Сүрэх бааһа буолбут кырыктаах сыллар

Кулун тутар 23-гэр Северс­кэй Донец арҕаа өттүгэр турар оройуон киинэ — Печенеги диэн улахан дэриэбинэ өссө өстөөх илиитигэр киирэ илигинэ биһигини — ручной пулеметчиктары, хас да киһини арыт 315 СП-ҕа, арыт төттөрү 1310 СП хаста да уларытан баран кэлин, дьэ 1310 СП сыһыарбыттара – бэйэм полкабар. Ити дэриэбинэни өстөөххө биэримээри, онно таһаарбыттара. Дэриэбинэни ортотунан ааһар асфальт суол икки өттүгэр, дэриэбинэ уһугар пулеметнай взводтартан биирдэстэригэр (арҕаатыгар) хаһыа да буолан солбуһа сылдьан, өстөөх кимэн киириитин утары оборонаҕа сыппыппыт. Мин иккис нүөмэрим сааһыра барбыт Сибиир нууччата этэ. Нөҥүө күнүгэр, 24 чыыһылаҕа, хара сарсыардаттан өстөөх биһигини салгынтан күнү быһа кыра бомбаларынан бомбалаабыта, пулеметунан ытыалаабыта.

Киэһэ хараҥарыыта тааҥка­ларынан күлүктэнэн немец пехотата суол икки өттүнэн дэриэбинэни атаакалаабыта. Мин туох барыҥныырын харса суох ытыалаабытым, тааҥканы көрөр сирэ буолаарай диэн ытарым. Биһиги дьоммут өссө эрдэттэн, бирикээс суоҕун үрдүнэн ханна эрэ төттөрү барар курдуктара, улам аҕыйаан, солбуйар дьон суох буолан испиттэрэ. Миэхэ иккис нүөмэрим “биһиги чугуйуох, баҕар, бирикээс биэрбиттэрин истибэтэхпит буолуо” диирин ылыммат этим. Бирикээс суоҕун үрдүнэн төннөр трибуналга тиэрдиэн сөп. Ити кэмҥэ отделениебыт командира: “Эһиги немецтэр киирдэхтэринэ биир ботуруон хаалыар диэри уоту тохтотумаҥ!” – диэн взводпутун өҥөйөн туран эппитэ. Аҥаар илиитэ бэрэбээскилэммит этэ уонна суол нөҥүө баар взводка барбыта, кэлин кини кэлбэтэҕэ. Ручной пулемёппутугар түөрт эрэ дискэлээх этибит. Биир диискэҕэ 42 ботуруон киирэр, ону харыстаан ыппатаххына түөртэ эрэ уһуннук баттаан кэбиһиэххин сөп (уһун уочаратынан). Тааҥкалар ити кэмҥэ биһигини аһары барбыттара, нөҥүө взводпут ыппатаҕа ырааппыта, ол иһин бирикээс кэллэҕэ диэн биһиги эмиэ барык-сарык быыһынан саҥардыы баран истэхпитинэ эмискэ баҕайы хас да немец төгүрүйэн кэбистэ да, тута үнтү сыспытынан бардылар. Билиэн ылбыт дьоннорун, кэлин өйдөөтөххө, утарыласпат гына төбөлөрүн, мүлгүннэрин, илиилэрин үнтү сынньаллар эбит. Биһигини итинник кэбилээн баран, нэһиилэ атахпытыгар турар эрэ дьону иккиэммитин ханна эрэ илдьэ бардылар. Мин кутталбыттан, ыарыыбыттан икки атаҕым бэйэбин нэһиилэ уйар буолла, куйахам үмүрү тутта.

Дьэ, бу этэ, киһиэхэ сааллар этиҥ түһүүтэ диэн, хайдахтаах курдук санаа түһүүтэ, хайдахтаах курдук хомолто этэй?! Киһи тугу да булан тэҥнээбэт ынырык хомолтото диэн бу буолар.

