тиистээх, олор быыстарыгар 25 см кылгас эмиэ тиистэрдээх. Кыраабыл кэтитэ 67 см Тиистэр икки туора барар алларааҥҥы систэргэ холбуу иһэрдиллибиттэрэ. Алын систэр икки ардылара 8 см. Онно оту тоһуйарыгар, мунньарыгар анаан холбуу 4 устуука боробулуоха туруору иһэрдиллэр. Олорго туора бөҕөргөтүү оҥоһуллар. Ортоку сискэ 150-ча см уһуннаах мас ук киирэр туурата иһэрдиллэр. Тимир орон дуйдаах тимирин быһан оҥорбута, лаппа чэпчэки ыйааһыннааҕа. Итини кыраабыл икки өттүнэн сылдьар гына, аллараа уонна үөһээ өттүнэн кытаатыннаран тартарыллар. Холбуу оҥоһуллут сиһэ тиэрэ барбатын диэн, утары анньар тирэх оҥорбут. Тиистэрэ сиргэ батары киирбэттэрин наадатыгар төбөлөрүн үөһэ диэки сынтарыппыт. Бу оҥоһук ыйааһына — 3,3 киилэ.

– Тимир кыраабылынан оту мунньарга олус чэпчэки. Оҕолор оонньуур кэриэтэ элбэх сири мунньуохтарын сөп. Көнө алаастардаах, сыһыылардаах Чурапчы, Уус-Алдан, Мэҥэ-Хаҥалас улуустарын сирдэригэр наһаа табыгастаах буолуох этэ. Горнайга дьон-сэргэ биһирээтэ. Оҥоһуллуута олох боростуой, ким барыта сатыан сөптөөх. Аҕыс чаас иһигэр 1,5-2 гектар сири мунньар кыахтанаҕын, – диэн кэпсээбитэ Захар Егорович.

Техникалаахтар тиһигин   быспаттар

Кини 1991 сыллаахха ыытыллыбыт куонкурска кыттан «£рөспүүбүлүкэ бастыҥ рационализатора» үрдүк ааты сүгүөн сүкпүтэ.

Захар Егорович саҥата-иҥэтэ суох сылдьан, оҥорбута, айбыта-туппута эрэ баар буолар. Кэлин чааһынай дьоҥҥо техника элбээн, алдьаммыт, үлтү түспүт массыыналарын киниэхэ оҥотторооччулар үксээбиттэр. Сахаар массыыналарын көннөрөн, кырааскалаан, өрөмүөннээн саҥатыгар түһэрэн кэбиһэр. Дьокуускай куорат сыаната ыарахан диэннэр, Бүлүү улууһуттан тиийэ массыыналаахтар өрөмүөннэтэ кэлэллэрэ.

Мин киниэхэ сылдьарбар, Захар Егорович тимир оһох оҥоро сылдьара. Кини ити оһоҕо канадецтар «Буллерьян» оһохторугар майгылыыра. Ити оһоҕо 6х9 миэтэрэ иэннээх, гараһын быр курдук сылытара. Боростуой тимир оһох курдук буолбатах, баһаарынай өттүнэн куттала суоҕа. Бэрдьигэстээхтэр бэркэ диэн биһирээбиттэрэ. Элбэх киһи сакаастаан оһох оҥотторбута.

Нэһилиэк дьаһалтатын көрдөһүүтүнэн

Кэлин урукку, былыргы (ретро) массыыналары өрөмүөннээн, оҥорон, иккис тыын киллэрэн, сүүрдэр буолбутун, үгүстэр кэрэхсии көрөллөр. Захар Егорович бу сааскыттан нэһилиэк дьаһалтатын көрдөһүүтүнэн Т-34 тааҥканы оҥорон эрэр. Бу оҥоһук — кини Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан бэлэҕэ.

Захар Егорович тааҥканы оҥороругар, Куйаар ситимиттэн тутулун иҥэн-тоҥон үөрэппитэ. Ол кэнниттэн бөдөҥ оҥоһукка ылсыбытынан барбыта. Матырыйаалларынан нэһилиэгин дьаһалтата хааччыйар. Киниэхэ уола Георгий көмө-ама буолар. Ол курдук, Захар Егорович оҕотун сөбүлүүр идэтигэр батыһыннара сылдьан үөрэппитэ-такайбыта ыраатта. Билигин оҥоһук каркаһа бүтэн-оһон, хайы-үйэ бойобуой массыына мөссүөнүн ылынна. Захар иһигэр тааҥкатыгар мотуор олордон, сүүрдүөн да санаталыыр. Сүүртэҕинэ да, киһи соһуйбат.

Людмила НОГОВИЦЫНА