Оннооҕор билигин кырдьан олорон, ити түөрт уонтан тахса сыллааҕыта буолбут дьоло суох күммүн саныы биэрдэхпинэ сүрэҕим нүөлүйэр, санаам хараастар. Немецтэр дэриэбинэни ылбыттара үһү. Дьэ, ити кэнниттэн нөҥүө күнүгэр элбэх киһини сабыылаах массыынаҕа симэн Харьков куораттан чугас билиэннэйдэр лааҕырдарыгар аҕалбыттара, манна хас хоммуппун чуолкай билбэппин, арааһа, нэдиэлэ кэриҥэ олорбуппут. Ону өйдүүр, билэ сатыыр кыах да суох буолбута. Кырбанан ыарыыбыттан, билиэҥҥэ түбэһэн өйүм-санаам көппүтэ. Киһи билиэҥҥэ түбэстэҕинэ маҥнай утаа бары өттүнэн барытынан мөлтүүр, улаханнык уларыйар.

Итинтэн Харьков куоракка — Екатерина ыраахтааҕы туттарбыт түрмэтигэр аҕалбыттара. Оччолорго бу түрмэни немецтэр билиэннэйдэргэ лааҕыр оҥорбуттар. Тыһыынчанан киһи баара. Мин лааҕырга олус уһаабатаҕым буолан баран, аччыктаан, ыар санааҕа да ылларан олус ырбытым. Күн аайы күүстээх үлэ, ардыгар түүнүн да аахсыбакка үлэҕэ илдьэллэрэ. Аата эрэ аһылык — баланда диэн ааттыыр миини аҥардас турнепстан өрөллөрө, ону курсуйан тохто сылдьар просо куруппа килиэбин кытта быыкаайык тооромоһу күҥҥэ үстэ биэрэллэрэ. Туох иҥэмтэни, күүһү биэриэй, суох. Быһата, атаххар тура эрэ сылдьан үлэлиир гына аһаталлара. Эбии аһылыгы хантан да, ханнык да албаһынан булан эбинэр кыах суоҕа. Мин манна үс дуу, түөрт дуу этээстээх дьиэ иккис этээһигэр түбэспитим. Ардыгар биир хоско олус элбэх киһини симэллэрэ, оччоҕо хос иһигэр киһи тыынарыгар олус ыарахан буолара.

Мантан кыра лааҕырдарга дьону илдьэллэрэ, ол саҕа ахсааннаах саҥа тутуллубут дьон эбии кэлэллэрэ, онон лааҕыр дьонун ахсаана ситэ турара. Бу лааҕырга мин адьас ыырым быстан баран, отучча киһини кытта атын кыра лааҕырга барбытым. Кыра лааҕырга олохтоохтор аһынан көмөлөһөллөр үһү диэн сурах иһиллэрэ, ол иһин мин ити барарбар үөрбүтүм.

Оруобуна били мин саас төгүрүктээһинтэн тахсарбар, кыра да буоллар аһаан, уу иһэн барбыт хуторым таһыгар баар кыра дэриэбинэҕэ тиийэн кэлбиппит. Биир сарайы бэйэбитинэн эбии күрүөлэтэн баран, онно сүүсчэкэ киһини симпиттэрэ. Манна биһиги кэлиэхпит аҕай иннинэ кэлэн олорбут дьон этэллэринэн, лааҕыр усулуобуйата быстар куһаҕанын билбиппит. Быт, былахы бөҕө. Сарай иһэ бурдук соломотунан тэлгэммит этэ, ол бүтүннүү көймөҥнөс гына бытынан туолбут быһыылааҕа. Манна хара бастакы түүммүтүттэн утуйбатахпыт, быт да сиэн утуппатаҕа уонна олус кыараҕас, онон бары ойоҕоспутунан эрэ сытарбыт, эргийэрбитигэр хамаанданан бары бииргэ эргийэрбит. Аһылык быстар куһаҕан, кыра этэ. Үлэбит өлбүт дьон, сылгы өлүктэрин көмүү, ардахтар кэмнэригэр суол бадараанын ыраастааһын буолара. Биһиги хамаандабыт 70-тан тахса киһи өлүгүн көмпүтэ. Саас күн уотуттан сытыйбыт, сытыйан эрэр дьон өлүгүн хонууттан тыал хоту баран, сытыттан булан ылан, онно миэстэтигэр көмөҕүн. Сытыйбыт дьон сытыттан сүрэхпит өлөхсүйэрэ, төбөбүт ыалдьара. Манна тымныйан, сиигирэн элбэх киһи ыалдьыбыппыт, сорохтор өлөн барбыттара. Өлбүттэри түүн массыынаҕа быраҕан илдьэ бараллара. Хас сарсыарда аайы ким ыарыйда, лазаретка ким барыан баҕарар диэн надзирателлэр ыйыталлара.

Биир сарсыарда мин ыксаан, ыалдьан: “Мин барабын”, — диэн илиибин өрө уунан эрдэхпинэ кэннибиттэн ким эрэ тиэрэ тардан ылбыта уонна: “Эн, бу иирдиҥ дуу!?” — диэн кыыһырбыт куолаһынан сибигинэйэ былаан мөхпүтэ. Эргиллэн көрбүтүм, мин саҥардыы бодоруһан эрэр сааһырбыт киһим эбит. Кини үчүгэй тыллаах-өстөөх, үчүгэй санаалаах түөрт уончалаах тимир ууһа этэ. Омугунан нууччаттан атын, дьүһүнүнэн бытыктаннаҕына, баттахтаннаҕына Степан Разин курдуга үһү. Ол иһин буолуо, “Степа” диэн ааттыыллара, баҕар, дьиҥнээх аата атын эбитэ буолуо. Степа этэринэн, немецтэр ыалдьыбыт дьону илдьэн баран төнүннэрбэттэр эбит, ханна эрэ илдьэн салҕаан да кэбиһэр буолуохтарын сөп диирэ. Миигин аны лазаретка барарга тылламмат буол диэбитэ, атын да дьоҥҥо эмиэ этэрэ. Кини сэрии бастакы ыйдарыгар түбэспит, ол тухары эмтэнэн, төннөн кэлбит дьону көрбөтөх даҕаны, истибэтэх даҕаны, атын да лааҕырдарга төннүбүттэрин билбэт эбит. Мин итинтэн ыла төһө да ыарыйдарбын тылламмат буолбутум.

Сотору тымныйан, эмиэ улаханнык ыалдьыбытым, өйбүн сүтэрбит этим. Биирдэ өйдөнөн кэлбитим, кыра уот таһыгар, куул быһаҕаһын үрдүгэр сытарым. Көрбүтүм, били ууһум аттыбар үөрэн аҕай олорор эбит. “Хайа, чэпчээтиҥ дуо? Хайдаххыный, ордук тугун ыалдьарый?” – диэн ыйыт да ыйыт буолбута, үөрбүтэ. Кини ити күн миигин ыарыылаары, хайа эрэ сатабылынан, немецтэргэ тылын ылыннаран, үлэҕэ тахсыбатах этэ. Онтон-мантан бөх хомуйан, соломону булан кистээн, уот оттон миигин ириэрбит, ол иһин мин өйбөр киирбиппин. Өскөтө, Степа кыһамматаҕа буоллар, мин өлбүт буолуом этэ. Киниэхэ билиҥҥээҥҥэ диэри махтанабын. Итинтэн сылтаан арыый буолан, сылаас күннэр өр тураннар, үтүөрэн үлэҕэ тахсыбытым. Степа үлэҕэ сылдьан быһах буолар тимири булара. Ону онно-манна кистээн сылдьан, муннукка-ханныкка саһан олорон игиинэн сүрдээх үчүгэй быһахтары оҥороро, ону эмиэ үлэҕэ баран, кэлэн иһэн олохтоохторго килиэпкэ, сыаҕа атастаһара, үксүн болдьоспут кэмҥэ зона нөҥүө кистээн атастаһарбыт. Степа ону сатыыра. Онтукабытын хаһыа да буолан үллэстэн сиирбит. Ыра, сылайа сырыттахха, аччык киһиэхэ кыра да ас улахан көмөнү оҥорор, сэниэ киирэр. Оттон мин Степаҕа көмөм кыра этэ. Үлэҕэ бара-кэлэ сылдьан бөппүрүөскэ, сигара, сигарета тобохторун хомуйан биэрэрим. Мин оччоттон ыла табахсыта суох этим.

Итинник сырыттахпытына биһигини атын лааҕырга илпиттэрэ. Табаарыспынаан арахсарга тиийбиппит. Арахсарбытыгар мин кэлин хайдах сылдьыахтаахпын, дьону хайдах билэрбин, хайдах сыһыаннаһарбын сүбэлээбитэ. Итинтэн ыла  Степаны атын да лааҕырдарга көрбөтөҕүм.

Бу сырыыга ыраатыннарбатахтара. Бабино диэн дэриэбинэҕэ аҕалбыттара. Бу дэриэбинэ Северскэй Донец өрүстэн ырааҕа суоҕа. Төһө килэмиэтирин умнубуппун. Дэриэбинэ иирэ талах курдук мастаах, халыҥ тыалаах сиргэ аппаны батыһа турара. Манна биһигини музыкальнай взвод харабыллаабыта. Бу дэриэбинэ таһыгар немецтэр боеприпас улахан ыскылаатын оҥостубут этилэр. Массыыналар быыһа суох снарядтары, миинэлэри илдьэ тураллара, оччо сэрии сэбэ кэлэн иһэрэ. Дьаабылыка үүнэр маһын кэттэрэн кичэллээхтик маскировкалаталлара. Түөрт уонтан тахса киһи кыракый сарайга олорбуппут. Бу лааҕырдара атын лааҕырдартан туох да ордуга суоҕа. Аһылык син биир куһаҕан этэ, онон ыарыы күүһүрбүтэ. Олохтоохтор кэлэ-бара аһынан көмөлөһө сатыыллара да улахан туһа тахсыбатаҕа. Харабыл дьон көмөтүн бопсоро.

Биһиги өссө эрдэ истэрбитинэн, немецтэр билиэннэйдэргэ санитарнай-чэбдигирдэр боппуруоска сокуону таһааралларын кэтэһэрбит. Баан­ньыктааһын, таҥаһы паардааһын, сыстыганнаах ыарыылаах дьону араарыы, эмтээһин курдук олус наадалаах боппуруостарга сокуон тахсар үһү дииллэрэ. Лааҕыр ыарахан усулуобуйатыгар туох ыарыы барыта көбөр. Холобур, ис тиибэ, дизентерия, ымынахтар, түбүркүлүөс, о.д.а. Ити барыта тулалыыр эйгэҕэ, дьоҥҥо кутталлаахтар, онон ити сокуон, баҕар, кырдьык да тахсыбыта буолуо. Бу лааҕырбытыгар, баҕар, ити да сокуонунан буолуо, бэйэбитин көлүкэ уутунан сууннарар, таҥаспытын сууйтарар буолбуттара. Ол оннугар үлэбит ыарахан этэ — наар сүгүү, көтөҕүү.

Итинтэн Харьков куо­ракка — Екатерина ыраахтааҕы туттарбыт түрмэтигэр аҕалбыттара. Оччолорго бу түрмэни немецтэр билиэннэйдэргэ лааҕыр оҥорбуттар. Тыһыынчанан киһи баара. Мин лааҕырга олус уһаабатаҕым буолан баран, аччыктаан, ыар санааҕа да ылларан олус ырбытым. Күн аайы күүстээх үлэ, ардыгар түүнүн да аахсыбакка үлэҕэ илдьэллэрэ.

Манна сылдьан биир саас­таах нуучча киһитин кытта доҕор­доспутум. Кинини Илья диэн ааттыырбыт. Кини билиэҥҥэ сэрии бастакы сылыгар түбэспит, лааҕыр усулуобуйатын тулуйбакка, ыарыһах буолан, үлэҕэ тахсыбат этэ, “лип” курдук сытара, бэйэтин кыаммат курдук этэ. Тылыттан-өһүттэн иһиттэххэ, үөрэхтээх, өссө бөдөҥ специалист быһыылааҕа. Беломорскай-Балтийскай канал тутуутугар үлэлээбитим диирэ. Дьон быһыытын-майгытын, олоҕу үчүгэйдик билэр, бэйэтэ олус үчүгэй санаалаах киһи этэ. Араспаанньатын, кимин-туоҕун ыйыппат этим, кэлтэй кэпсиирин эрэ истэрим. Европа дьоно, ордук нууччалар биһиги, сахалар, курдук көрсө түһээт, эн аатыҥ кимий, хантан сылдьаҕын, тугу үлэлээбиккиний, туох дьоннооххунуй, хаһан, ханна билиэҥҥэ түбэспиккиний диэн ырыымпалаһан ыйытары сөбүлээбэттэрин урут да билэрим. Оттон лааҕырга сылдьар дьон өссө ордук сөбүлээбэттэр. Онон ким эмэ аатын бэйэтиттэн истибиккин умнарыҥ таһынан, олох да билбэккэ эрэ арахсыбытыҥ үгүс буолар.

Биирдэ өлөр гына аччыктаабыт, ыалдьыбыт дьону илпиттэрэ, ол барбыт дьон оннугар саҥа дьон кэлбиттэрэ. Ыалдьыбыт, өлөр буолбут дьону илтэхтэринэ, ол оннугар арыый үчүгэй туруктаах дьону аҕалааччылар. Ильяны тоҕо илпэтэхтэрэ эбитэ буолла, кини сырыы аайы хаалан иһэрэ, бука, немецтии тугу эмэ быһаарсара эбитэ буолуо. Кинилэр немец тылын билэр киһиэхэ сороҕор үчүгэйдик сыһыаннаһааччылар, ол да буоллар билиэннэйи билиэннэй курдук атыттартан оччо араарбат этилэр. Ити кэлбит дьон ортотугар биир эдэр, сөмүйэтэ, ортоку тарбаҕа суох киһи кэлбитэ. Илья кинини көрөөт, ити киһиттэн сэрэниҥ, полицай сылдьар диэбитэ. Кэлин мындырдаан көрдөххө, уҥа илиитин эргэ баастарынан буоллаҕына армияҕа ылыллыбатах буолуохтаах. Кырдьык, полицай эбитэ буолуо, ол иһин да олус хотторбут көрүҥэ суоҕа. Немецтэр наадалаах диэбит сирдэригэр итинник дьону киллэрэллэрэ үһү.

Биир күн ыалдьан кыайан үлэҕэ тахсыбатаҕым. Олус аччыктаан дьаабылыка үүнэр маһыттан сымала сүүрэн түспүтүн сиэн, сиикэй ууну иһэн испитинэн ыалдьарбыт. Ону надзирательгэ эппэккин, эттэххинэ “олохтоох” да сиргин булларыахтарын сөп. Зонам иһигэр күн уотугар сыттахпына, уруккаттан көрөр эмээхсиним үлэтиттэн кэлэн иһэн: “Уолчаан, сэрэнэн дьоҥҥор эт, мин “разведчигы” көрүстүм, кини этэр, манна сэрии сэбин ыскылаатыгар туох сэрии сэбэ баарын, кээмэйдэрин, төһө элбэҕин туһунан суруйан сарсын суунар сиргитигэр буорга көмөр үһүгүт, ону кини бэйэтэ көрөн ылар үһү”, — диэтэ. Итини харабыл истибэт гына сибигинэйэ былаан эттэ. Мин табаарыспар Ильяҕа эмээхсин тугу эппитин кэпсээн биэрдим. Киһим итини мин аҕыйах киһиэхэ бэйэм этиэм, эн сатаабакка “полицайга” биллэрэн кэбиһиэҥ диэн бэйэтигэр ылынна. Сарсыныгар сарсыарда сууна сылдьан, суругу тиит төрдүгэр отунан-маһынан көмөн кэбиспитим. Суруктарын өссө киэһэ биэрбиттэрэ, тоҕо миэхэ биэрбиттэрэ биллибэт, бука, сорохтор куттанан ылымматахтара буолуо. Ити суругу кистээһин улахан эппиэттээх, кутталлаах сорудах диэн дьонум эппиттэрэ, сэрэппиттэрэ. Өскөтө кистии олорорбун конвоир немец көрдүн, сэрии сэбин ыскылаатыгар баар боеприпас туһунан сурукпун булан ыллын, оччоҕо миигин ытан кэбиһиэхтэрин, өссө миигин эрэ буолуо дуо, барыбытын да ытан кэбиһиэхтэрин сөп этэ. Хайыахпыный, сурукпун сып-сап курдук кистээбитим. Нөҥүө күнүгэр суругум онно эрэ оҥойон хаалбыт этэ.

Мин ити кэмҥэ күрүөхпүн саныыр кэмим этэ, ол иһин биир киэһэ бары таһырдьа олордохпутуна сытар Ильябыттан: “Мин күрүөхпүн баҕарабын, хайдаҕый — сөп дуу, сыыһа дуу?” — диэн ыйыппытым. Киһим өр сыппахтаан баран: “Сөпкө сананар эбиккин, билигин биһиэннэрэ мантан ырааҕа суохтар, ол гынан баран күрүүргэ кыах-күүс, былаан наада”, — диэн быһаарбыта. Мин кыра, улахан да лааҕырдартан дьон күрүүрүн истэрим, онон манна хоргуйан өлүөхпүнээҕэр сэниэлээх эрдэхпинэ күрүүрүм ордук диэн бигэтик быһаарыммытым.

Кимҥэ баҕарар күн сирэ күндүтэ сүрдээх буолар. Бу сырыыга саатар сыккырыыр тыыным хаалан, концлааҕырга түбэспит киһи диэн санаа элэҥнээн аас­пыта. Степа даҕаны, Илья даҕаны хаһан да санааҕын түһэрбэт буол, бу кырыыс олоҕуттан хайдах эмэ ордуом диэн эрэллээхтик сананан сылдьар буол дииллэрин өйдөтөлөөн ылбытым. Ол да иһин оччолорго төһө да эрэйдэннэрбин, кырбаннарбын бу алдьархайтан хайаан да тыыннаах ордуом диэн куруутун бэйэм санаабын бөҕөргөтүнэр буоларым.

Ууга харбыыры сатаабат буоламмын Северскэй Донеһы туоруурбуттан эрэ санааргыырым. Биһигини харабыллыыр немецтэр олорор дьиэлэрин  чугаһынан олбуор алын боробулуохатын ууннаран баран, мас хайаҕаһыгар маһы уган, онно чиккэйэн көстөр гына иилбитим. Итини түүн хараҥатыгар оҥорбутум, сайын ол дойду түүнэ хараҥа буолар. Биир киэһэ Илья өссө икки киһи күрээри сылдьалларын билбитин эппитэ. “Эн кинилэри кытта барыма, бэйэҥ соҕотоҕун күрээ”, — диэбитэ. “Кинилэр дьон ортотугар сылдьыахтара, оттон эн бу дьүһүҥҥүнэн дьон ортотугар сылдьарыҥ табыллыбат. Араас дьон баар. Кинилэр да тыллаан биэриэхтэрин сөп, хайа уонна кинилэр эйигиннээҕэр ыра иликтэр, сатаан кинилэри ситиэҥ суоҕа”, — диэн сэрэппитэ. Оттон мин күрүүргэ баҕам бэрт буолан, сири-уоту да билбэппиттэн толлон, төһө да киһибин ытыктаабытым, итэҕэйбитим иһин, ити дьону булан, кинилэри кытта барсарга санаммытым. Сотору кинилэри син булбутум. Кырдьаҕаһа украинец, эдэрэ нуучча этилэр. Кинилэр миигин илдьэргэ сөбүлэспиттэрэ. Маай бырааһынньыгын кэнниттэн буолуо, дьаабылыка маһын сибэккитэ сиппитин кэннэ биир тоҕоостоох күн түбэспитэ. Харьков куоракка ханнык эрэ немец генерала өлбүтүгэр похоронаҕа биһигини харабыллыыр музыкальнай взвод барар буолбута. Кылгастык дьарыктанан — похороннай марштары оонньоон баран, эбиэт иннинэ барбыттара. Биһиги үлэттэн аһыы кэлэн баран, дьон бары утуйа сыттахтарына, били мин ууннарбыт боробулуохам аннынан сыыллан үһүөн тахсан барбыппыт, харабыл нуктаан олорор буолан көрбөккө хаалбыта. Күрүлүүр күнүс зонаттан тахсыбыппытыгар ким да билбэккэ хаалбытыгар мин үөрбүтүм аҕай. Аат олоҕуттан ама куоттум ини дии санаабытым, ол да буоллар кутталбыттан улаханнык долгуйбут этим. Бэйэм дьоммор тиийэрим эрэ туһунан саныы испитим, ол быыһыгар немецтэр инники кирбиилэрин туорааһын, Северскай Донеһы уҥуор харбааһын чаҕыталлара. Ол гынан баран немецтэр инники кирбиилэрин хараҥанан, туманынан туһанан ааһан, өрүһү хайдах эмэ буккуллан туораа инибин диэн санаабын соччо түһэрбэтэҕим. Дьиҥинэн, оҕо санаам баһыйбыт эбит, эрдэ куоппут саҕа санаммыт эбиппин. Олох да ырааппатахпыт. Сүрэх баҕатын сүһүөх кыайбата биһиэхэ кэлбитэ. Аҕылаабыппыт, атахпытын нэһиилэ сыҕарытар буолбуппут, төбөбүт эргийбитэ, сынньанарга тиийбиппит. Бу олордохпутуна, дьэ, эбээт доҕоор, онтон-мантан немецтэр бу тиийтэлээн кэллилэр да, тараччы тутан ыллылар.

Кинилэр обургулар дэгиэ тыҥырахтарыгар иккиһин ыга ыллардаҕым ити. Маҥнай тутулларбар кырбаммыт дьарҕаларым ситэ оһо иликтэрэ, оттон бу сырыыга кырбыыллара саарбаҕа суох, ытан да кэбиһиэхтэрин сөп этэ. Өлөр өлүү эмиэ суоһаабыта, муҥур уһук диэн бу буолбута. Кимҥэ баҕарар күн сирэ күндүтэ сүрдээх буолар. Бу сырыыга саатар сыккырыыр тыыным хаалан, концлааҕырга түбэспит киһи диэн санаа элэҥнээн ааспыта. Степа даҕаны, Илья даҕаны хаһан да санааҕын түһэрбэт буол, бу кырыыс олоҕуттан хайдах эмэ ордуом диэн эрэллээхтик сананан сылдьар буол дииллэрин өйдөтөлөөн ылбытым. Ол да иһин оччолорго төһө да эрэйдэннэрбин, кырбаннарбын бу алдьархайтан хайаан да тыыннаах ордуом диэн куруутун бэйэм санаабын бөҕөргөтүнэр буоларым.

Харабылларбыт олорор дьиэлэригэр үүрэн-үтүрүйэн аҕалбыттара. Биһигини куоттарбыт харабыллыын үһүө буолан кааска кэтэн, курдарын сүөрэн баран илиилэринэн, атахтарынан эттээн киирэн бардылар. Миигин тыҥабын доргутан хааным барбыта, өйбүн сүтэрэ-сүтэрэ өйдөнөрүм. Аҕа табаарыһым Илья сүбэтин ылымматахпын манна дьэ кэмсиммитим. Итинник кэбилээн баран зонабытыгар киллэрбиттэрэ. Биһигини кытта ити киэһэ ким да кэпсэппэтэҕэ. Киэһэ хараҥа буолбутун кэннэ Илья ыҥыран ылбыта. Мин кини сүбэтин кэспит буолан, киһибэр кыбыста-кыбыста барбытым. Кини наар мин инникитин лааҕырга хайдах сылдьыахтааҕым туһунан сүбэлээбитэ, оттон бүгүҥҥү сыыһам туһунан биир да тылы ахтыбатаҕа. Кэлин кини сүбэтин өйдүү, толоро сатыырым.

Илья өрүттүбэт көрүҥ­нэммит этэ. Сирэйэ дьэҥкэрбит, саҥата иһиттэн нэһиилэ тахсар, атахтара испит этилэр. Итинник буолбут киһи өр барбат, сотору өлөр.

Арахсарбытыгар Илья ытаабыта. Миэхэ үчүгэйи, дьолу баҕарбыта. Мин ыксаан, ытыы сыһан, хос-хос баһыыбалаан илиититтэн тутуталаан баран, нэһиилэ баран оннубар сыппытым. Кырбанан этим-сииним ыалдьан, ыар санааҕа баттатан ити түүн көрбүтүнэн хоммутум.

Салгыытын кэлэр бэчээттэниэ.